Romanoslavica XLI

ROMANOSLAVICA XLI 1

ROMANOSLAVICA

XLI

Editura Universitii din Bucureti

2006

ROMANOSLAVICA XLI 2 Refereni tiinifici: prof.dr. Anca Irina Ionescu conf.dr. Antoaneta Olteanu

COLEGIUL DE REDACIE:

Prof.dr. Constantin Geambau, prof.dr. Mihai Mitu, conf.dr. Mariana Mangiulea, conf.dr. Antoaneta Olteanu (redactor responsabil)

COMITETUL DE REDACIE:

Acad. Gheorghe Mihil, prof.dr. Dan Horia Mazilu, membru corespondent al Academiei Romne, prof.dr. Corneliu Barboric, prof.dr. Dorin Gmulescu, prof.dr. Jiva Milin,

prof.dr. Virgil optereanu, prof.dr. Victor Vascenco, prof.dr. Ion Petric, prof.dr. Onufrie Vineler

Asist. Camelia Dinu (secretar de redacie) Tehnoredactare: conf.dr. Antoaneta Olteanu Asociaia Slavitilor din Romnia (Romanian Association of Slavic Studies) http://www.unibuc.ro/ro/catd_lsclls_ro http://www.unibuc.ro/catd_lsclls_en [email protected] [email protected] [email protected] IMPORTANT: Materialele nepublicate nu se napoiaz.

ROMANOSLAVICA XLI 3

UNIVERSITATEA DIN BUCURETI FACULTATEA DE LIMBI I LITERATURI STRINE

ASOCIAIA SLAVITILOR DIN ROMNIA Catedra de limbi slave Catedra de filologie rus

ROMANOSLAVICA XLI

Editura Universitii din Bucureti 2006

ROMANOSLAVICA XLI 4

ROMANOSLAVICA XLI 5

LITERATUR

ROMANOSLAVICA XLI 6

ROMANOSLAVICA XLI 7

DESPRE POSTMODERNISMUL RUS. SINE IRA ET STUDIO

Virgil optereanu

Poate c ar trebui s ncep cu motivarea titlului de mai sus, a crui formulare ine s precizeze c autorul nu intenioneaz s adopte acel ton ptima ntlnit, pe alocuri, n unele din prefeele sau postfeele la traducerile postmodernitilor rui, la noi, i nici s se implice n disputele ideologice ce se duc astzi n Rusia ntre partizanii postmodernismului i critica tradiionalist. Simptomatic, n aceast privin, este ceea ce scria, de curnd, un ziar moscovit, din relatrile cruia reieea c e imposibil ca un scriitor de orientare postmodern s primeasc Premiul olohov sau Fiii credincioi ai Rusiei, aa cum este exclus i ca un scriitor-patriot s devin laureat al Premiului Booker. De aceea ne-am propus s investigm acest fenomen cultural contemporan dintr-o perspectiv mai detaat, obiectiv, pe ct posibil, expunnd propriul nostru punct de vedere.

* Primele tendine postmoderniste n literatura rus au nceput s apar prin anii 70-80 ai secolului precedent, cnd au fost scrise lucrri mai puin obinuite, ocante pentru cititorul de atunci, precum Plimbrile cu Pukin de Abram Ter, romanul Moscova-Petuki al lui Venedikt Erofeev, coala pentru proti de Saa Sokolov, prozele scurte ale lui Viktor Erofeev, povestirile Tatianei Tolstaia .a., mai nti n underground, iar apoi, dup prbuirea regimului sovietic i dispariia n nirvana a URSS, aceast literatur s-a constituit ntr-un flux de nestvilit.

ROMANOSLAVICA XLI 8 O dat cu sfritul Galaxiei Gutenberg i cu schimbarea paradigmei culturale, postmodernitii rui i-au stabilit propria ierarhie pe scara lui Iacov, n vrful creia a fost aezat triada Viktor Erofeev, Vladimir Sorokin i Dmitri Prigov. De dragul obiectivitii trebuie notat ns c, n timp ce susintorii micrii literare postmoderniste i consider pe aceti trei reprezentani ai fenomenului genii n via, deschiztori de ci cu adevrat libere n literatur1, cei cu vederi opuse, denumii naionaliti-conservatori, i plaseaz n fruntea plutonului de execuie a spiritualitii ruse, n lupt cu care autorii acestei triade radicale au mbtrnit i ncrunit, suferind cumplit2. Cu timpul, triada s-a metamorfozat ntr-o constelaie, n configuraia creia a intrat o serie de scriitori, precum Viktor Pelevin, Boris Akunin, Tatiana Tolstaia, Vladimir Makanin, Ludmila Petruevskaia .a., un adevrat corpus de modele credibile pentru postmodernismul literar rusesc3. Ct privete cauzele ce au dus la afirmarea rapid a postmodernismului n Rusia, ele au fost punctate cu claritatea i precizia ce-l caracterizeaz pe prozatorul, eseistul i criticul Viktor Erofeev, unul dintre liderii recunoscui ai curentului: n vacuumul format n literatura post-sovietic, realismul, descumpnit, a ocupat o poziie de expectativ, n timp ce noua literatur, strin de orice complexe, a preluat iniiativa, aducnd cu sine ideea de emancipare i o contiin nou, modern, deschis ctre pluralism, neles ca o renunare la nchistarea naional, taxat drept provincialism4. Or, pentru a renuna la nchistarea naional i nlocuirea ei cu o contiin nou, modern, postmodernitii rui n-au fost nevoii s

1 . VIII . , Regensburg, 1994, p.73-74. 2 P. Basinski, To , , 20-26 iulie 2005, nr. 29, p.6. 3 Acestor fenomene postmoderne le-au fost consacrate n Rusia studii i cercetri monografice, dintre care menionm monografia Irinei Stepanovna Skoropanova, , ediia a treia, revzut i adugit, Ed. Flinta, Nauka, Moscova, 2001, iar n ara noastr capitolul Postmodernismul din cartea Antoanetei Olteanu, Literatura rus contemporan. Direcii de evoluie a prozei, Editura Paideia, Bucureti, 2005. 4 , . , , 1991, nr.26, p.36.

ROMANOSLAVICA XLI 9 treac spre deosebire de confraii lor occidentali prin durerile facerii, prin momente de reflexie autocritic, discuii pro et contra, prelund de-a gata regulile jocului, aa cum au fost ele elaborate n tezele teoreticienilor postmodernismului occidental: Jacques Derrida, Gilles Deleuze, Jean-Franois Lyotard, Michel Foucault, Roland Barthes, Ihab Hassan, Jorge Luis Borges, Umberto Eco .a. Legile prozei artistice postmoderne presupun i asimilarea ipotezelor lui S. Freud i C.G. Jung, care, pentru postmodernitii rui, s-au constituit ntr-o copilrie regsit (Ch. Baudelaire). Modelele intelectuale ale precursorilor i teoreticienilor postmodernismului se mbin astfel cu introspeciile din psihanaliza freudian i teoria jungian a arhetipurilor, conferind scrierilor literare o mai mare respectabilitate tiinific i devenind un imbold intelectual i imaginativ n vederea modernizrii literaturii ruse. Din punctul de vedere al teoreticienilor rui, chezia triniciei artei postmoderne const n ieirea (acesteia) la nivelul existenialului1, nelegnd prin aceasta ntlnirea (M. Eliade) cu arhetipurile venite din adncul incontientului individual sau colectiv. Recunoaterea c subiectul este un conglomerat de tendine contiente i incontiente face ca scriitorul postmodern s se debaraseze de haina maximalist a imperativelor categorice ale lui Kant. Indiferent de tem, n scrierile autorilor postmoderniti (V. Pelevin, Vl. Makanin .a.), fora htonic i ntunecat a subcontientului reduce la zero raiunea. Trecerea de la S. Freud la C.G. Jung, de la psihologia individual la psihologia colectiv2 se soldeaz cu nlocuirea culturii tradiionale, individualiste, figurative, ntoars cu faa ctre contiina fiecrui individ, cu o art rece, acionnd direct i nemijlocit asupra subcontientului colectiv. Este una din temele importante tratate de V. Pelevin n romanul su Generation , scris n 19993. i dac, odinioar, T. Vianu i G. Clinescu purtau discuii pe marginea statutului normativ sau nenormativ al esteticii, astzi critica i arta postmodern pun capt, parc, unor asemenea dispute, tiparele pe care i le-au croit ele trebuind s fie aplicate de toi aspiranii la un loc n breasla postmodernitilor.

1 I.S. Skoropanova, op.cit., p.216. 2 E.M. Meletinski, , Moscova, 1976, p.156. 3 Vezi Viktor Pelevin, Generation , Vagrius, Moscova, 2002.

ROMANOSLAVICA XLI 10 Fiecare exponent al micrii postmoderniste a inut s-i ocupe propria sa ni n cultura rus, aflat sub interdicie n timpul regimului sovietic. Astfel, Viktor Erofeev (ca i Vl. Sorokin), un postmodernist prin vocaie, avnd o structur nihilist i o incisivitate n msur s susin frontul breslei, i orienteaz scrierile dup acel model postmodernist al crui precursor a fost Marchizul de Sade. El ncearc s recupereze pentru literatura rus mitul pansexual freudian, trecut ns prin prisma teoriei productive a postfreudistului Gilles Deleuze. Romanul su, Frumoasa rusoaic1, scris n anii 1980-1982, publicat n 1990 i devenit un bestseller, tradus n peste 25 de limbi, s-a constituit ntr-o dezinhibare total a sexualitii, cu ingredientele ei lexicale vulgare. Este un mesaj neechivoc, adresat, la data aceea, societii sovietice, ce ar putea fi concentrat n urmtoarea sintagm erofeevian: Ai transformat actul sexual n ruine i njosire total2. n Frumoasa rusoaic ni se relateaz povestea unei femei tinere, un geniu al iubirii, reconstituit, ca ntr-un joc de puzzle, schizoid, fragmentar i haotic, n genul unui flux al contiinei. Din relaiile ei cu brbaii este izgonit comuniunea spiritual, care era obligatorie n filosofia rus a iubirii. Cci protagonista romanului triete dup legile naturale, nengrdite, viaa corpului fiind pentru ea o realitate mai mare dect viaa contiinei (D.H. Lawrence). Iar nstrinarea trupului de spirit are drept consecin, n cazul de fa, identificarea personajului cu maina de dorine a lui Deleuze. V. Pelevin se revendic n romanul Ceapaev i Pustota, scris n 1995, din budism, la care recurge pentru a-l pune pe cititor fa n fa cu ideea referitoare la incognoscibilitatea existenei umane, la imposibilitatea de a nelege natura forelor care guverneaz viaa3. Lumea din romanul pelevinian devine Theatrum Mundi (menionm doar c teatralizarea, carnavalescul fac parte din tabelul de clasificare a trsturilor poeticii postmoderniste a lui Ihab Hassan), n care personajele accept s joace un joc demenial (Pelevin, Ceapaev..., p.35), punndu-i fiecare cte o masc,

1 Viktor Erofeev, . ..., Ed. Molodaia gvardia, Moscova, 1994. 2 Viktor Erofeev, Cinci fluvii ale vieii. Roman-fluviu, traducere de Mihail Vakulovski, postfa de Ion Bogdan Lefter, Ed. Paralela 45, Piteti, 2004, p.36. 3 Viktor Pelevin, , Vagrius, Moscova, 1998, p.38.

