MURMINTSA fara CRUTSI

,-

NUSHI TULLIU

MURMINTSAtara

CRUTSI

.,

EDITURA CARTEA AROMANA - 1993

-- -

-- -

NUSHI TULLIU

MURMINTSA FARA CRUTSIEditsii iindreaptii cu agiutor di laEva Catrinescu shi Dina Cuvata

. .

EDITURA CARTEA ARoMANA - 1993

Tu Idghea Editura

tu limba armanaNicolae Batza!ia - Paravulii - 1989

Dina Cuvata - Zghic di Moarti - 1989Nushi Tulliu - Puizii - 1989

George Murnu - Bair di Cantic Armanesc - 1989Constantin Belemace - Dimandarea Parinteasca - 1990

Dina Cuvata - Sarmanitsa - 1990Ilie A. Ceara - Nihita Turnari - 1991

Nicolae C. Velo - Shana shi Ardirea-a Gramostiljei - 1991Cola Caratana - Ashteptu Soarili - 1991

George M. Merca - Livadzli - Vatra Armaneasca - 1991NicoOgeacli - Chisashi Colise 1 1992

VangheaMihanji-Sterghiu- Tr!idzeri- 1992

Thiuhari Mihadashlu - Botsli di DidiQ,di- 1992Dumitru S. Garofil - Cantitsi di-a Paplui Mita - 1992

Zicu A. Araia - Fudzi Haraua di la Noi - 1993Tulliu Carafoli - Pirushana shi Furlji - 1993

Elena Stere & Mariana Bara -Framturi di Bana - 1993

tu editsii paralela: armana-rumanaCosta Guli - Soneti - 1990

lonel Zeana - CantitsitraArmanami - 1992

tu limba rumiinii

Nicolae Caratana - Pod peste Legende - 1992Vetuta Pop - Poeme - 1993

EDITURA CARTEA AROMA.NA - SYRACUSE, NYMailing address: T. CUNIA

107 Britain RoadFayetteville, NY 1"3066-1807- USA

,-

SUMAR

Zbor di la Editor 7

Tulliu -Omlu shi Opera 7Alfabetlu Armanesc 10Reguli di Scriari a Zboarilor 13

Prublema-a Vucalilor Shcurti (i, u, iu, a) 15Prublema-a e-ului Final ..20Prublema-a Diftongului ea (ia)..~ 22Prublema-a Diftongului oa (ua) 24Prublema-al s tsi s-Avdi shi ca z 24Prublema-a Numilor di Mes, Sipt. shi Natsiunalitati 25

Forma Standard a Zborlui 25Prublemi cu Zboari Veclji dit Limba Armana 26Prublema-a Niulughismilor .28Prublema-a Zboariior Cumpusi ... 34

Prublema-a di Scriari a Cratimaljei 38Dispartsarea-a Zboarilor tu Silabi 44Manuscns1l1al 'l'ulhu .4)

Murmintsa rara Crutsi .49

Una Noapti cu Furlji l06Ververa ...114Cum Ishii Fur ...120

Glusar ..125

Z~OR DI LA EDITOR!

CARTEA AROMANA Inc. easti una "Not-for-Profit" urganizatsiiancwpuratii tu st!ltIu New York dit Amirichii. Scupolu ,a urganiza-

tsiljei easti prizirvarea shi prumuvarea-a patrimonjuiui ct4tural arJ?1~ncu (i) tipusirea di cartsa shi rivisti; (ii) urganizarea shi cospll11Surareadi siminarii, adunari shi cungresi di cultura armana; (Hi) a!;Uidzistrareapi ruban magnetic, audio i video, a activitatslor culturali arm~ni,cantitsi shi giocuri; (iv) fundarea a unei casi armaneasca iu ~i s-adunashi si s-tsana cartsa, discuri, rubani magnetitsi, articuli di folklor, etc.I

shi (v) itsi soi di activitati fapta cu scupolu a prizirvariljei apatrimonjului culturalarman.

TULLIU - OMLU SUI OPERA

Nushi Tulliu si-aminta Avdela tu anlu 1872. Dupa tsi bitisi shcoalaprimarii di Cljisura shi liceulu rumanescu di Bituli, el featsi un an das-calla ghimnaziul di lanina shi deapoea dusi Bucure~ti iu si scrie laFacultatea di Uteri. Cum bitisi univirsitatea, Nushi Tulliu s-turna tuGiirtsii tu anlu 1899, shi fu doi anj rivizur shcular la sculiili ruma-neshti dit Epir shi Tesalia. Napoi tu Rumanii, el activa ndoi anj ca jur-nalist. Dupa ninga ndoi anj di shideari tu Ghirmanii, Nushi Tulliu sastabili to Gartsii iu lucra ca inspectur shcular la sculiili rumaneshti.

1 Cititorlu va veadii cii, Zborlu di la Editor dit aestii carti, ari multiniulughismi ngriipsiti dupii regulili di "transplantari a niulughismilortu limba armiinii" tsi Ii featsim noi trii editurii, reguli aspusi tupadzinjli 28-34. Nu shtim cum va si s-facii ma nc/o, shi tu cari misuriiaesfi reguli va s-hiba acfsipfafi di alfso scriifori i edifori. Tr-atsea,cititorlu lipseashti s-cunsidirii forma datii di noi a niulughismilor, ashicum easti aspwii aoa, mash ca un exemplu di cum pistipsim 'noi ciieasti ghini si s-facii.