ROMANOSLAVICA XLI 11 astfel nct numele lor se transform (n conformitate cu sociologia rolului) ntr-o etichet inutil1. Totul seamn cu o mascarad (Pelevin, p.44), de aceea n-are importan n ce tabr te afli (p.102); oricum, lumea i va provoca lacrimi de ur neputincioas (p.119). La baza antiutopiei Tatianei Tolstaia din romanul Ztul, scris ntre anii 1986-20002, recent aprut i n limba romn3, se afl scenariul apocaliptic al sfritului istoriei, inspirat din eafodajul marelui constructor argentinian, Jorge Luis Borges. Or, din lecia borgesian Tatiana Tolstaia a reinut tema Literaturii i a Crii, pe care o trateaz n registrul postmodernitilor rui. Romanul lui Boris Akunin, Amanta morii (Liubovnia smerti, 2001), ne sugereaz ruptura ineluctabil dintre nceputul secolului al XX-lea i era postmodern, cele dou epoci prezentndu-se ca dou paradigme cultural-istorice radical discontinue, n spiritul teoriei lui Michel Foucault. Vladimir Makanin, un experimentat mnuitor al condeiului, merge pe siajul modernitilor de la nceputul secolului precedent, renviind n romanul su, Underground sau Un erou al timpului nostru4, tradus i la noi n urm cu doi ani5, teoria amoralitii lui Fr. Nietzsche. Autorul romanului acord eroului su dreptul de a trece peste prea omenescul din el, peste glasul contiinei, atunci cnd ucide. i asta o face n numele demnitii i independenei eului individual. O atare raliere la gndirea filosofului german nu este o simpl coinciden, cci la originea discursului postmodernist se afl tezele lui Nietzsche. Naratorul-autor filosofeaz asupra uurinei cu care omul din timpul nostru trece peste linia de demarcaie dintre bine i ru, fiind, cum se spune n roman, la per tu cu linia respectiv. De altminteri, n aceiai termeni trateaz aceast linie de demarcaie i personajul altor postmoderniti, renunnd la aprecierile de

1 V. Molceanov, ( ), , 1977, nr.4, p.140-149. 2 Tatiana Tolstaia, . , reeditare, Podkova, Moscova, 2003. 3 Tatiana Tolstaia, Ztul, traducere din limba rus de Luana Schidu, Editura Curtea-veche, Bucureti, 2006. 4 Vladimir Makanin, Underground, , Moscova, 1998. n 1993 romanul a fost distins cu Premiul Pukin. 5 Vladimir Makanin, Underground, sau un erou al timpului nostru. Roman, traducere din limba rus i note de Emil Iordache, Editura Polirom, Iai, 2004.

ROMANOSLAVICA XLI 12 ordin etic. Drumul acestor personaje este presrat, de regul, cu suferine i greuti, ns la antipodul literaturii clasice autorul postmodernist nu intenioneaz s provoace n cititor compasiune fa de eroii si. El urmrete suferinele lor cu detaarea i rceala omului de tiin, fr a fi bntuit de vreo emoie. Sentimentele de mil i compasiune, pri integrante ale marilor poveti din cultura rus, sunt supuse la scriitorii din studiul de fa unor demistificri constante. Disocierea autorului de frmntrile propriului personaj, ca i renunarea la rolul su de demiurg, de posesor al ultimului adevr, au condus la autoexcluderea sa din text, la moartea autorului i la ncredinarea funciei auctoriale personajului-narator. La rndul su, ca ficiune artistic, personajul este o creaie a cuvntului, care, n spirit heideggerian, devine independent fa de voina autorului real. Numai aparent, sunt de prere slujitorii artei postmoderne, noi manevrm limba, n realitate, limba este cea care se ofer operrii prin ea nsi, permind crii s se ncarneze. Iar Viktor Erofeev se autorefereniaz n acest sens, afirmnd c un scriitor bun nu rspunde de coninutul crilor sale... Orice carte continu autorul celor Cinci fluvii ale vieii se judec dup cum stpneti cuvintele, crora se pred autorul, permind cuvntului s triumfe asupra lui (Erofeev, Cinci fluvii..., p.86). Ca un specific al prozei postmoderne, am remarca faptul c autorul real, adnc implicat n viaa social-politic a Rusiei, nu rezist pn la capt n ipostaza de instan narativ absorbit n text, gsind prilejul de a-i scoate, din cnd n cnd, capul peste umrul agentului naratorial. Astfel, firul narativ din romanul Ztul de Tatiana Tolstaia se despic n dou direcii neintersectabile: paralel cu lumea anost, lipsit de poezie, a personajelor, coexist un nivel auctorial cu propriul su mesaj, adresat cititorului-complice, care este gata, cum ar spune Umberto Eco, s fac jocul autorului. Iar la ali scriitori, precum Makanin, Pelevin, Viktor Erofeev, autorul real, cel mai liber om (Viktor Erofeev), gsindu-i un antidot mpotriva dizolvrii eului n mulime, se ridic, brusc, deasupra masei inerte a ratailor care i triesc realitatea ca pe un disconfort moral, pentru a-i proclama victoria deplin i definitiv asupra vieii (Pelevin, Generation..., p.270).

ROMANOSLAVICA XLI 13 Chestiunea e c ntrebarea nietzschean-spenglerian de a fi obiectul sau subiectul istoriei i-a gsit rezolvare la aceti scriitori n favoarea celei de-a doua alternative. Cci autorului real i convine postura omului de elit un sui-generis Ubermensch al lui Nietzsche sau un nou Cezar al lui Spengler, pentru care, cum scria autorul operei Declinul Occidentului, este caracteristic, ca pentru toi oamenii mari de aciune, dispreul pentru mase. i dac la Vl. Makanin acest scepticism cezarian (Oswald Spengler) iese la suprafa n anumite momente, la Viktor Erofeev sau la Tatiana Tolstaia reprezint nsui spiritul scrierii lor. n afar de aceasta, trebuie avut n vedere c n secolul al XXI-lea mult comentata calitate a textului, a textului de sine stttor, de care este legat ideea morii autorului, i pierde valabilitatea, cptnd, n schimb, o mai mare relevan imaginea personalitii autorului. Din cele relatate mai sus se poate concluziona c, n ciuda diversificrii proiectelor narative, a tehnicii stilistice i a rezultatelor estetice, ireductibile la un numitor comun, exist unele principii care i unesc pe exponenii postmodernismului ntr-o confrie, att sub aspectul poeticii (ale crei trsturi au fost sistematizate nc n lucrrile lui Ihab Hassan), ct i sub cel al viziunii lor asupra lumii, care trdeaz Zeitgeist-ul, starea de spirit a epocii postmoderne, ca urmare a schimbrii unghiului de percepie pe frontul Armageddonului1. Or, una din urmrile schimbrii unghiului de percepie n epoca postmodern este revizuirea tuturor valorilor, renunarea la punctele de vedere absolute i orientarea culturii europene n direcia relativismului. Este vorba de un relativism axiologic generalizat, cnd binele i rul, vechiul i noul, frumosul i urtul, prin relativizare, sunt golite de sens, iar judecile tradiionale sunt cltinate. Revelatoare, n acest sens, este replica unui critic rus la cuvintele Ludmilei Petruevskaia, care, n anii cnd scrierile ei nu se publicau, ironiza, spunnd c nu s-a gndit niciodat c va deveni mai periculoas dect A. Soljenin. Lucru explicabil, rspundea criticul, de vreme ce autorul GULAG-ului a inut tot timpul s reabiliteze binele i dreptatea, pe cnd Ludmila Petruevskaia este interesat de interpenetraia binelui i 1 Ileana Mlncioiu, Lecturi paralele, Romnia literar, nr. 47, 30 noiembrie 6 decembrie 2005, p.18.

ROMANOSLAVICA XLI 14 rului, de legturile lor genetice, ceea ce se constituie, n ultim instan, ntr-o calomnie ontologic la adresa omului1. Epoca postmodern este proclamat epoca morii Omului. Chipul omului, anuna filosoful morii Omului, Michel Foucault, va fi ters asemenea unui chip desenat pe nisip la marginea mrii2. Iar n produciile scriitorilor postmoderniti pot fi sesizate ilustrri ale acestei idei, pliate pe realitile din ara lor, deasupra creia se nal autorul real, n postura de supravieuitor, cntndu-i, cu acest prilej, prohodul vesel. Din erodarea credinei n Marile Poveti, totalizatoare i unificatoare, din pierderea sistemului de valori absolute, consemnate n cartea lui J.-F. Lyotard, Condiia postmodern (1979), tradus i la noi3, decurge deconstructivismul, teoretizat n filosofia poststructuralist a lui J. Derrida, acest concept devenind piatra unghiular a poeticii postmo-dernitilor rui. ntr-unul din articolele sale din seria Scrisori din Paris, Lucian Raicu amintete de atitudinea lui Andr Malraux fa de cuvintele mari. Din cauza abuzului catastrofal, iresponsabil al celor ce foloseau aceste cuvinte, lumea de astzi refuz cuvintele mari. Cu att mai ru pentru ea, considera scriitorul i filosoful francez, dovad, n acest sens, fiind posomorta ambian nscut din suspiciunea fa de ele. Pentru c exist i cuvinte ce incorporeaz valorile fr de care viaa nu prea merit osteneala de a fi trit4. Revenind la cultura rus de astzi, observm c n atmosfera escatologic, prevestitoare a sfritului artei, cnd totul parc s-a spus, iar originalitatea textului se consider a fi direct proporional cu gradul de libertate a combinrii elementelor eterogene motenite, noile cutri, lund forma unor exerciii de mise en abyme, de tip distructiv, se pot solda cu kitsch-uri, n genul fantasmelor maladive din Fantezie dup piesa lui 1 Oleg Dark, . , , 1990, nr.6, p.230, 235. 2 Michel Foucault, Cuvintele i lucrurile. O arheologie a tiinelor umane, traducere de Bogdan Ghiu i Mircea Vasilescu, Ed. Univers, Bucureti, 1996, p.415. 3 J.-F. Lyotard, Condiia postmodern. Raport asupra cunoaterii, traducere i postfa de Ciprian Mihali, Ed. Babel, Bucureti, 1993. 4 Lucian Raicu, Scrisori din Paris. Malraux la Panthon, Romnia literar, nr.17, 28 aprilie 2006, p.9.

ROMANOSLAVICA XLI 15 A.P. Cehov Trei surori, scris de un oarecare V. Merejko i transmis pe micul ecran i la noi. S-a ncetenit prerea c, prin scrierile lor, autori precum Viktor Erofeev administreaz concetenilor o terapie de oc, un posibil indiciu, cum se spune n postfaa la traducerea romneasc a romanului erofeevian Enciclopedia sufletului rus (2000), ca scriitorul s fie un umanist disimulat1. Puin fondat, innd seama de faptul c Erofeev nsui susinea c umanist poate fi numai acela care propune o alternativ serioas viciului2, intenie strin literaturii ce a cules un ntreg buchet de fleurs du mal3. Pe lng aceasta, trebuie inut seama de faptul c postmodernismul neag, n genere, caracterul didactic al literaturii, al crei rol moralizator este o int predilect de atacuri din partea reprezentanilor acestui curent literar. Dup cele spuse, faptul c personajul din scrierile postmodernitilor rui renun la propriul trecut, la amintiri i memorie, de unde i vidarea personalitii lui, nu ni se pare ca ceva alogic sau neobinuit. Eurile din trecut i se nfieaz personajului lui V. Pelevin ca o band ntunecat de euri false, care de atia ani i ruineaz sufletul i de care ar vrea s se despart (Pelevin, Ceapaev..., p.43). Considernd c literatura, cultura n genere, de pn la ei, s-a transformat ntr-un strv, postmodernitii recunosc c propria lor existen este ndatorat parazitrii pe formele unei culturi perimate4. Estetica postmodern, negnd obiectivitatea nfirii numai n formele vieii, acord cititorului dreptul de a folosi la discreie ceea ce a fost acumulat de cultura anterioar. Pentru un Viktor Erofeev, prozele scurte s-au constituit ntr-o modalitate de confirmare a dispariiei stilului individual, care este nlocuit cu un amalgam de elemente stilistice. Iar n protagonistul din

1 Viktor Erofeev, Enciclopedia sufletului rus. Roman-enciclopedie, traducere, note i postfa de Iulian Ciocan, postfa de Ion Bogdan Lefter, Ed. Paralela 45, Bucureti, 2003, p.247. 2 Viktor Erofeev, . . , , 1973, nr.6, p.167. 3 Aceast problem este tratat mai amnunit i pentru prima dat n rusistica romneasc n cartea Antoanetei Olteanu citat n nota 3, respectiv n capitolul Postmodernismul, p.174, 179. 4 Skoropanova, op.cit., p.215.

ROMANOSLAVICA XLI 16 romanul Underground al lui V. Makanin poate fi recunoscut, ntr-un fel de anamnez, cel de-al doilea strat de codificare ce i dezvluie proveniena livresc, consemnat de tradiia filosofico-literar rus sub denumirea de un erou al timpului nostru. Mimetismului literaturii din ciclul aristotelic, al crei cititor, tiind c are de-a face cu opere artistice, ateapt ca ea s fie doar o iluzie ct mai verosimil, i este opus antimimetismul literaturii antiaristotelice, post-moderne, scopul creia nu mai este redarea vieii prin art. Referentul nu mai este realitatea, ci, cum scria Mircea Crtrescu, o foarte sofisticat invenie1. Textele scriitorilor la care ne-am referit n demersul nostru sunt subsumabile unui atare tipar conceptual. Dac Vl. Makanin vorbete att n numele experienei personale, ct i al celei livreti, lumea fantastic de dup cataclismul nuclear din Ztul Tatianei Tolstaia este rodul exclusiv al nchipuirii autoarei. Iar cea de-a doua realitate din Ceapaev i Pustota de V. Pelevin devine propriul su referent, suficient siei, n care un rol determinant i revine simulacrului. Neavnd nici o tangen cu prototipul real, Ceapaev, din acest roman, este menit conform logicii simulacrului a lui J. Baudrillard s distrug coninutul istoriei i al memoriei colective2. i totui, acest model introvertit nu poate exista fr aluzii la problemele vieii reale. Combinaia, destul de sofisticat, de ficiune i realitate, este caracteristic tuturor exponenilor breslei postmoderniste, din al cror crez estetic nu lipsete obligativitatea de a face o istorie proprie credibil n ochii cititorului. Iar n mai sus-menionatul roman al lui Pelevin gsim reflecii autorefereniale, la modul postmodern, asupra ptrunderii realului n interiorul povestirii fantasmagorice, drept care ficiunea rmne impregnat de iluzia verosimilitudinii. Or, acest lucru este posibil ni se spune n roman graie nzestrrii povestirii cu o asemenea cantitate de detalii reale, nct, chiar i pentru o clip, te vor face s crezi n ea (Ceapaev..., p.114), iar cel mai alambicat comar poate fi transformat ntr-un analog al rutinei de zi cu zi (p.41).

1 Mircea Crtrescu, Postmodernismul romnesc, postfa de Paul Cornea, Humanitas, Bucureti, 1999, p.100. 2 Skoropanova, op.cit., p.31.

ROMANOSLAVICA XLI 17 Detaliului concret, cunoscut, i revine rolul de procedeu de receptare, necesar scriitorului postmodernist pentru a da credibilitate interveniilor sale postapocaliptice n viaa public. Folosirea codurilor literare precedente, a imagisticii, a diverselor motive i procedee sau a canoanelor comportamentale devine adeseori pentru scriitorii care fac obiectul studiului de fa un mod de autoexprimare parodico-ironic. Un exemplu elocvent n acest sens este modul de folosire n antiutopia menionat a Tatianei Tolstaia a experienei celui ce a scris romanul Cevengur, unde, din neadecvarea gndirii omului natural la gndirea modern, ia natere umorul platonovian, cruia i se pot aplica atributele ce definesc umorul ca prim semnal al omeniei, nlesnind comunicarea ntre oameni. La scriitoarea postmodernist ns aceeai gndire prenoional, primitiv, trdeaz natura grotesc-absurd a perso-najului central, cu judecata lui alogic, aberant. Iar tendinele prota-gonistului de a face ru, faptul c, treptat, se terg graniele dintre el i animal completeaz portretul grotesc al acestui personaj, obiect al unui rs dur, rutcios, fr urm de comptimire din partea autoarei. A dorit sau nu, adevrul e ns c scriitoarea s-a ntors n secolul al XIX-lea, cnd gndirea omului nedesprins nc de natur era categorisit drept stupiditate primordial, prere depit cum arta M. Eliade n secolul al XX-lea. Acest rs lipsit de valene eliberatoare, derivate, potrivit afirmaiei lui S. Freud, din eliberarea energiei pozitive, e caracteristic, n genere, pentru scriitorul postmodern. Or, pentru aceasta, scriitorii postmodernismului au la dispoziie un mecanism cunoscut de mult, constnd n insolitarea estetic a celor nfiate i transformarea lor ntr-un obiect al unei pure i dezinteresate contemplri, din care lipsete, n spiritul doctrinei lui Kant, implicarea moral a autorului. Scriitorul, de data asta, n spirit nietzschean, elimin din textele sale omenescul prea omenesc. Esena acestui mecanism, scria nc Aristotel, n Poetica, consist n distanarea obiectului nfiat de realitatea empiric, distanare care, neavnd fa de noi nici o pretenie de aciune, ne ofer, n schimb, plcerea de a participa la procesul de cunoatere sau, cum se spune n limbajul de azi, la jocul liber de recunoatere.

ROMANOSLAVICA XLI 18 Totodat, cititorului i se propune s adopte poziia aceluiai observator-contemplator, dezinteresat de etic i moral, ceea ce i-ar neutraliza emoiile negative i l-ar obinui treptat cu tot ce i prezint producia literar. Tocmai pe o asemenea poziie a cititorului mizeaz Vladimir Sorokin, cnd susine c oamenii se vor obinui cu scrierile sale, aa cum se obinuiesc cu orice produs exotic. Epistemologia indeterminrii, punerea sub semnul ndoielii a inteniilor romancierului clasic de a cuprinde viaa n totalitatea ei au dat natere la o structur temporal discontinu, al crei rezultat a fost renunarea la reprezentrile liniare i la coerena epic. Proza postmodern capt un caracter fragmentar, un exemplu tipic n acest sens servind romanul Amanta morii al lui Boris Akunin. Textul e alctuit din fragmente ce aparin personajelor-naratoare, fiecare personaj avnd propria sa voce i propriul su stil de expunere. Renun la desfurarea aciunii n succesiunea elementelor subiectului literar i autorul Undeground-ului, n timp ce structura romanesc a lui Ceapaev i Pustota ne sugereaz cerul trist al existenei (Ceapaev..., p.111) din timpul ciclic, drept consecin a eliminrii timpului liniar i istoric din poetica postmodernist. Aceeai epistemologie a indeterminrii din decalogul postmodern prefigureaz i caracterul deschis al finalului din operele scriitorilor la care ne-am oprit n momentul de fa. Afinitile ideatice au condus la tratarea unor motive comune (cum ar fi, de exemplu, cel al spitalului clinic de psihiatrie, al statului la cozi sau chiar motivul ptratului negru al lui Malevici), precum i a unor teme asupra crora apas greutatea motenirii culturale. Printre asemenea teme figureaz i cea referitoare la rolul literaturii i al scriitorului n societate, n reprezentarea lui tradiional. Protagonistul romanului Underground al lui Vl. Makanin nu mai crede n adevrurile proclamate de literatur, de care este legat, dup convingerea lui, ideea nelibertii, adic a dependenei scriitorului de putere: ademenit, el se comport asemenea unui cine credincios cu momeala n bot (Underground..., p.212). Ideea c literatura rus clasic, propagnd absolutul, a educat o mentalitate totalitarist, idee promovat, n spe, de Vl. Sorokin, i gsete ntruchipare n personajul central din Ztul Tatianei Tolstaia, pe care contactul cu literatura i cultura universal l-a mutilat att fizic, ct i moral,

ROMANOSLAVICA XLI 19 acesta neezitnd s devin unealt n minile sinistrului Sanitar ef pentru instaurarea unui nou tiran. i pentru Ludmila Ulikaia, autoarea nuvelei Sonecika (1993), aprut i n limba romn1, literatura este un drog ce duce la nceoarea contiinei i a luciditii celor rutinari, anchilozai n cotidianul cenuiu, neiniiai n lumea elitei culturale. Cu alte cuvinte, scriitorul postmodernist ar putea fi comparat cu portretul unui reputat profesor descris de Nathalie Sarraute, ce ncerca s-i goleasc pe Proust i Rimbaud de toat puterea i misterul lor: Surztorul domn demitizeaz marea literatur i, cum se zice, o videaz spre binele, spre linitea noastr o clip tulburat de enigmatica ei energie, de misterul ei menit s-i descumpneasc pe naivii admiratori2.

1 Ludmila Ulikaia, Sonecika, traducere de Gabriela Russo, Humanitas, Bucureti, 2004. 2 Lucian Raicu, Scrisoare din Paris. Casa literaturii, Romnia literar, nr. 39, 29 septembrie 2006, p.9.

ROMANOSLAVICA XLI 20

HENRYK SIENKIEWICZ - HOMO VIATOR1

Lech Ludorowski

Pozdrawiam Ci z Drezna ! - Viator Te salutat ! Viator to znaczy podrnik. Bo te

szwendam si po wiecie jak Marek po piekle. Ale nie auj, em tu przyjecha.

I

Homo viator. Podrny. Wdrowiec, ale nie tuacz zagubiony w labiryncie bdnych drg, bkajcy si bezradnie po manowcach ycia. To czowiek aktywny, dziaajcy. Czowiek w ruchu, w drodze prowadzcej do wytknitego celu. I umiejcy swoje zamierzenie osign. Jak rzadko ktry twrca Sienkiewicz spenia si w podrowaniu. Jest bowiem w jego yciu jaka szczeglna pasja (nazwano j nawet lecz nietrafnie - podromani!), potrzeba, konieczno podrowania. Wszake trasy jego yciowych wdrwek (gdyby je skrupulatnie zliczy) obejmuj dziesitki tysicy kilometrw. Moe wic nie byoby przesad widzie w niej jaki znamienny sposb ycia i (take) pracy. ycia w wdrowaniu. Dotd tak mao poznanego.

1 Fragment din studiul Henryka Sienkiewicza sztuka reportau podrniczego (Henryk Sienkiewicz. Arta reportajului de cltorie)


Jego ycie widziane przez pryzmat szczegowej kroniki wydarze poczwszy od pierwszego wyjazdu zagranicznego do austriackiej stolicy (1873) poprzez kolejne dekady a do wybuchu wojny wiatowej jest waciwie splotem nieustajcych peregrynacji po Europie. I wanie w tych warunkach, warunkach bycia w podry, w drodze, tworzy Sienkiewicz nieomal wszystkie swoje dziea. Poza napisanym w caoci w Warszawie Ogniem i mieczem (tylko zmienion wersj zakoczenia zredagowa w Reichenhall) w wdrowaniu powstaj dalsze czci Trylogii, Bez dogmatu, Rodzina Poanieckich, Quo vadis?, Krzyacy, Wiry, W pustyni i w puszczy, Legiony (oczywicie, nie liczc utworw mniejszych czy mniej znanych, jak Listy z Afryki). Posiada widocznie Sienkiewicz t niezwyk i chyba do rzadk umiejtno zorganizowania sobie jakby przenonego warsztatu pisarskiego. W przeciwiestwie do wielu autorw glebae adscripti, wiodcych z rnych przyczyn ywot osiady (nie mogcych podrowa lub rzadko podrujcych, jak np. Prus) i tworzcych prawie wycznie w cianach wasnego mieszkania mg on swobodnie pisa poza domem, w kadym miejscu, bo czsto u siebie nie mia warunkw do pracy. Niezliczone przykady dowodz, e potrafi on dobrze pracowa w sanatoryjnym czy hotelowym pokoju bez pliku notatek i sterty ksiek, tak przecie niezbdnych przy tworzeniu dzie historycznych. Nawet wicej, lubi w sprzyjajcy mu klimat sanatoryjno-hotelowy. Bo chyba stwarza on pisarzowi coraz czciej podan (im bardziej by sawny) anonimowo (wic wasn swobod, pewn niezaleno od rnych zobowiza towarzyskich), dawa warunki izolacji, skupienia, moliwoci koncentracji. W tych wanie okolicznociach mogy powstawa erupcyjne akty wyobrani, kreacji wewntrznej, spontaniczne, szybkie komponowanie. Umia wic pisa wszdzie i zawsze: w kadym kurorcie i w kadym hotelu (stwierdza prof. Kazimierz Wyka), nie tracc wtku i cigoci, jak gdyby siedzia za wasnym biurkiem, oboony ksikami i uprzednio skrelonymi planami pisanej aktualnie powieci.