8 NUSHI TULLIU

Moari tu 1941 rara ta s-veada ancljidearea-a tutulor sculiilor ruma-neshti dit Machidunii.

Nushi Tulliu scrisi sh-publica, tu rivistili litirare dit atsel chiro,puizii shi njits nuveli, tu grailu armanescu shi rumanescu. Publica shiun njic roman, "Murmintsa rara Crutse", ca sirial tu rivista "EcoulMacedoniei". Multi puizii shi nuveli di-a lui fura adunati sh-publicatidija, tu cartsa di puizii i antulughii; ma suntu shi ndaua tsi armasiranipublicati, sh-poati tora chiruti.

Tache Papahagi, cari aduna puizii shi isturii di-a lui shi Ii publica,prota tu "Antologia Aromaneasca" dit 1922 sh-deapoea tu cartea"Poezii" dit 1926, spuni ca Nushi Tulliu easti nai ma marli puet liricArman. Tu anlji dit soni, videm una parti dit aesti isturii shi puizii'publicati shi tu cartsali "Antologie Lirica Aromana" dit 1975 shi"Antologie de Proza Aromana" dit 1977, dauli scoasi Bucure~ti diHristu Candroveanu.

A-oashi ndoi anj, Editura Cartea Aromana publica una carti cu puiziidi-al Nushi Tulliu, ahanti cati putu s-li-af1a. Cu aesta carti publicamshi proza a lui, romanlu "Murmintsa rara Crutsi" shi treili nuveli njitstsi putum s-li-afIam, "Una Noapti cu Furlji", "Ververa" shi "Cum ishiiFur...". Manuscrislu lu-avum etim tra tipusiri di-aoa sh-vara trei anj,ma amanam cu publicarea a lui ca ashtiptam s-videm ma s-putem s-aflam sh-alta proza. Caftarli shi ntribarli tsi featsim pi la ma multsaarmanj nu avura suctses, ashi ca tora lorn apofasea s-nu mata amanamcu tipusirea. Prota virsiuni a romanlui "Murmintsa rarii Crutsi", ashicum u-aveam tu virsiunea-a iui urighinala tu computer (rara multi di-alaxirli tsi Ii featsim ma nclo sh-li-aspusim tu bitisita-a aishtui zbor), undreapsim sh-u pitricum la Zborlu a Nostru cari u publica ca un sirialtu Numirli 25-30 dit anjlji 1990-1991.

Textul di la treili nuveli njits, lu-aflam tu cartea-al H. Candroveanu,"Antologie de Proza Aromana". Cu romanlu "Murmintsa rara Crutsi"avum prublemi ma mari; fu cupiat cu mana tu alfabetlu urilrhinal dit

LCOUIlVlacectomel"ctl unii tinira filuloaga rumana, shi batut lamachina cu alfabetlu nou di Dina Cuvata. Easti Dina Cuvata tsi na-lpitricu a naua, unashuna dupa tsi lu ndreapsi, tu anlu 1988. Dam manghios, tra cititorlu tsi easti intirisat, isturia-a manuscrislui, ashi cumu-avem dit scrisoarea-l Cuvata.

"Vidziindaluicii canii di-ac/otsi (Nota ed.: dit Rumiinii) nu s-acatsiis-adarii un ahtari lucru (nota ed.,' s-publicii romanlu Murmintsii fiiriiCrutsi), shidzui di mi minduii di cum s-fac ta s-lu bitisescu milli aestulucru. Lipsea multu s-mi pidipsescu, cii escu multu largu di &:cure~ti(nota ed.: Cuvata s-afla Skopia) sh-cii ac/otsi mi due uniioarapi an.

ZBOR DI LA EDITOR 9

" Ma tiheafeatsi ca tu anlu 1987, tu Vizmiiciunj, s-mi cunoscu cu uniitiniriifeatii rumiiniidi Bucure~ti,Eva Catrinescu, cari eara la cursurlidi vearii ti limba machidonii tsi s-tsiinea Ohrida. Dicara nii cunuscum

ghini sh-dicara avdziii cii lucreadzii la un institut di litiraturii;-mini-/jspush cari easti marea-a mea mirachi,'s-pot s-lu am la un loc romanlu"Murmintsiifiirii Crutsi" al Nushi Tul/iu. Eva Catrinescu, cara vidzucu ciitfoe pi suflit zburiiscu, an} tiixi ca ea va s-veadii shi va s-adariitsi s-poatii ti-adrari s-u mplineascii mirachea a mea.

Cum adra shi cum featsi Eva Catrinescu, mini nu shtiu, ma ciitii tumeslu Mai 1988, mini iil tsiineam tu miiniiromanlu al Nushi Tulliu, tutiingriipsit cu miina cu unii milani di veardi bueauii. Suntu aproapea 95di friindzii cu un manuscris ti mirachi. Sh-ashitsi, cu agiutor/u ali Evi-Catrinescu mini, azii, lu-am romanlu iintreg. Diniioarii, di pimanuscris iil tradush pri limba machidonii cu umutea ta ,s-lu scot cacarti Scopia. Poati cii va s-da Dumnidzii sii s-facii sh-ahtari lucru.

Tu meslu Agustu 1988, lu-aveam la mini ca oaspi pi Tiberius Cuniashi dicara /ji spush cii tsi lucru mushat am la mini acasii, el iinj dziisiI

sii-l bat la machina sh-pi armiineashti shi sii-/j lu pitrec tu Amirichii,cii el va caftii s-lu scoatii ta s-hibfi shi carti pi-armiineashti. Shi, caras-da Dumnidzii, pistipsescu s-pot s-ved cum Murmintsii/j fiira Crutsiva s-aparii ca un mari munumentu tsi putes nu va s-chearii; cii tritaina va s-hibfi, ti armiinami, unii steauii ciiliiuzii a curabiilor armii-neshti cari va s-anoatiipi amarea cu chimatipiinii la Dumnidza. "

Sh-Cuvata cuntinua:

"Romanlu Murmintsiifiirii Crutsi nii u spuni bana picuriireascii a,rhicum eara ea, cu tuti mushutetsli sh-cu tuti ghiderli-a /jei; cari nisciin-tiori ii/j fiitsea picurar/ji, taifa al Rocca ce/nic/u a siirciiceanjlor, s-hiirseasca shi s-bea vin ashi cum s-bea vin sh-di Dumnidzadz/ji isibiinarii un chiro pi <E1imbu,ma cari nisciintiori aduisea sh-ahtiirighideri di-/j fiitsea ta s-hibfi shi nfiirmiicats tu sufliti cacum nu puteata s-hibfi Dumnidzadz/ii.Limba cu cari lu ngriipsi romanlu easti armiineascii, ashi cum sh-ushtea Nushi Tul/iu di-acasii. Di ma multi ori amisticii shi zboarirumiineshti, ma sh-eali nu li-aliisii ashi, ma Ii lucrii la ducheanea-alui, cu instrumentili-a lui di mari hrisic. Tuti aesti zboari lifeatsi ta s-gioacii pi un largu ciintic a fraziiljei cari Nushi Tul/iu u tsiini lanisciinti normi di-a lui, adrati shi uidisiti la atelier/u a lui di hrisic.

Canda soartea armiinjlor nii s-pari, vidzutii di naniiparti, ca unl1Iurmintufiiriicrutsi, tu ciimpul a baniiljei loatii macarsh-cu unii sutiidi an} niipoi. Nu easti mplin Balcanlu tut di-ahtiiri murmintsQ? Dusiviirii di noi s-veadii cii cum piirghisescu murmintsiilj a atsilor a curi'

1"0 NUSm TULLIU ZBOR DI LA EDITOR 11

ALFABETLU A~ANESC

natsia di litiri gh s-avdi ca tu zboarli ghe/a shi ghini. Regula aestapoati s-aiba shi una exceptsii: tu ndaua graiuri di armanj, sl1-tu ndaH5.zboari, litira g -ca tu zborlu gumar -shi cumbinatsia di litiri gh -ca tuzborlu gheatru - s-avdi (mash la aesti graiuril) ca sCJnlugratsescu"gamma".

Semnul dz s-avdi ca tu zborlu budza. Litirli d shi t au sonurli latini d

shi t; ma tu ndaua zboari va poata si s-avda - d\lpa grailu a omlui - shica sonurli gratseshtsa "dhe/ta" shi "theta~. Aesta regula simplificascriarea: multsa armanj dit Machidunia sarbeasca shi dit Rumanii nuau tu limba sonurli "dhe/ta" shi "theta". Atselj tsi vor si scrii sonurli

gratseshtsa, va poat5.si-u faca cu cumbinatsiili di litiri dh shi thoTraexemplu, tu cartsali publicati la editura-a noastra, noi va s-aplicamaesta regula shi va sa ngrapsim cati, timelj, doara, dascal, etc. shicititorlu va li prununtsa cum va el. Mash candu autorlu va maxus, ta sisa ngrapseasca ashi cum va el ta si s-prununtsa, noi va li ngrapsim cu"de/ta" shi "theta", va dzaca va li ngrapsim cathi, thimelj, dhoara,dhasca/, etc. Ma aesta regula ari shi exceptsii. Tu ndaua zboari,cumbinatsia di litiri th, cari nurmal s-prununtsa ca sonlu gartsescu"theta", s-prununtsa ca dauli sonuri separati t-h; ashi bunaoara, zboarlibathava shi a/ithea s-prununtsa bat-ha-va shi a-/it-hea (i a-/ith-hea),nu s-prununtsa ba-tha-va ni a-/i-thea.

Cumbinatsiili di litiri nj shiJj suntu ca tu zboarli njel shi /jepur. Be-nevol, aesti sonuri va poata si sa scrii shi cu seamnili traditsiunali iishi 1. Avem shi exceptsii, ca niulughismili aranjamentu, injectsii i

conjunctsii iu nj lipseashti s-hiba prununtsat ca daua sonuri separati n-j. Putem soli tsanem aesti zboari ca exceptsii, sh-atumtsea va liprununtsam a-ran-ja-men-tu, in-jec-tsi-i shi con-jun-ctsi-i, ica, multcama ghini, s-li-avem tu limba ca a-ran-gea-mentu, in-gec-tsi-i shicon-giull-ctsi-r, 1lShicum sonlu ji shi je s-prununtsa sh-tu alti limbi(sh-dupa cum, di multi ori, s-ari transfurmata sh-tu limba armana: catu zboarli: giudicata, agioc, giumitati, gioni, etc.).