Warto wic przy okazji zaznaczy, e autor Trylogii mia du i wraliw samowiadomo roboty artystycznej, zawsze przygotowywa si do niej rzetelnie i pisa z planem, opracowywa (podobnie jak czyni to np. Aleksander Fredro) zazwyczaj oglne (rzadziej dokadniejsze) projekty


swoich dzie i przedstawia je w korespondencji do osb sobie bliskich, czsto te komentowa rne zagadnienia procesu twrczego.

Ale w zadziwiajcy fenomen Sienkiewiczowskiego podrowania, dostrzeony przez krytyk, od dawna by raczej traktowany jako biogra-ficzna ciekawostka. Uczyni go dopiero przedmiotem interesujcej i wnikliwej refleksji interpretacyjnej Kazimierz Wyka w pomysowym i piknym studium powiconym sztuce pisarskiej Sienkiewicza. Wskaza tu natur samego zjawiska, widzc w niej przejawy ukrytych zachowa autora, okrelanych mianem bowaryzmu i potraktowa je jako swoist kategori badawczo- interpretacyjn (nazwa j mianem przestawki lokalizacyjnej). Objani rwnie bowarystyczny mechanizm owego przetwarzania literackiego wczeniejszych dowiadcze podrniczych w powstajce pniej utwory. Cenne uwagi znakomitego historyka literatury zachowuj nadal swj inspirujcy charakter.

Przede wszystkim sprawa rozumienia samego fenomenu: czy podrowanie autora Potopu jest rzeczywicie podromani? Sienkiewiczowskie wdrowanie badacz nazwa przecie (majcym w powszechnym rozumieniu raczej pejoratywn konotacj) terminem podromanii; w ten sposb podkreli trway nawyk, obcienie psychologiczne, jakby swoisty kompleks, pewne skrzywienie, naduycie, nienormalno osobowoci twrcy. Czy byo ono rzeczywicie jakim jego patologicznym objawem czy waciwoci najzupeniej naturaln? W biografii Sienkiewicza wystpuje zjawisko, ktre nie da si wytumaczy w ten tylko sposb, e dziki niemu pisarz osign rozleg znajomo Europy, Ameryki Pnocnej i Afryki, a w konsekwencji tematy do swej twrczoci. czy si to zjawisko z mao dochodzcymi do wyrazu w samej twrczoci pisarza predyspozycjami inaczej trudno by zrozumie jego niecierpliwy zasig. Mowa o podromanii Sienkiewicza. Ten czowiek nigdzie duej nie zagrza miejsca! Podrowa nieskoczenie wicej i czciej, anieli to byo konieczne, by pozna wiat. Mwic prociej nosio go po wiecie stwierdza badacz przypominajc, i taka podromania bya rwnie skadnikiem biografii Wadysawa Stanisawa Reymonta, ktrego podobnie nosio po wiecie. Wszake powie o odzi (Ziemi obiecan) potrafi pisa dopiero z odlegoci, w Paryu, a o wsi Lipce przy linii kolejowej Warszawa-Koluszki (Chopi)


dopiero w Bretanii: Tego rodzaju podromania, chocia rzadka, nie jest wic czym wyjtkowym (s. 16).

Jednake teza o podromanii, czyli podrowaniu ponad potrzeb (wicej i czciej, anieli to konieczne, by pozna wiat) wymaga oczywicie korygujcego komentarza. Ot, podre Sienkiewicza byy w peni przedsiwziciami potrzebnymi, racjonalnymi i na og zwaszcza od poowy lat osiemdziesitych wielozadaniowymi. Ich istotnym celem (oprcz rekreacyjno-leczniczego) byy prawie zawsze zamierzenia (pasje) poznawcze, ciekawo wiata, podtrzymywanie z nim wizi oraz tworzenie. Osobowo, dusza podrnicza, anima peregrinationis (jeli tak rzec mona), konieczno ustawicznej zmiany adresu i miejsca pobytu (zauwaa prof. K. Wyka) nie przeszkadzaa tej jego twrczoci i nie bya jej namiastk (s. 16), stanowia bowiem podkrelam to raz jeszcze motoryczn, twrcz si jego talentu. Ale samo podrowanie Sienkiewicza miao jeszcze inn waciwo: byo z natury ywioem gboko romantycznym, wyraaa si w nim krypto-romantyczna postawa pisarza. Z powstaych bowiem wwczas utworw i tekstw im towarzyszcych przebijaj przecie zastanawiajce motywacje nostalgiczne, daremne prby ukojenia przez podr, tak charakterystyczne dla romantykw.

wiadcz o tym (wedug przywoanego badacza) nostalgiczna ekspresja Latarnika, a zwaszcza autointerpretacyjne wspomnienie z 1895 r. pt. urawie ukazujce (wrcz wzorcowo) bowarystyczny czy raczej romantyczny sposb komponowania realistycznych utworw, oddajcych sprawiedliwo widzialnemu wiatu (s. 20).

Tak wic wypada stwierdzi, e to wanie istota talentu Sienkiewicza, sia jego fantazji, wizjonerska potga wyobrani, stanowia w (jak dowcipnie zauway prof. K. Wyka) magazyn, tak wany dla pisarza historycznego, ktry on wozi z sob, a nie bibliotek rde) pozwolia mu tworzy na og sprawnie (chocia wcale nie mechanicznie!) w klimacie cigego podrowania. Owszem, tworzy, lecz nie w kadym miecie, kadym kurorcie i kadym hotelu (wbrew teje opinii) nie wszdzie i zawsze.

Musz bowiem przypomnie, jak tworzy Sienkiewicz. Tak charakterystyczny dla autora Quo vadis? akt kreacji: spontanicznego


tworzenia w wyobrani, fenomenalnie wyrazistych postaci ywych w swej jzykowej ekspresji, gecie, sytuacyjnej dynamice, komponowania caych scen, nawet duszych sekwencji fabularnych, a wic intensywne a do zapamitania tworzenie w gowie, myli, dajce si nastpnie stosunkowo atwo i szybko przela na papier i tylko z nieznacznymi poprawkami utrwali w (od razu czystym) rkopimie by jednak procederem dla pisarza bardzo kosztownym. Prowadzi bowiem (wedle wczesnej terminologii medycznej) do tzw. anemii mzgu (jak wiadcz liczne powtarzajce si wyznania Sienkiewicza), do skrajnego wyczerpania wyobrani, przemczenia, poczucia niemocy, zaamania, powtarzajcych si kryzysw twrczych (najpowaniejszego podczas pisania Krzyakw), a wic stanw (po pewnym czasie ustpujcych), ktrym nie moga ju skutecznie przeciwdziaa vis peregrinationis, podnieta wdrowania.

Podrowanie stwarzajce w dystans odlegoci, przestawk lokalizacyjn, dziki ktrej wielu pisarzy potrafi pisa o danym rodowisku, otoczeniu, miecie, wydarzeniach dopiero z odlegoci z odlegoci miejsca (s. 21) przestawao wwczas oddziaywa na proces tworzenia (na szczcie dla pisarza degresja ta rozpoczynaa si z reguy jak wiadcz liczne wyznania autora wraz z ukoczeniem dziea. Oczywicie, podrowanie Sienkiewicza zjawisko fascynujce (a tak mao jeszcze poznane), w swym zasigu ogromne, niezwykle doniose jako fakt biograficzny i bardzo wane ze wzgldu na oddziaywanie na twrczo pisarza zasuguje na moliwie caociow i wnikliw analiz. Na razie nasze rozwaania potraktujmy jednak tylko jako prb zblienia wstpn o nim refleksj.

II

Szczegowa orientacja w biografii Sienkiewicza uprawnia do sformuowania prby sklasyfikowania fenomenu jego podrowania (bez zamiaru ustalenia wszystkich odmian tego zjawiska). Przyjmujc zatem najpierw rozumienie podry jako wiadomie przedsiwzitej duszej wyprawy do odlegego od wasnego rodowiska miejsca, wymagajcej fizycznego pokonania drogi dla osignicia zamierzonego celu najatwiej


wyodrbni peregrynacje o charakterze poznawczo-edukacyjnym. Byo ich wiele w yciu pisarza. W tym przedziale mieszcz si gwnie rnego typu inicjacje: pierwsze wyprawy do nieznanych z autopsji miejsc lub obiektw, przedmiotw, ludzi, ale take powroty i to wielokrotne odwiedziny kolejne, podyktowane pojawieniem si nowych okolicznoci, potrzeb czy koniecznoci. Charakter taki maj zarwno samodzielne kilkutygodniowe wakacje dwudziestojednoletniego Henryka w Szczawnicy w 1867 r. (pamitne chociaby z poznania i dugich rozmw z Adamem Asnykiem) czy kilkanacie lat pniejsza parudniowa wycieczka w towarzystwie Zygmunta Glogera do Puszczy Biaowieskiej we wrzeniu 1882 r., upamitniona wietnym reportaem opublikowanym na pocztku listopada w redagowanym przez pisarza Sowie (nr. 251 z 8 XI 1882 r.). Nale tu take pierwsze zagraniczne wyjazdy dziennikarskie na midzynarodow wystaw do Wiednia w poowie lipca 1873 r. (w charakterze reportera i sprawozdawcy) oraz kontynuujca j sierpniowo-wrzeniowa tego roku podr do Ostendy, przeduona do Francji i zakoczona dwutygodniowym pobytem w Paryu. Trzeba te od razu doda: kierunek poudniowy wiedeski stanie si odtd bodaje najczciej przemierzanym szlakiem Sienkiewiczowskiego wdrowania a po rok opuszczenia kraju na zawsze (sierpie 1914 r.). Majcy wiele wariantw geograficznych kierunek zachodni w tym ostendzki (rzadziej nawiedzany) czy paryski (czciej) odegra rwnie wan rol w yciu i twrczoci znakomitego pisarza. W znanym uzdrowisku nad Morzem Pnocnym, w sierpniowej Ostendzie 1888 r. powstaje przecie (wkrtce po ukoczeniu Trylogii) zaskakujcy majstersztyk, jedna z najbardziej zagadkowych kompozycji jak ja okreli sam pisarz farsa mieszna od pocztku do koca, pena bredzenia (list do Janczewskiej 131, s. 150), zaskakujca ironiczno-groteskow arto-bliwoci, mistrzowska makronowela Ta trzecia. Z Paryem wi si cile korespondencje eseje przesyane do krajowej prasy w 1878 r. (jak Listy z Wystawy Paryskiej, Listy z Parya, Kongres Midzy-narodowy, Z wystawy antropologicznej); tu przerabia swj kalifornijski dramat Na przebj w Na jedn kart, tu pisze nowele Przez stepy, Jamioa, Janka Muzykanta, prawdopodobnie Orsa; w podstoecznym Parc St. Maur,


w gocinnej willi przyjaciela, sawnego Brunona Abaka-nowicza, pracuje nad Rodzin Poanieckich i Krzyakami. Do tego typu nale rwnie wszelkiego rodzaju kilkutygodniowe lub dusze, liczne i bardzo czste poczwszy od poowy lat osiemdziesitych coroczne podre wakacyjne, wypoczynkowe, zdrowotno-lecznicze, ale take krtsze wyjazdy wypoczynkowe, towarzyskie (Radziejowice), myliwskie (do Dubnik na Litwie), do tych samych miejscowoci (np. podwiedeskiego Kaltenleutgeben, Zakopanego, Abbacji), do tych samych orodkw, przemierzanie (z koniecznoci) tych samych drg i szlakw. Drugi rodzaj wdrowania stanowi podre majce charakter dalekiej (nawet bardzo dalekiej), dugiej, trudnej i obarczonej (w warunkach skrajnych) ryzykiem niebezpieczestwa wyprawy, ale i wiadomego oczekiwania na wielk przygod. Takie wanie wielkie podre wpyny w sposb niezwykle istotny i do pewnego stopnia zdominoway ycie i twrczo Sienkiewicza. Wystarczy tu przypomnie zwaszcza dwie podre: amerykask i afrykask. Pierwszej z nich susznie przyznaje si znaczenie przeomowe.