l.,WDDlnaL811UUl UI.UJ .)/.. ~U~ ..., ... ...w"':: __ :_ _' __1: -' '~ ..k~

tsina. Benevol, aesti sonuri va poata si sa scrii shi cu seamnili tra-ditsiunali rumaneshtsa ~ shi 1.Ma tu cartsali a edituraljei, scriarea cush shi ts nu easti ufilisita dip; easti ufilisita mash candu scrim zboarirumaneshti. Avem sh-aoa exceptsii ca niulughismili transhumantsa,catashisi (sucrestu, sechestru) shi dishamari i numa-variantaVoshopo/i a mult cunuscutaljei pulitii armaneasca Muscopuli, zboariiu sh lipseashti s-prununtsa soh, va s-dzaca, zboarli s-prununtsa trans-hu-man-tsa, ca-tas-hi-si, dis-hii-ma-ri, shi Vos-ho-po-/i; nu s-pru-nuntsa tran-~u-man-tsii, ca-ta-~i-si, di-~ii-ma-ri shi Vo-~o-po-/i. Tuti

mashjantanjlji /a cantii sh-chinj/ji /-ashuira ciindu bati /iva? Nu /i s- ,-

pari ca un simbo/ aestu tit/u a baniiljei sh-a soartii/jei cari ahur-heashti di tradzi miina di noi armiinj/ji? Nu /a easti simbo/u amarat ataxiratiljei cari u /0 ngriishca sh-u tradzi azvarna armiinamea?

Roman/u ''Murmintsa jarii Crutsi" easti shi una carti dishcljisii.Catse carti dishcljisii? Ciitse nu. Cara s-nu shtim s-/u dghiviisim ghini

shi s%~~munii anvitsiiturii di /a tuti tsi s-featsirii tu aestii carti, atseljmurmintsa jara crutsi va s-creascii ca numir, ca aumbrii cari va nii u

ncljida ca/ea a nauii cari mizi ciitu-lj videm unii aradii a steauljei cari

/ipseashti s-nii hiM cii/iiuza. "

Ta s-publicam aesta carti aleapsim un alfabet cari, cu ndaua njitsalaxiri, fu prupus tu 1984 di rivista Zborlu a Nostru (Anlu 2, Numirlu1, Padzina 30). Aestu alfabet fu nsustsanut shi di rizulutsia aduptata diadunarea generala a armanjlor tsi loara parti la Doilu Cungres Inter-natsiunal di Limba shi Cultura Armana tsi s-tsanu la Univirsitatea diFreiburg-Ghirmanii dit 25-li tu 28-li di Agustu, 1988. Cu aliixirli tsiavem fapta, alfabetlu aduptat di Cartea Aromana easti aestu di manghios, un sillgur alfabet cari, tra ndaua sonuri, ari dauii varianti:

a, a, b, c, ch, d (dh), dz, e, f, g (g), gh (g), h, i, j, k, 1, lj (1),m, n, nj(fi), 0, p, q, r, s, sh (§), t (th), ts (0, u, v (v), w, x, y, z.

Dupa grailu a omlui, litira a s-avdi, candu ca rumanescul I, candu carumanescul ii. Aesta regula simplifica scriarea: fiirsharotslji au mashsonlu a, pindenlji au dauli sonuri I shi ii.

Cumbinatsiili di litiri ce, ci, che, chi suntu cititi ca tu alfabetlu ita-lian shi ruman. Aesta va s-dzaca ca, tu ma multili zboari, sonlu c eastiuna eu soniU IC; maSH atWlIL:iCi1 \iiillUU (,; "'"".. WUl'" "1 y ..",nUl" »"1 "

sonlu s-moalji shi s-avdi ca tu zboarli ce/nic shi cicior. Ta si s-avdadiznou ea sonlu k, candu c easti naintea al e shi i, lipseashti s-ufilisimcumbinatsia di litiri ch; tra exemplu, zboarli cheptu shi chiro s-prununtsa keptu shi kiro.

Cumbinatsiili di litiri ge, gi, ghe, ghi suntu eititi ea tu alfabetlu ita-lian shi ruman. Aesta va s-dzaca ea, tu ma multili zboari, sonlu g s-avdi ca tu zborlu gii/jinii. Mash eandu easti an fatsa-al e shi i, sonlu gs-moalji shi s-avdi ca tu zboarli gepi shi gioni. Ta s-nu s-avda muljat,dinaintea al e shi i, sonlu g easti urmat di litira h; tra exemplu, cumbi-

12 Nusm TULLIU

aesti zboari va Ii tsanem ca exceptsii.Litirli g (cum dziisim ma nsus) shi v au sonurli latini g shi v; ma tu

ndaua zboari va poata si s-avda - dupa grailu a omlui - shi ca sonlugratsescu "gamma". Tra atselj tsi vor s-lu scrii aestu son, va poata soufaca cu g ica ii, dupa cum u cafta zborlu. Aesta simplifica scriarea.Suntu armanj cari nu prununtsa sonlu gratsescu "gamma" tu zboari caGramustea, Ghiorghi, vurgar, tsigarii,filulughii, aghi, etc. shi tu tutilimbili mudemi aesti zboari au sonlu latin g; tr-atsea easti ghini si sascrii mash g. Cum suntu mash vama 10 zboari iu sonlu "gamma" eastitransfurmarea a latinlui v, nu easti ananghi s-avem un semnu spitsial;va s-alasam v shi va-l dghivasim "gamma". Tra atselj anvitsats cualfabetlu traditsiunal, va s-hiba shi seamnili altimativi g shi ii,