Najwaniejsz z wszystkich okazaa si podr-wyprawa do Stanw Zjednoczonych. Trwajcy dwa lata (1876-1877) nieprzerwany pobyt Sienkiewicza w Ameryce by sam w sobie osobnym podrowaniem po Stanach najpierw kolej Dwch Oceanw ze wschodu na Zachd (tu wielokrotne wdrwki, wycieczki, przygody kalifornijskie, zmiany adresw, wielkie miasta San Francisco i Los Angeles, trasy teatralnych triumfw Modrzejewskiej) i powrt do Nowego Jorku. A przeduy go nastpnie o ponad rok pobyt we Francji, gwnie w Paryu (1878-1879). Druga o ile trudniejsza i bardziej uciliwa dla czterdziesto-kilkuletniego pisarza, szeciomiesiczna (dajca si wyliczy z dobow niemal dokadnoci od pocztku grudnia 1890 do pocztku maja 1891), bardziej uciliwa, a nawet niebezpieczna (bo przerwana gronymi atakami febry i leczeniem szpitalnym w Bagamojo) wyprawa na Czarny Kontynent owocowaa bezporednio skromniej, bo tylko czciowym zbiorem Listw z Afryki (1891), by dopiero po latach dwudziestu przynie plon gwny, W pustyni i w puszczy (1910-1911).


Szczeglnie wan rol odegray jeszcze inne podre: prawie trzymiesiczna (padziernik grudzie 1886) do Turcji, Grecji i Italii, przedsibrana jako przygotowanie do Pana Woodyjowskiego, i czter-dziestodniowe (wrzesie-padziernik 1888 r.) wdrowanie po Hiszpanii, ktrego znakomitym rezultatem stay si (pisane std wietne listy do Janczewskiej) i fascynujcy reporta Walka bykw (opublikowany w 1889r.). W trzecim rodzaju Sienkiewiczowskiej viatologii na plan pierwszy wysuwaj si podre przedsibrane gwnie z przyczyn losowo-egzystencjalnych. Wywouj j przede wszystkim potrzeby psychiczno-moralne (niekiedy s to w subiektywnym odczuciu pisarza koniecznoci) uniknicia kopotliwej, niezrcznej, trudnej czy niekorzystnej dla siebie sytuacji, prby wypltania si z puapki, fizyczne ucieczki przed przewidywanymi niepomylnymi zdarzeniami, czy przed moliwym nieszczciem, zapobieganie odmianom fortuny. Ale tkwi w nich take poszukiwanie jakiego lepszego adu, wewntrznego przeorganizowania si, nowych perspektyw, czy po prostu tylko pewnej izolacji od otoczenia, nieodpartej potrzeby samotnoci. Wrd wielu mieszczcych si w tej odmianie przykadw za wzorcowy i symptomatyczny uzna mona nagy, niemal dramatyczny, wyjazd w kocu maja 1888 r. (po niedawnym ukoczeniu Pana Woodyjowskiego) do austriackiego uzdrowiska Kaltenleutgeben. Znakomici biografowie: prof. Julian Krzyanowski i Barbara Wachowicz (wietna znawczyni intymistyki Sienkiewicza) traktuj go (rnic si w interpretacji przyczyn tej decyzji) jako konsekwencj tzw. owiadczyn siostrzenicy, Marii Babskiej (zwanej Markiem i Marytk) u Bronisawowstwa Dmochowskich w Guowie (ukowskie) w poowie maja tego roku (polubi j pisarz, jak wiadomo, po 16 latach w 1904 r.). Ale cay ten incydent ma charakter wrcz symptomatyczny dla sposobu ycia pisarza. Ot, w ujciu autorki Marii jego ycia po owym mao romeowskim incydencie w guowskim dworku Dmochowskich (ktry stanowi do pewnego stopnia replik powieciowych owiadczyn Basi z Pana Woodyjowskiego, ale bez szczliwego happy endu, bo z roli Michaa zrezygnowa sam Sienkiewicz), sawny pisarz wyjeda jako narzeczony Marytki konstatuje B. Wachowicz [odczuwajc] ciar pochopnej


decyzji, wrcz przeraony tym, co si stao, ju bardzo nieszczliwy. Odyy bowiem (rwnie pod wpywem perswazji szwagierki, Dzini, a take wasnych wspomnie o niezapomnianej, ukochanej, zmarej w 1885 r. onie), wyrzuty sumienia, udrki moralne. Zweryfikoway one now mio jako bez porwnania nisz od pierwszej, wskutek czego odwraca si pan Henryk od narzeczonej, a niekochanej ju panienki i zrywa zarczyny (Marie jego ycia, wyd. VI, Warszawa 1996, s. 451 i n.). Natomiast interpretacja prof. Krzyanowskiego zwraca uwag na podrogenne aspekty tego wydarzenia: Rozstrojony nerwowo, zagroony chorob oczu, oczekujcy opinii lekarza w sprawie zamierzonego maestwa Sienkiewicz wyjeda do Wiednia i Kaltenleutgeben, mczy si niepewnoci, z ulg wreszcie dowiaduje si, e ma anemi mzgu, wymagajc wypoczynku i leczenia. Opinia bowiem Winternitza kadzie kres projektom maestwa (Kalendarz, s. 148). Cztery czerwcowe tygodnie hydroterapii w Kaltenleutgeben nie przynosz wprawdzie wyranej poprawy zdrowia (bo warunki moralne i atmosferyczne nie byy po temu, a doszy nowe dolegliwoci, bl krzya i w stopie tak silny, jak bywa czasem bl zbw), lecz agodz psychiczne dolegliwoci rozstania si nie po romeowsku z Marytk i skaniaj Sienkiewicza do kontynuowania wypoczynku nad Batykiem. Wyjeda wic 7 lipca z Wiednia z jednodniowym postojem i zwiedzaniem sawnej Galerii w Drenie (8 lipca), przez Berlin, nastpnego dnia jest w Zoppot (gdzie wypoczywa z rodzin do 25 lipca), std przenosi si prawie na miesic do Ostendy; 23 sierpnia powraca do Sopotu na prawie trzy tygodnie. W midzyczasie sprawa guowskiego narzeczestwa ulega wyciszeniu i prawie zapomnieniu, przypominaj j tylko dobiegajce a tutaj plotki powtarzane przez pras warszawsk, ktre dementuje (Kalendarz, s. 151). We wrzeniu Szetkiewiczowie (teciowie) z dziemi pisarza wracaj do kraju, za Sienkiewicz 11 IX wyrusza z Sopotu do Parya (13 IX), a 17 tego miesica udaje si w czterdziestodniow podr do Hiszpanii. Wdruje najpierw z francuskiej granicy w Cerbere (22 IX) jedzie do: Barcelony, Walencji, Ciudad-Real; Kordoby, Grenady, Sewilli, Malagi, Kadyksu, Toledo, Salamanki, Falencji, Burgas. Pirenejsk podr wieczy dziesiciodniowy pobyt w Madrycie od 5 do 14 padziernika


(tu dowiadcza fascynacji morzem obrazw, pikniejszych jeden od drugiego w Museo del Prado (jak pisze w Licie do Jadwigi Janczewskiej z 9 padziernika 1888 r. (Listy, 132, 9.X. 1888, s.581). Opuszczajc Madryt, podsumowuje nie tylko Sienkiewicz rezultaty swojej eskapady (miaa ona obejmowa jeszcze parudniow wycieczk do Gibraltaru i Tangeru, z ktrej niemal w ostatniej chwili zrezygnowa uznawszy jej nik atrakcyjno poznawcz). Dorzuca bowiem rwnie wart odnotowania uwag teoretyczn, dotyczc praktyki jego wasnej peregrynologii. W licie do szwagierki definiuje swoje rozumienie podry jako pewnej zamknitej caoci: Z Burgos pojad wprost do Parya i dopiero powiem sobie: podr skoczona! Bya ona popieszna, jednak duo widziaem, duo przedtem i jednoczenie czytaem o Hiszpanii wic te nie byo to i bez korzyci. A materia do pisania! A materia do gawdki z Dzini znajdzie si niewyczerpany! (Listy, t. II, s.594) Wedle przytoczonego tu sformuowania podr speniona stanowi osignicie gwnego celu, zrealizowanego zamiaru; jest pewnym zamknitym midzy pocztkiem i zakoczeniem epizodem yciowym, caociowym makrowydarzeniem, wypraw powracajc zawsze do miejsca jej rozpoczcia (w tym przypadku Parya), a nie staego zamieszkania (Warszawy, do ktrej przyjedzie po procznej nieobecnoci 11 listopada 1888 r.). Podkrela take inne konstytutywne waciwoci tego typu zamierzonej podry: szczegowe zaplanowanie trasy i racjonalne jej modyfikacje w miar potrzeby i moliwoci, zawsze rzeczowe, staranne, na og maksymalne merytoryczne przygotowanie, najczciej pogbiane i rozszerzane w trakcie trwania podry. Maksymalizm poznawczy jest szczeglnie znamienn cech Sienkiewiczowskiej podrologii. Zasuguje ona na nazw: ars peregrinationis. Sienkiewicz chce zawsze pozna jak najwicej, najlepiej, przenikn istot rzeczy, obj szczegy zjawiska, kieruje nim prawdziwa pasja badawcza i estetyczny zachwyt w percepcji dzie sztuki, wiata kultury, natury. Pozna i przey. Korespondencja do Janczewskiej z listopada 1888 r. (z podry szlakiem romantykw) w peni potwierdza t wanie postaw pisarza : nie tylko wzruszenie w obliczu Aten, bdzenie po ruinach (bez hotelowego drogmana, ale za to z przyswojon z Bedekiera i wielu mdrych ksiek wiedz helleni-styczn), dowiadczy zauroczenia czarem Akropolu, fascynacji gr


najwspanialszych arcydzie greckiej staroytnoci (Listy, z 18 XI 1886, s. 245). Ale take (podartowuje Sienkiewicz) pyrga na miasto lub za miasto, przebiega je we wszystkich moliwych kierunkach (Listy, s. 251), osobicie oglda wszystkie przewrcone kolumny w Atenach i okolicy (Listy, s.260).

W tej samej poetyce zachwytu i wiedzy przebiegao (przypomniane ju) wdrowanie przez hiszpaskie miasta. Oto cud Kordoby w relacji czcej przeycie pikna i rzeczowoci.

Olniewajcy koronkow tkanin marmurw, wysmuk delikatnoci caego lasu 800 kolumn architektoniczny cud sztuki mauretaskiej, meczet Omejadw (przy ktrym blednie wyznaje pisarz ogldany przed dwoma laty we wrzeniu 1886 r. Konstantynopol) ujta w kapitalnej migawce reportaowej (list do Janczewskiej z 28 wrzenia 1888r.) fotografia Katedry Najwitszej Marii Panny. Towarzyszy jej (w teje korespondencji ) nastpujcy komentarz: Nic rwnego w yciu nie widziaem. Warto z Warszawy przyjecha, eby to widzie (s. 582).

I jeszcze jeden przykad drezdeski (wiadczcy dobitnie o poznawczo-estetycznych fascynacjach Sienkiewiczowskiego peregryno-wania po Europie. Gdy po czterotygodniowej czerwcowej kuracji w Kalten, mczcej caonocnej podry z Wiednia do Zoppot zatrzymuje si na dzie 8 lipca 1888 r. (jest niedziela) w Drenie, pieszy przede wszystkim do sawnej Galerii, by spdzi tam czas dugi w skupieniu z niezrwnanymi Holendrami, Wonwermanami, Mierysami, Ruisdaeleami, a zwaszcza, by dowiadczy zupenie wyjtkowego i nieporwnywalnego przeycia, niezwykego wprost uduchowienia. W osobnej salce z obrazem emanujcym jakby metafizycznym blaskiem pogody, dziewiczoci, jasnego, a spokojnego wiata zwierza si w tyme licie szwagierce dozna kontemplacyjnego zachwytu nad bezwzgldn piknoci, umiowan nad wszystkie inne piknoci Madonny Sykstyskiej Rafaela i dowiadczy w obliczu jej wietlistej piknoci jakby katarktycznego odprenia, uleczenia, owej duchowo uwalniajcej pociechy i uspokojenia. Pozwala ono przemc fizyczne zmczenie i senno, dodaje si i zachca pisarza do latania po miecie i ogldania urokw wieczorowego witecznego Drezna (Listy, t. II, cz. I, s. 552-553).