Nu easti greu tri armanj s-citeasca g shi v ashi cum lipseashti; calatinlu g shi v, ica ca gratsescul "gamma". Ma easti ghini s-dam unalista di zboarli (shi dirivativili a lor), iu v s-prununtsa ca "gamma";nusuntu multi. Avem: vin (avini, avitii, vinar, vier, avizmaciunj,...), viu(vii, nvii, viatsa, anviari,...), vermu (virminos, nvirminire,...), aveaspi(veaspi, vespar,...), vis (nvisari, nvisedz,00')'vitsiil (vitsaua,oo.),viptu,vioarii, visteari, vinghits, Vizmiiciunj, sclavi (ciilivi,... zboari tsi pot sis-prununtsa la plural shi cu latinlu son v, ma la singular s-prununtsatotna cu latinlu v) shi ma multili dirivativi a verbului viniri. Cu tuti caprununtsarea-a dirivativilor a verbului viniri s-aducheashti dit cun-textul tu cari apari zborlu, na sa paru ca easti ghini s-dam regulili dima nghios.

Dirivativili di la Prezent (Vill,villj, vini, vinim, vinits, vin) shi atsealidi la Imperfect (vineam, vineai, vinea, vineam, vineats, vinea) s-pru-nuntsa totna cu "gamma". Tut cu "gamma" s-prununtsa Viitorlu (tsi s-fatsi cu adavgarea a pripuzitsiilor vai, va, ica va SO, dinaintea-aprezentului; va s-vin, va s-vinj,.oo),Subjonctivlu Prezent (tsi s-fatsi cuadavgarea-a pripuzitsiilor si ica SO,dinaintea-a prezentului; s-vin, s-..:u: \ r u..J;i>...;; ",I., D~~,.,~"M,. (~_";M;Y;m ('_11;)1;";('], ~-v;n;rp .~_... ;.

villirim, s-vinirit, s-vinire), Conditsionalu Impeifect (forma tsi s-fatsicu adavgarea-a pripuzitsiilor vrea So, ica va So, dinaintea-a imper-fectului; vrea s-vineam, vrea s-vineai,...), Imperativlu (vinu, s-vinii,vinits, s-vinii) shi Gerondivlu (vininda, vinindalui).

Dirivativili a verbului viniri tsi s-prununtsa Clllatinlu v sootu: Per-fectul (/'ricutlu) Definit (vinj, vinjish, vinji, villjim, vinjit, vinjirii),Peifectul (/'ricutlu) Nidefinit (am vinjitii, ai vinjitii,oo.),Ma-Multu-Ca-Peifectul (aveam vinjitii, aveai vinjitii,.oo),Viitorlu Antirior (tsi s-fatsicu adavgarea-a pripuzitsiilor vai, icii va SO, dinaint~a-a TricutluiDefinit; vai vinj, vai vinjish,...), Subjonctivlu Imperfect (si-am vinjitii,

ZBOR DI LA EDITOR 13

.'si-ai vinjitii,oo.),Conditsionalu Impeifect (forma: si-aveam vinjitii, si-aveai vinjitii,.oo)shi Partitsiplu Tricut (vinjitii). Mash dirivativa-aInfinitivlui (viniri) poati s-hibii shi cu v shi cu "gamma".

Analiza-a zboarilor di ma nsus spuni ca, cu putsani excepfsii, diri-vativiti a verbului vinire iu vi easti deadun cu nj s-prununtsa ca latinluv, shi aclo'iu vi easti deadun cu ni (ica cu n), dirivativili s-prununtsacu "gamma". Ashi avem zboarli vinj, vinjish, vinji, vinjim, vinjit,vinjirii shi vinjitii, iu v s-prununtsa ca latinlu v; sni zboariili vin, Villi,vinim, vinits, vinii, vineam, vineai, vinea, vineats,. vinirim, vinirish,

viniri, vinirit, vinu, shi vinindalu~ iu v s-prununtsa ca gratsescul"gamma". Una exceptsie easti dirivativa vinj tsi s-citeashti cu"gamma" tu forma "tini vinj" shi cu latinlu v tu forma "mini vinj". Unaalta exceptsie easti viniri tsi poati s-prununtsa sh-cu latinlu v sh-cugratsescul "gamma".

Litira x, ca tu ma multili, maca nu tuti limbili mudemi dit Europa, s-prununtsa ca cumbinatsiili di litiri (i) cs, ca bunoara tu zboarli axescu,aliixescu, xeani, etc. tsi s-prununtsa acsescu, aliicsescu, cseani, etc.ica (ii) gz, ca bunoara tu zboarli exemplu, existu, etc. tsi s-prununtsaegzemplu, egzistu, etc. Tu cartsali-a edituraljei noi prifiram solingrapsim zboarli cu x; ma cativaroara, mash candu nu shteam Cunls-ratsem, li ngrapsim cu cs ica gz.