Omwione tutaj podre: jesienna z 1886 r. po ukoczeniu Potopu, a przed rozpoczciem Pana Woodyjowskiego (Turcja Grecja - Italia) oraz szeciomiesiczny letnio-jesienny (od maja do listopada 1888r.) pobyt zagraniczny (Austria Niemcy Belgia Francja Hiszpania) czy pewne wyrane podobiestwo losowo-egzystencjalne, analogia ich genezy, przyczyn, przebiegu, take pragmatyki. Motywem sprawczym jest tu impuls osobisty, terapeutyczne zamierzenie, sposb na przeamanie utrzymujcej si sytuacji duchowego kryzysu po utracie ony (19 padziernika 1884 r. w Kaltenleutgeben; podkrela je wypowied samego autora, e nie ma ju ani jednej farby na jego palecie), czy te chybione narzeczestwo w maju 1888 r. Std obie wyprawy zaczynane w intencji regeneracyjno-leczniczej zmieniaj swj charakter, stajc si coraz wyraniej peregrynacj pragmatyczn, poznawcz, poszukujc nowych inspiracji artystycznych, wreszcie take twrczych, bo umoliwiajcych kreacj nowych dzie w caoci (czego przykadem Ta trzecia). Element przygody traktowanej jako aktywne wiadome wyzwanie, staa gotowo stawienia czoa przeciwnoci losu schodzi w tym typie podrowania do roli drugorzdnych koniecznoci (czy przypadkowoci), jakim jest na przykad spnienie pocigu lub utrata pienidzy i paszportu (co dotkno Sienkiewicza ju na pocztku podry hiszpaskiej, po przekroczeniu granicy w Portbou i przysporzyo mu wielu kopotw w drodze powrotnej). W viatologii autora Trylogii mona wreszcie wyrni podrowanie uatwiajce, umoliwiajce czy wrcz warunkujce proces tworzenia. Pomin tu naley tragiczne wdrowanie, przymusowe okolicznoci, w jakich powstawa Potop, pisany przy ou dogorywajcej na grulic ony woonej w rozpaczliwej ucieczce przed mierci po alpejskich sanatoriach. Przypomnie natomiast trzeba, e poza Ogniem i mieczem napisanym w caoci w jednym miejscu, w Warszawie (tylko zakoczenie przerobi w Reichenhall), wszystkie pozostae powieci, cznie z Potopem, ktry komponowa, jedenacie razy zmieniajc miejsce pracy, powstaway w trakcie (tak je nazwijmy) podry twrczych i to na og w niezbyt duych, wybranych, wypoczynkowo-uzdrowiskowych miejscowociach Europy i kraju.

Oferoway one bowiem pisarzowi szczeglnie dogodny klimat pracy artystycznej, zapewniajc niezbdn izolacj, moliwo skupienia i


koncentracji, dajc rwnoczenie szanse rekreacyjne, zapewniajc (czasem take) potrzebne kontakty towarzyskie, wreszcie uatwionej komunikacji ze wiatem moliwo szybkiego przyjazdu i wyjazdu. Wkrtce te stay si orodkami sprzyjajcymi pisaniu, szczliwymi ( a wic i ulubionymi) miejscami tworzenia jak podwiedeskie Kaltenleutgeben (cznie ze stolic Austrii), czy najczciej odwiedzane (przy cigych narzekaniach autora na przerne niedogodnoci), coraz popularniejsze Zakopane. Wyjtkowo tych miejsc, ich szczeglny genius loci spowodowa, e powstaway tu (nie liczc utworw mniejszych) najznakomitsze dziea: Potop (1884-1886), Pan Woodyjowski (1887-1888), Bez dogmatu (1889-1890), Rodzina Poanieckich (1892-1894), Quo vadis? (1894-1896), Krzyacy (1897-1900) oraz czciowo Listy z Afryki (1891, pisane w Kairze i Kalten), Pjdmy za Nim! (1893, w Karlsbadzie i Zakopanem), Listy o Zoli (1893, tylko w Zakopanem). A przecie na trasie artystycznego peregrynowania znalazo si kilkadziesit rnych miejscowoci, gdzie mu si take, wzgldnie dobrze lub cakiem dobrze, pisao. Oczywicie, pomijam tutaj Warszaw, w ktrej, w miar przybywania rnych obowizkw, traci niemal zupenie moliwo tworzenia (a tak stao si wanie w okresie pisania Krzyakw i rwnoczesnego wznoszenia przeze pomnika Mickiewicza w stolicy), wic musia z niej wyjeda. Pomijam Krakw, do ktrego przyjeda najczciej, kilka lub kilkanacie razy do roku z racji swych rodzinnych kontaktw z Janczewskimi.

Ale przecie pracowa rwnie w kilkudziesiciu wielkich miastach wiata (pominwszy oczywicie molochy amerykaskie), parokrotnie ju wymienionych w tym studium, jak w czsto odwiedzanym Paryu i Rzymie, Wenecji, Neapolu, Nicei, w gonych kurortach europejskich: Meranie, Mentonie, San Remo, Reichenhallu, Falkensteinie, Abbacji, Helgolandzie, Ostendzie, Coma, Karlsbadzie, Cieplicach, Ragaz, Ploumanach, Baden, Villeneuve, a take w naszej Szczawnicy, w zawsze opiekuczej rezydencji Abakanowicza w podparyskim Parc St. Maur i w jego zamku na normandzkiej wyspie. Wiele wic wyjazdw przynalecych do grupy peregrynacji artystycznych (cho zdecydowana wikszo podry czya w sobie zamysy heteronomiczne, rwnie lecznicze, poznawcze czy towarzyskie),


byo wic pragmatyczn i, trzeba przyzna, skuteczn metod wspomagania procesu tworzenia: jego organizowania, dyscyplinowania i samodyscy-plinowania, sposobem uatwiajcym i (co moe nawet najistotniejsze!) stymulujcym prac wyobrani pobudzania (tak go nazywam) dynamiki aktu kreacji wewntrznej. W podry w warunkach cakowitej izolacji, oderwania od wasnego warsztatu pisarskiego, ksigozbioru, biurka, biblioteki, porady bliskich, konsultacji, nawet reakcji czytelnikw autor moe liczy tylko na siebie i mobilizacj si twrczych wasnej psychiki, aktywn gotowo i moc swego talentu. I nie tyle owa dyspozycja, okrelona niegdy przez Kazimierza Wyk mianem przestawki lokalizacyjnej, ile wanie wrodzone uzdolnienia wyobraeniotwrcze, kreatorska intuicyjno, wizjonerska potga talentu (wielokrotnie wskazywana w moich studiach) pozwala Sienkiewiczowi na aktywne, do systematyczne, na og sprawne komponowanie w sytuacji ycia w podrowaniu. Ale te i takie komponowanie (coraz czciej od napisania Potopu), ktrego triumf artystyczny naznacza trud katorniczej pracy, skrajne wyczerpanie, zaamanie, krtkotrwae stany kryzysowe. Dowodem tego typu kreacji w peregrynacji artystycznej s wymowne wiadectwa autora o pracy nad Krzyakami, najduej, bo cztery lata pisanym dzieem, komponowanym w cikim trudzie, z powracajcym poczuciem niemonoci, pustki, nawet braku nadziei na ukoczenie na trasach podry obejmujcych czternacie miejscowoci w Europie i Polsce. W tym rnorodnym, bogatym, zoonym, wszechogarniajcym a tak mao jeszcze poznanym ywiole Sienkiewiczowskich peregrynacji, w podrach poznawczych, przygodowych, leczniczych, artystyczno-twrczych s rwnie i takie, ktre mona by nazwa wyjazdami subowymi; zdarzyy si takie misje indywidualne (i w zespole) do Francji i Woch (Carrara) w zwizku z budow stoecznego pomnika Mickiewicza w latach 1897-1898. Nie ma natomiast w biografii autora Quo vadis? jakiego wdrowania bezcelowego, podobnego do bdzenia, majcego znamiona tuaczki, ani zawracania z drogi, rezygnacji z celu, biernej postawy wobec przeciwiestw, ulegoci, bezradnoci, zagubienia, kapitulacji wobec wyzwania, ale take wyjazdu na stae, porzucenia Ojczyzny. Obca jest mu cakowicie postawa emigranta.


Podrowanie Sienkiewicza. W cigu czterdziestu jeden lat, midzy pierwszymi wyjazdami w 1873 i 1874 r. do Wiednia i Ostendy, a opuszczeniem kraju w sierpniu 1914 r. i czasowym zamieszkaniu w Szwajcarii chyba nie ma roku (by moe poza 1913, rzecz jednak wymaga jeszcze dokadnego sprawdzenia) bez przynajmniej jednego wyjazdu zagranicznego. A wic, po prostu ( jak napisa znakomity uczony) nosio go po wiecie. Tak, nosio go jednak zawsze z pewnym zamysem, celowo. Ale czy rzeczywicie podrowa [on] nieskoczenie wicej i czciej, anieli to byo konieczne, by pozna wiat?

Z pewnoci by Sienkiewicz czowiekiem dnym poznania wiata take w sposb bezporedni, z autopsji podrniczej. Wiemy, jak gruntownie przygotowywa si do swych peregrynacji po Grecji czy Hiszpanii, jak nabyt wczeniej wiedz, pogbian i rozszerzan w trakcie wdrowania, dowiadczalnie sprawdza na miejscu, wzbogaca, przyjmowa i przetwarza. Ta pasja nigdy go nie opuszczaa. Stanowia jego naturaln potrzeb, bya bowiem konstytutywn cech osobowoci: czowieka i twrcy. Inaczej wypada te spojrze na podniesion (przez tego badacza) kwesti niestabilnego zadomowienia pisarza, jakby swoistej niemonoci trwaego zwizania si z wasnym gniazdem, potrzeby ycia osiadego, e nigdzie duej nie zagrza miejsca, w myl zasady: ubi locus ibi domus. By moe modus ycia quasi-wdrownego uformowao do pewnego stopnia dziecistwo, spdzone gwnie w dworku macierzystej babuni, Cieciszo-wskiej, troch poza wasn wieloosobow rodzin Stefanii i Jzefa, z trudem utrzymywan z mizernych dzieraw majtkw w ukowskiem, nastpnie pniejsza, wci zmieniajca adresy, modziecza samodzielno w stolicy czy Powitnem. Zmieniy go za dramatyczny przeom, jakim okazaa si nieuleczalna choroba i przedwczesna utrata Marii z Szetkiewiczw, tak nieodwracalnie i ostatecznie uderzajca w stworzony przeze - peen szczcia warszawski dom jego wasnej rodziny. Oczywicie, istnia on zawsze (nawet po ofiarowanym mu Oblgorku), najduej w opiekuczo-rodzinnej konfiguracji z nieocenionymi zawsze gotowymi do powice, wychowujcymi jego dzieci (Henia i Dzink) teciami: mateczk Wand i przezacnym (po Zagobowsku) jowialnym, zapobiegliwym, wspczujcym Kazimierzem Szetkiewiczami, lecz


duchowe zakorzenienie nie uczynio go jednak nigdy niewolnikiem tego domu i nie odebrao wolnoci peregrynowania.