REGULI DI SCRIARI A ZBOARILOR

Dupa cum s-veadi di ma nsus, tra alfabet fu lishor; lorn apofasea sascrim cu un alfabet rara seamni diacrititsi. Ma cat tri norrni fu mult

ma greu. Ta s-putem s-ratsem normi buni lipseashti s-avem (i) unaexpertiza di filulog tsi,cunoashti ghini limba armana, shi (ii) chiro tasou frimintam prublema, s-na cunsultam sh-cu altsa armanj, s-ratsemreguli (ca nu easti ghini soli ratsem mash dupa mintea-a ~oastral) shi

1'... 'T..U1;;4PV'""O, ,",U "}-'I..1"'u """"U. .LV'" L , ... . ___ ~. .._ _ _.

avem nitsi expertiza, sh-nu-avum nitsi chirolu s-lu ratsem aestu lucru.Ma cum amintam niheama experientsa cu tipusirea di vara 20 cartsa,putsan cati putsan, andaua reguli s-aspusira buni, tra satisfactsia-anoastra. Aesti reguli partsiali va Ii dam niheama ma nghios, cti umuteaca cititorlu va s-aducheasca ca Iifeatsim ti noi, ti ciirtsiili a noastri sh-cii necii noi nu putum soli apliciim totna ashi cum u vream.

Pistipsim ca easti ghini s-dzatsem - nainti di-aspunearea-a normilora noastri - minduirli tsi li-avem noi, aoatsi la editura. Tora di oara, noipistipsim ca nu-avem andreptul s-caftam ca un zbor sii si scrii dupii

~,.'!>1""'I.:..;'ft..~,

14 Nusm TULLIU

norma tsi u stabilim noi aoatsi. Varnu - shi aesta tsi va dzatsem manghios easti dealihea tri earitsi s-hiba, seriitor i filulog - nu poati saspuna ea norma tsi u ~tabileashti el easti norma ndreapta, sh-tuti alantinormi, stabiliti di altsa, suntu strambi. Multu-multu, el poati sa spunaea norma-a lui s-pari s-hibii atsea eama buna i eama simpla, ea easti

. una norma loghiea, ea ashi s-ari seriata di elasitslji a 'noshtri, eaetimulughia a zborlui na dutsi eatra aesta norma, etc. Pana eandu nuavem reguli (i) prupusi di un eumitet di armanj anvitsats numit (eu votmagiuritar) di un forum riprizintativ a armanjlor (ea un eungres in-ternatsiunal di limba shi eultura !lrmana rieunuseut ea ahtari di ma-giuritatea-a armanjlor) shi (ii) aetsiptati di aestu forum (iara eu votmagiuritar) shi aplieati di marea magiuritati a seriitorlor shi editorlordi eartsa shi rivisti armaneshti, nu putem sa zburam di "normi ndrea-pti" i "normi strambi"; putem sa zburam mash di normili prupusi shiaplieati di un iea di altu, di elasitslj-a noshtri iea di nbi.

Tra exemplu, easti una euntruversa tra normili eu eari lipseashti si sangrapseasea verbili (ea avea, dutsea, ftitsea, etc.) la imperfect, per-soana-a treia plural. Cum lipseashti sa si serii: elj aveau, dutseau iftitseau un IllcrU,iea, ashi cum scrim noi, dupa normili-a dietsiunarluial T. Papahagi, tu eartsali a noastri di la editura, elj avea, dutsea i fti-tsea un lucru? Noi pistipsim ea tra eazuri ea aestu di ma nsus, na li-pseseu normi stabiliti shi impusi di una struetura (nu pulitiea, ea nuavem un stat armaneseu, ma eulturala ea eungresi riprizintativi) ri-eunuseuta shi !letsiptata di una magiuritati di armanj. Pana atumtsea,noi va sa stabilim normi tra noi, tra atselj tsi publieam eartsa la edi-tura, eu umutea ea aesti normi pot s-hiba un punetu di nehisiri di dis-cutsii, ma nelo, eandu va na ratsem una ahtari struetura.

Candu anehisim s-publieam eartsa la Editura Cartea Aromana, fuananghi s-lom ndaua ditsizii tra normili di seriari a limbiiljei armana.r".. :-__>1: -:;...~:; .. ,.1,,,,,;t.,lnr:l1TI1:1niRatzaria. Murnu shi Tulliu, ufi-lisim sistemlu autorlor; alaxirli tsi li featsim fura njits shi fura muh-vati mash di alfabetlu nou eu eari li serisim. Ma eu experientsa tsi u-amintam eu seriarea-a lor, 10mandaua ditsizii eandu publieam earteaa tsintsea, Dimandarea Parinteasea al Constantin Belemaee. Cu njitsaliixiri, regulili tsi li-aspusim tu eartea al Belemaee, li aplieam sh-laeartsali publieati ma napoi.

Ma eu eati earti, stabilim sh-alti reguli di standardizarea-a serislui.Prutseslu di standardizari easti un prutses euntinuu di furmari, aliixiri,amiliurari, etc. Andaua reguli di aesti, atseali di dispartsari a zboarlortu silabi (reguli tsi di-atumtsea Ii aliixim niheama!), suntu aspusi tueartea al G. Merea, Livadzli - Vatra Armaneasca. Ma eama multili di

I

'r


reguli li-aspusim tu eartsali al Zieu A. Araia (Fudzi Haraua di la Noi),Tulliu Carafoli (Pirushana shi Furlji), Vanghea Mihanji-Sterghiu(Tradzeri) shi Elena Stere & Mariana Bara (Framturi di Bana). Nadia-a noastra easti ea, di-aoa shi ndoi anj, s-putem s-li-adunam tUti aestireguli tu una publieatsii eu normili di seriari a Edituraljei CarteaAromana. Atumtsea eititorlji va s-aiba un ghid, una ealauza tra unaseriari standard a limbaljei armana.