Ot, w podrowaniu Sienkiewicza nie dostrzegam adnych przejaww nadmiaru czy nienaturalnoci, nie jest ono jakim osobistym dziwactwem, naduyciem, ani tym bardziej patologi, mani przeladowcz, podromani(!). Podrowanie nawet to fizycznie mczce peni rol zmczenia leczniczego, przynosi czsto (homeopatyczn) ulg na dolegliwoci. Relacje z podry (1879-93) czy atwo zauwaalna, wsplna forma epistolograficznego przesania. S one odmian reportau listowego (listu do redakcji gazety), starannie przez Sienkiewicza nazywan wprost (List z Rzymu przez Litwosa) czy tylko sugerowan przyimkowymi tytuami wikszoci tekstw (Z Wenecji, Z Puszczy Biaowieskiej). Oczywicie, poetyka listu (bez formulicznej ramy) uatwia swobod twrcz i rwnoczenie gwarantuje autentyczno i wiarygodno autora, daje moliwoci czenia literackoci z dokumentaryzmem.

W swych listach z drogi, reportaach podrniczych (kontynuujcych odwieczne tradycje takich gatunkw pimiennictwa uytkowego jak opisy podry - periegezy, itineraria, diariusze, kroniki, pamitniki, i tak popularnych w prasie europejskiej i polskiej drugiej poowy XIX stulecia) Sienkiewicz po mistrzowsku wykreowa swoj rol realnego autora, jako bezporedniego uczestnika, czy wiadka wydarze (to konstytutywna waciwo gatunku). We wszystkich tekstach reportaowych wyeksponowa on wielokrotnie, dobitnie i rnymi sposobami swoj osobist obecno, udobitniajc dwie zwaszcza sytuacje podrotwrcze: przyjazdu i opuszczenia okrelonego miejsca. Tak wic przybycie i odjazd to klamry spinajce kompozycj przestrzenno-sytuacyjn wszystkich reportay w penej symetrii (jak w Z Szczawnicy), bardziej ekspresywnym pocztkiem. Zaczynaj si te reportae wyrazicie (a nawet ostro) zaakcentowan sytuacj przybycia osobistego przyjazdu. Mamy wic w laboratoryjnie wzorcowym (pod tym wzgldem) Z Szczawnicy dwuzdaniow intrad pierwsz sentencj: Wszystko tak, jak byo tylko si ku staroci troch pochylio... i osobisto-dokumentacyjne: Zaczynam list mj ze Szczawnicy od tych sw, albowiem dziesi lat upyno od czasu, jak tu byem


i zamknicie wyranie zapowiadajce opuszczenie wypoczynkowej miejscowoci: ja za kocz mj list szczawnicki w nadziei, e wkrtce przel wam drugi z Krynicy. Nieomal analogiczna, czterozdaniowa uwertura zaczyna jakby mottem cytacj sawnego francuskiego humanisty (Moe jest rzecz nieroztropn spisywa pierwsze wraenia, ale czemu ich nie spisa, skoro si ich doznaje?), nastpnie ustala ontologiczn pozycj autora (Bior za punkt wyjcia te sowa Tainea i bez innych wstpw posyam wam list z Wenecji), a dwa nastpne wskazuj na sytuacj przyjazdu kolej do Triestu, przepraw statkiem do Pery Adriatyku. Podobna, cho jeszcze inaczej komponowana klamra pocztku wyjazdu jako rozpoczcia ostatniego etapu morskiej podry z Konstantynopola do Grecji otwiera Wycieczk do Aten (Wyjedajc ze Stambuu do Aten na francuskim statku Donnai, miaem przed sob najpikniejszy widok, jaki w wiecie mie mona). W przeciwiestwie do intrady wstpnej (charakterystycznej take dla reportay biaowieskiego i z Nervi) dwa zaczynaj si (prawie) bez przygotowania. List rzymski wprowadza in medias res w topografi woskiej metropolii, wskazujc, e skada si ona wprawdzie z trzech miast: nowoytnego, dawnego papieskiego i staroytnego, ale naprawd godnym poznania s zabytki przeszoci; std ju wczeniej swym podtytuem od razu zapowiada autor kierunek wdrowania (Forum Romanum, Koloseum, anie Karakalli) przez Wieczne Miasto jako wyjtkow przestrze antycznej historii i kultury. Jeszcze inn konstrukcj odznacza si mistrzowski, nalecy do najznakomitszych reportay, jakie napisano o corridzie, o p wieku wyprzedzajcy Hemingwaya: Walka bykw.

Zaczyna si w reporta o walce bykw- czyli wydarzenia, ktre oglda w Madrycie sygnaem nie miejsca, lecz czasu: Niedziela!, zharmonizowanym niezawodnie z poetyk wspomnienia z Hiszpanii (takim podtytuem wyrni Sienkiewicz swoj relacj). Ale sygnaem, ktrego woajca intonacja zapowiada, e caa relacja otrzyma charakter oralny, a reporta o madryckiej corridzie bdzie po prostu reportaem mwionym, ktry, ze wzgldu na swe znakomite walory foniczne mgby by rwnie (bez przesady) reportaem radiowym. Pragn przypomnie,


e ten typ ureportaowienia (jak wskazaem w swoich ksikach) jest take czstym rodkiem kreacji w prozie powieciowej twrcy Krzyakw.

W przeciwiestwie do ramy inicjalnej czon kocowy reportay Sienkiewiczowskich odznacza si pewnym osabieniem. Podrniczy motyw wyjazdu jest (w reportaach europejskich) tylko sugerowany lub pominity. Zastpuje go natomiast mocno akcentowana puenta osobistej wypowiedzi autora: w licie wenecjaskim podkrelajcego swoj sytuacj wdrowca (snujcego historiozoficzne refleksje o kupieckich pastwach Kartaginy i Wenecji, ktre stworzyy tylko system polityczny oparty na straszliwym okruciestwie kupieckich archontw nie pozostawiajc po sobie adnej bogosawionej idei) i zamykajcego cytatem z wiersza Klemensa Janickiego (Sienkiewicz podkrela tu z dum liberalny, ludzki charakter ustroju Rzeczpospolitej). Podobne finay maj pozostae reportae. Oto Wycieczk do Aten koczy kapitalny paradoks zamknity celn, dowcipn sentencj e woln dzisiejsz Grecj odbudowali ... dawno nieyjcy geniusze tego narodu: Homer, Milcjades, Leonidas, Temistokles, Fidias, Perikles i inni bohaterowie lub geniusze tej miary wcale o tym nie wiedzc i tacy niemiertelni agenci sprawili, e Grecja yje. Reporta o corridzie mocno eksponujcy osobist ocen pisarza - koczy za duszy finaowy esej tego wyjtkowego widowiska, pocigajcego piknem swojej oprawy i zarazem wywoujcego zbiorow fascynacj rzecz tak straszn, bezwzgldn i niepowrotn jak mier oraz jego przemylenia o narodowym charakterze Hiszpanw i mimo wszystko niepojtej tajemniczej namitnoci tego ludu do bawienia si igrajc ze mierci.

Tak wic reportae podrnicze Sienkiewicza maj zakoczenia eseistyczne; cechy gatunkowej rozpoznawalnoci skupiaj si w ich ramie inicjalnej (wyrnia si nimi zwaszcza reporta o corridzie). Pozostajc literackimi reportaami najwyszej artystycznej rangi mona by w nich widzie znakomite dziea sztuki radiofonicznej, rodzaj prefiguracji reportau radiowego, ze wzgldu za na fenomenaln ruchow ikoniczno typ filmowego eseju reportaowego.


ENTRE LA TRADITION NATIONALE ET LINFLUENCE DU SYMBOLISME. LA POSIE DE NIKOLA LILIEV

Bistra Gancheva

Loeuvre potique de Nikola Liliev a t toujours considre comme bien typique pour son poque. Ses recherches modernes, ses dcouvertes psychologiques et surtout les tendances symboliques en ont t la cause. Dautre part, on voyait en lui un phnomne hors du temps et des lois - une exception dpassant toute possibilit et toute limite. Sa vie artistique se droula sous linfluence de plusieurs cultures diffrentes:

- ayant fait ses tudes Paris, il est rest toute sa vie lun des connaisseurs les plus approfondis et les plus prcis de la littrature franaise;

- grce la connaissance de lallemand il pouvait sentir profondment les potes romantiques de ce pays et en faire des traductions de haute valeur;

- ses traductions de langlais (de Shakespeare) sont utilises dans les spectacles du Thtre National;

- les grands potes bulgares ont toujours t sa vraie Patrie1. Pendant toutes les priodes de sa vie il matrialisait la perfection: - lve exemplaire apprenant chaque matire sans aucun effort grce

sa mmoire phnomnale; - tudiant (en finance) excellent, ayant la possibilite de devenir

employ dans une banque parisienne ce quil na pas voulu faire;

1 N. Liliev, , Sofia, 1986, p. 13.


- professeur ador par ses lves et par ses tudiants dont il na jamais oubli ni les noms, ni les biographies (parfois il se souvenait mme de leurs rponses aux examens);

- directeur du rpertoire du Thtre National dont on a gard le souvenir dune personne hors concours.

Les personnes qui le connaissaient, attribuaient ses qualits ses oeuvres (Un homme parfait, crateur dune posie parfaite cest lopinion du remarquable peintre Vladimir Dimitrov).

En mme temps son existence professionnelle a t bien loin de ce quil voulait faire et vivre:

Toute ma vie sest coule entre le devoir et quelque chose de diffrent quon

pourrait nommer un rve. Cest pourquoi javais toujours le dsir de terminer plus vite avec lcole, le bureau, la caserne pour appartenir lautre bien sr, selon mes possibilits. Comme vous voyez, je nai pas russi jusqu prsent. Jinstruis de jeunes gens ce qui suffirait demplir une existence si ce ntait pas cette ide de consacrer un autre but mes forces, mon exprience, mon admiration1.

Lart, la littrature, les visions potiques ont t pour lui non

seulement une vie suprieure, mais plutt une vie unique, incomparable lexistence quotidienne. Prendre part cette vie ctait son but suprme et son dsir le plus ardent.

Sa propre posie pourrait-elle le satisfaire? Et quel degr? On pourrait dcouvrir les rponses dans une de ses lettres: Je ne sais pas si tu pourrais me croire presque je nattends pas mon livre2 -

comme si ce nest pas moi mais quelquun dautre qui a crit tout ce que jai eu le courage de publier jusqu prsent. Parfois je me sens mme irrit contre cet tranger qui me compromet sans piti: il fait voir toute ma faiblesse, toute ma douleur vaine, inutile.

La cration, la publication de sa posie, mme le succs et la

reconnaissance des lecteurs ne lui assurent pas le bonheur. Pour ce pote loeuvre est une dcouverte pnible de soi-mme, dune personne qui ne se sent pas utile aux autres et bien souvent ne sent pas la ncessit des autres.

1 Ibidem, p. 23. 2 Il sagit dun recueil de ses posies qui paratra dans quelques jours.


Et pourtant cette oeuvre a vu le monde et le monde la vue. Les livres de Liliev ont plusieurs ditions, ils ont impressionn plusieurs gnrations et aucune histoire de la littrature bulgare ne pourrait les ngliger.

La premire partie de ses Posie1 est intitule Chants. Elle contient la plupart des textes les plus connus de ce pote. Cest sur leur base quon pourrait distinguer quelques traits significatifs et quelquesuns des thmes principaux de son oeuvre.

, : . , . (Regarde comme sont apparues les mers de verdure / et les papillons frmissent:

/ta moisson a mri. Dans tes larmes rayonnantes la douleur steint / et une faucille dargent frmit

dans de claires couleurs). Cest presque impossible de dfinir si le hros adresse ses paroles

quelquun ou bien il les entend prononces par quelquun. Le dialogue et le monologue ne peuvent pas tre toujours diffrencis. Le texte ne cherche pas fixer le rcepteur qui est vague, couvert dombre. La posie de Liliev reste souvent loigne des formes personnelles.

Navez-vous pas limpression que Liliev nattire pas lattention sur sa personne,

quoi quil parle toujours de soi-mme. Comme si cest lui, mais peut-tre ce nest pas lui. Lunique important dans ses vers cest lmotion par elle-mme et non pas celui qui lprouve. Cette motion est bien souvent impersonnelle et quelquefois nappartient pas

1 Cest le titre de son livre le plus reprsentatif, publi en 1931. Il contient les deux premiers recueuils: Oiseaux de nuit (1918) et Tches de lune (1922).


au pote..elle concerne tout le monde. Le hros sassimile aux autres et en mme temps considre leur vie comme la sienne1.

Cest la cause principale dun autre trait caractristique de cette

posie elle change bien souvent ses adresses. La personne laquelle sont destines les paroles, nest pas catgoriquement fixe mme quand elle est nomme elle nest que mentionne et peut cder presque toujours sa place une autre personne.

Le hros peut se montrer diffrant mme dans une seule posie. Il se multiplie sans cesser dtre unique. Nous et moi deviennent des synonymes le nombre des personnes est sans importance, lindividu et la multitude peuvent se substituer.

(La posie lyrique bulgare du dbut du XX-me sicle contient plusieurs cas de ce jeu artistique. Par exemple, chez lun de ses plus grands potes, Yavorov. Dans ses textes la diffrence de Liliev la pluralit exige dtre dfinie et explique, elle est un problme quon doit rsoudre. Tandis que Liliev vite le problme).

Il ne convenait pas de chercher des lignes nettes, des descriptions exactes dans cette posie. Au contraire, elle nous fait pntrer dans une nbulosit rayonnante qui peut chaque instant faire natre quelque vision, quelque paysage, motif, sentiment. Quand les ralits sont bien visibles, que lon peut sentir leur mission essentielle: de nous amener au-del du visible.

Tout cela dtermine les particularits du paysage dans loeuvre de Nikola Liliev.

! , .

1 Vl. Vasiliev, Nikolai Liliev, , , , Sofia, 1992, p. 225.


, ! (La pluie douce du printemps / a sonn sur mon toit, Avec la pluie douce du printemps / que despoirs ont apparu! La pluie douce du printemps / est coute par la terre qui frmisse, La pluie douce du printemps / nous chuchote des histoires. Dans la pluie douce du printemps/- des larmes, dextase, deffroi, Avec la pluie douce du printemps / que dtincelles se sont teintes! Pendant des dizaines dannes ce texte a t cit comme un paysage

bien caractristique de Nikola Liliev. On peut vraiment avoir ide du printemps, de ses chants et de ses lumires - mais sans tableaux dtaills. Le paysage nest quun tat dme. La vue nest pas le but principal, elle est un moyen darriver un autre but un rythme, une haleine, une harmonie. Les dtails concrts nont pas leur vie autonome, cest lide potique qui leur assure la vie dans le texte. La pluie dit trs peu de la pluie, la figure visible fait place lexpression. Le paysage de Liliev quelquefois nie le paysage.

Lexpression elle-mme a ses particularits. Lmotion, bien profonde, remplissant lme du hros, est en mme temps paisible et douce. Lextase est priv dextase, lespoir, les larmes, leffroi sont loin de lespoir, des larmes, de leffroi. Lide fait reculer le sens authentique, le contexte rgne sur chaque mot du texte.

Cest pourquoi cette posie peut avoir des interprtations diffrentes et contraires: aucune ne prtend puiser le sens mais chacune peut coexister avec les autres. Loeuvre de Liliev fait sentir les rapports varis et dynamiques entre le visible et linvisible, entre les choses matrielles et les phnomnes de lesprit.

La vision immatrielle peut simposer en tapes et, par

consquence, rendre les rdactions dun texte tout diffrentes lune de lautre.


Par exemple une posie, ddie Paris.1 Premire rdaction: . AiglonSarah. Opera (Du bruit en dehors. Echo du langage trangerAiglonSaraEt nous sommes

rangs dj devant les caisses de lOpra) Deuxime rdaction: . . . (Le souvenir lointain steint et le pass est comme un rve. Du bruit en dehors. Les lvres muettes sont mortes auprs du langage obscur). La premire situation est bien connue tous ceux qui sont informs

sur la biographie de Liliev il attend souvent son tour devant les caisses des thtres et de lOpra de Paris, avec le dsir dassimiler la vie culturelle, de voir les spectacles et les stars (cest lpoque de lune des gloires de la scne franaise, Sarah Bernard, avec son rle de lAiglon le fils de Napolon Bonaparte - dans la pice dEdmond Rostand ).

La deuxime redaction fait disparatre tous les dtails du souvenir biographique, remplacs par la suggestion dun sentiment la douleur de la solitude:

1 Cest lunique ville, nomme concrtement dans toute la posie de Liliev. Lune des causes, sans doute, est de caractre autobiographique le pote a vcu des annes dans cette capitale de lesprit humain qui la fait pntrer dans une grande culture. En mme temps, Paris est devenu pour lui un symbole - lincarnation vivante de la mme culture, un personnage d un rle important dans sa vie intrieure.


, , , , . (h, cette douleur dtre seul, ce sentiment que Lohengrin ne rayonne pas pour toi

dans sa nacelle / que le parfum du lis nest pas pour toi / Oh, cette triste apparition avant le premier acte de Lohengrin!).

Le chagrin dtre seul cest un des motifs interprts bien souvent

par la posie bulgare du dbut du sicle pass. Par exemple, pour Dimtcho Dblianov (lun des reprsentants les plus remarquables de lart bulgare, ami de Liliev, disparu dans la Premire guerre mondiale) la solitude est une punition, inflige cause des pchs; le hros dun autre pote, Traanov, au contraire, cherche la solitude, car la prsence dune autre personne ne lui permet pas dtre lui-mme; chez Emanouil Popdimitrov un esprit clairement chrtien le moi lyrique souvre pour le monde, anantissant lisolation mme quand il est seul; le hros de Triphon Kounev ne sait pas sil est seul car juste au moment ou les autres sont absents, il entend leurs voix en soi-mme.

Liliev ne ressemble aucun de ses confrres. La nature de son hros est constitue de personnages diffrents qui

peuvent raliser une vraie communication lun avec lautre. Il ne souffre pas de la solitude, car en ralit il ne la connait pas, tant rempli par lui-mme.

La posie qui vient dtre cite est une exception. Lisolation tourmente le hros dune faon presquirrsistible. On

pourrait dire quil a chang en une nouvelle personne. Et pourtant il na pas chang. Pour lui la solitude ne comprend pas labsence dune autre personne,

mais labsence (au moins la distance) des visions artistiques. Lopra de Wagner, lapparition du hros, la varit de ses presentations (fils de


Perceval, chevalier du Graal, amant, poux dElsa de Brabant), le destins des personnages tout cela forme une ralite parfaite, attirante, mais renferme en elle-mme et inaccessible. Lauteur de la posie ne lui appartient pas - il na pas le droit dy pntrer, cest impossible pour lui den faire part de son esprit. Cest juste cette impossibilit qui le tourmente.

Chez Liliev la ralit imaginair nest pas seulement le meilleur monde cest lunique monde qui lui assure la joie de la vie et qui rend la solitude gale la prsence dun tre bien-aim.

(On pourrait remarquer que le texte cit ne fait pas de diffrence entre Lohengrin et Lohengrin, entre lopra et le personnage principal. Car les deux appartiennent une mme ralit artistique. Cest elle qui dirige lhumeur, les ides et qui peut ngliger les choses de la vie. Dans la posie de Liliev le monde visible peut prendre part un monde imagin).

Cest pourquoi ce pote a t qualifi si souvent comme le plus vrai symboliste bulgare. Le pouvoir absolu de lunivers intrieur est la cause principale de sa prdisposition linfluence du symbolisme. On pourrait dire que son oeuvre a t inspire uniquement par la culture europenne entre le XIX-me et le XX-me sicles.

Et pourtant une telle constatation ne contiendrait pas la vrit. La tradition littraire (et aussi folklorique) bulgare a une position

spcifique et solide dans loeuvre de Liliev. Le symbolisme a donn une nouvelle forme aux motifs bien connus comme typiquement nationaux.

En premier lieu aux souvenirs de la maison natale. Elle appartient aux visions sacres de lart bulgare - et loeuvre de Liliev a gard la tradition:

! ; , , . . ,


(Ma maison paternelle paisible! Autrefois les vignes sombres y murmuraient; les bouleaux en sommeil chuchotaient leur secret comme sils nexistaient pas. Le soir dans les jardins dsertiques la lune rayonnante murmurait ses paroles innocentes. Des coeurs purs et clairs, purs et clairs coutaient en silence) Le souvenir est tout rempli dune harmonie heureuse. Quelques

dtails (la maison, les arbres, la vigne, la lune) font une liaison associative avec dautres textes bulgares, approfondissant la cordialit intime.

Et dautre part, la vision est typiquement symboliste. Chaque dtail est prsent non seulement par la description bien

quil existe dans le tableau, il diffre de soi-mme. Lpithte peut le transformer et renouveler la vigne est sombre, les jardins - dsertiques, les arbres ne sont pas srs de leur existence (comme sils nexistaient pas). Les choses deviennent moins perceptibles, presqu invisibles. La ralit matrielle nexiste que pour tre dmaterialise.

La posie de Liliev assure la coexistence des visions diffrentes, provenant de systmes potiques loigns. Dans le texte ils deviennent des lments dun seul systme ils contribuent la ralisation dun mme but, dune mme harmonie.

Quelquefois les dtails symbolistes et traditionnaux peuvent tre combins sur le terrain le plus limit dun seul mot.

Par exemple le mot fort. La fort comme paysage, image, ide, parole est prsente dans

la tradition folklorique plusieurs sicles. (On doit souligner, que la mer est presque absente dans les chants et

les rcits historiques bulgares. Bien que la Bulgarie ait toujours eu au moins une mer parmi ses frontires la vision na pas apparu dans les textes. Cest peut tre sur la base de ce phnomne, rest sans explication jusqu`a nos


jours, que la fort sempare du paysage folklorique. Dans certains cas cest suffisant de prononcer lexpression la fort verte ou la vieille fort pour rappeler le tableau national ).

Cest justement cette expression qui est prononce plusieurs fois dans les textes de Liliev - et qui fait survivre le paysage traditionnel.

Cest bien facile de sentir la ressemblance entre le chant folklorique . . (La fort se mit pleurer la fort et ses arbres-pour Indj vovode)

et les vers de Liliev: (La vieille fort pleure pour ses fils morts et inconnus) La mort inconnue, le tombeau dun inconnu, le tombeau

inconnu sont des extraits dune vision potique, cre pendant des sicles. Le souvenir de luttes innombrables, de guerres et du sang y ont laiss leur traces. Le mot fort est non seulement hrit il est soulign dans le contexte par son origine nationale ce qui est trs ncessaire pour la formation de lide.

Lhomonymie peut aussi jouer un rle considrable. En bulgare le mot slave k a deux sens: cheveux et faux.

Les deux puissent survivre dans une strophe et mme dans un vers, nous fixant pour tche den choisir lun. Par exemple dans le pome La guerre (de 1914):


(La mort victorieuse dessine dans les cieux teints, dans lombre dune gloire sanglante sa ..// ) Ce nest pas difficile davoir lide symbolique (et romantique) de la

mort aux longs cheveux flottants. Mais dans le contexte national cest plus probable quune autre vision ressuscite de la faux dcimant les pis, souvent associe la mort des soldats en bataille. Chacun des deux sens stimule une ide autonome. t chacune des deux ides ne peut pas tre unique elle est choisie, prfre, sans pouvoir dominer. La richesse bien connue du langage symbolique reoit sa ralisation spcifique un seul mot, dans un seul texte, participe en deux systmes potiques et nous oriente vers deux interprtations diffrentes.

* Un personnage dun esprit si profond et si riche que celui de Liliev

ne peut pas viter les problmes des relations avec les autres personnes les amis, les ennemis, la bien aime, les parents.

Il na pas dennemis car il ne peut pas dtester. Dans cette posie la haine est impossible. Il ne sagit pas de transformation mais dexclusion du sujet.

Cest bien diffrent au sujet de lamour. Malgr que ce thme soit souvent trait par Liliev, sa posie nest

pas une posie damour. Le hros nest presque jamais amoureux ces

Date post:	24-Nov-2015
Category:	Documents
Upload:	nina-dragonic
View:	126 times
Download:	2 times

Romanoslavica XLI

Documents