Ma pana atumtsea, pistipsim ea easti ghini s-dam diznou una partidi-aesti reguli, ashi cum li-avem tora di oara; suntu eititori tsi nu-auaproapea di mana eartea al Belemaee, ditu nehisitii, i atseali al Araia,Carafoli, Mihanji-Sterghiu iea Stere-Bara, di ma napoi. Ta s-hibii malishor s-aduehim exemplili, sh-eandu va s-hibii ananghi, va dispartsam.zboarli tu silabi sh-va li aspunem eu litiri niheam eama neljinati. Traexemplu, zborlu paduri seris pa-du-ri ari iclunguea easti aspus eu treisilabi, ma idghiul zbor seris pa-duri ari i-sheurtu ea easti seris masheu daua.

PRUBLEMA-AVUCALILOR SHCURTI (i, u, iu, a)

Vuealili sheurti (i, u, a iea eumbinatsia iu di daua vueali dit bitisita-a zboarlor, sh-eativaroara shi dit m~sea-a lor), ciiftam soli eliminam, s-nu Ii ngrapsim. Ma aestu lueru nu easti totna pusibil. Tr-atsea as-punem ma nghios andaua normi, nu normi absuluti, ma normi tsi li-avem mash ea un ghid, ea una eiilauza.

(1) Tn bltislta-a zboarIor, u-shcnrtu nn sa scrii, lara iu-shcnrtusa scrii mash i (iu ntreaga eumbinatsii di daua litiri i shi u, prunun-tsati deadun, easti sheurta). Exeeptsia easti mash eu (i) u-sheurtu earisi serii eandu vini dupa una vueala lunga shi (ii) iu-sheurtu, eari nu siserii antreg, eandu vini dupa nj, lj, ts, sh shi dz, ea, dupa una regula tsiva u dam ma nghios, i-sheurtu tsi vini dupa nj, lj, ts, sh shi dz nu siscrll. Dunuara avtau .LUUc:11U.)" Vf, ''''-V', w-"':,w,&o,"::"JJ:"':,r--:' __.

paci, puts, u-vedz, grai, Mai, a-prochi, etc. (zboari tsi altsa, ma nnnol, Ii ngrapsescnfi-cioru, ni-oru, a-dratu, ditu (di tu), feciu, pociu,cu-paciu, putsu, u-vedzu, graiu, Maiu, a-prochiu, etc.). Avem shi ex-eeptsiili (i) bou, cu-leu, shtiu, viu, dau, a-rau, ve-duu, iu u-sheurtuvini dupa una vueala lunga, shi (ii) cun-dilj, ca-pi-tunj, pronj, stranj,a-rosh, etc. iu iu-sheurtu vini dupa eunsoanili nj, lj, sh, etc. (zboari tsialtsa Ii ngrapsescn, ma nn nol, cun-dilju (cun-diljiu), ca-pi-tunju (ca-pi-tunjiu), pronju (pronjiu), stranju (stranjiu), a-roshu (aroshiu».

Bagats oara cum, ta si s-apliea regula di ma nsus, dauli vueali i shi u

~~

16 NUSHI TULLIU

lipseashti s-hiba shcurti, va s-dzaca ca ntreaga cumbinatsia di daualitiri iu easti shcurta. Aesta regula nu easti adrata tra cazlu iu daulilitiri i shi u sa ngrapsescu, ca (i) u-shcurtu vini dupa i-lungu, ca tuzboarli cfir-ci-liu, mis-tir-ghiu, shtiu, viu, hiu, pun-diu, sti-hiu, ti-riu,etc.; (ii) u-lungu vini dupa i-shcurtu, ca tu zboarli iu, is-chiu, A-min-ciu, Ster-ghiu, scljin-ciu, a-pan-ghiu, etc.; shi (iii) dauli litiri, i shi usuntu lundza (fac daua silabi), ca tu zboarli bi-u, spi-un, etc.

(2) Tu bitisita-a zboarlor, i-ulu shcurtu sa ngrapseashti; exceptsiau-aflam la zboarli tsi bitisescu cu nj, lj, sh, ts shi dz. Ma candu i-ulushcurtu s-afla tu mesea-a lor (cum easti cazlu candu zborlu s-afla tuforma articulata), caftam s-nu lu ngrapsim. Dzatsem caftam, ca (i) dimulti ori i-ulu shcurtu lipseashti ngrapsit, (ii) di multi ori lipseashtieliminat, shi (iii) di alti multi ori nu shtim neca noi cum easti ghini s-latsem; sh-tora di oara nu him an stari s-dam reguli buni, sh-tr-atsea,cativaroara, idghiul zbor va lu ngrapsim candu cu i, candu lara.

Bunoara, noi va sa ngrapsim: pfi-duri, ha-rei, ploi, i-sihi, cfi-livi,cari (nu ca-ri, iu i easti lungu), mfiri, Luni, ici, fi-ciori, lu-mfichi,luchi, mfighi, mur-dari, cfi-shari, vlahi, etc. La forma-a lor articulata,substantivli shi adjectivli Ii scrimica cu i-shcurtu, ca tu: ha-rei-/i,ploi-li, i-si-hii-li, cfi-livi-li, ica lara i-shcurtu ca tu: pfi-dur-li, mfir-Ii(mfir-lji),fi-cior-lji, lu-mfich-li, luch-lji, mfigh-li, mur-dar-Ii (mur-dar-lji), cfi-shar-lji, vlah-lji, etc. Mash candu lu vrem lungu, la feminin,shi vrem maxus ta si s-avda, si s-prununtsa (ma multu tu puizii, iuvrem s-tsanem ritmul!), ca tu zboarli: pfi-du-ri-li, cfi-li-vi-li, mfi-ri-li,lu-mii-chi-li, mfi-ghi-li, mur-da-ri-li, cfi-sha-ri-li, vla-hi-li, etc.,atumtsea i-ulu va si sa scrii; ma i-ulu nu va sa scrii la masculin candunu s-avdi; candu zboarli arman mfir-lji,fi-cior-lji, luch-lji, mur-dar-lji,cfi-shar-lji, vlah-lji, etc.

Poati ca bagat oara ca noi angrapsim di ma multili ori: zboar-Ii shi awv.., :v,. :.:_, _:~~.-n___"'. ~ :'Mt; <"-,>"pmiinuriinsita shi forma altir-nativa, zboa-ri-Ii (zboa-rfi-li) shi a zboa-ri-Ior (zboa-rfi-Ior). Aestaaspuni ca (i) ma si s-afla tu una puizii, ritmul puiziiljei poati s-caftaprununtsarea-I i (va s-dzaca, cafta s-Iu latsem lungu!) shi (ii) ma si s-afla tu proza, neea noi nu putem s-him totna cunsistentu, sh-ca scriemcativiiroara ashi cum lu prununtsam zborlu tu minti, i cum na furamana!

Dupa cum u-aspusim ma nsus, avem shi exceptsiili iu i-shcurtu nu sangrapseashti (ca easti tu bitisita, i ca easti tu mesea-a zborlui): dupanj, lj, sh, ts shi dz. Ashi avem zboarli: calj, mfinj, mash, cashj frats,mi-Iets, pfi-rints, munts, a-rfidz, etc. Mash candu easti lungu, ca tuzboarli o-clji, pa-lji, or-nji, pfi-rin-tsi (pfi-rin-tsfi), mun-tsi (mun-tsfi),


.'a-shi, cun-di-lji, etc. i-ulu va si sa scrii.

Tora vrem sa spunem andaua zboari tra exceptslili di ma nsus.(I) Dupa cumblnatsUIi di litiri nj shl lj, (tu bitisita i tu mesea di

zboari) vucala shcurta i (scrisa di ndoi scriitori shi e) easti totnaelimlnata. Tra exemplu, noi angrapsim: nja-ri, mu-lja-ri, ljai, ponj,calj, njelj, etc. (nu Ii scrim ca altsa: njia-ri (njea-ri), mu-ljia-ri (mu-ljea-ri), ponji, calji, njielji, etc.). Candu easti scris, i-ulu easti totnalungu. Tra exemplu, avem zboarli ca-lji, nje-lji, nji-lfi, nji-lji, etc. Cuaesta regula, zborlu armfinjlji s-citeashti ar-mfinj-lji shi zborlu ar-mfinjilj s-citeashti ar-mfi-njilj; iara zborlu fi-cior-lji nu s-prununtsaunasoi cu zborlufi-cio-rilj.

Regula aesta va u-aplicam sh-candu avem semisilabili2 -nj, nj-, -lj,shi lj-. Tra exemplu, noi angrapsim: nj-earam ghini, nj-u voi bana,dzfi-nj tsiva, omlu-lj deadi tsiva, lj-u cfijtfi, etc. (nol nu va sa ngrap-slm varaoara, ashi cum u fac altsa, nji-earam ghini, nji-u voi bana,dzfi-nji tsiva, omlu-lji deadi tsiva, lji-u cfijtfi). Mash candu easti lungu,i-ulu va si sa scrii; ca tu expresiili: nji s-aspuni, lji deadi tsiva, etc.(expresii tsl nu sa scriu, varoara, nj s-aspuni, lj deadi tsiva).

(2) Dupa cumblnatsla dl litlri sh, vucalili shcurti i (ica e) suntuelimlnati. Noi angrapsim: mu-sha-tfi, shap-ti, gu-sha, shu-i-rfi (shui.rfi), etc. Easti dealihea ca mushatfi shi musheatfi (mushiatfi), shap-tishi sheap-ti (shiapti), gu-sha shi-gu-shea (gushia), shu-i-rfi shi shiu-i-rfi (shui-rfi shi shiui-rfi) nu s-prununtsa totna idghea soi; ma cum daulisoi suntu zburati, noi aleapsim forma atsea cama simpla. Cu aestaregula avem poati prublema cu verbili tsi au "shea (shia)" la imper-fectu. Ma noi 10m apofasea ta s-nu lu ngrapsim; va s-dzaca, noi an-grapsim: in-sha, a-ru-sha, a-gfir-sha, etc. (nu ngrapslm varoara: in-shea (in-shia), a:r,!-shea (a-ru-shia), a-gfir-shea (a-gfir-shia), etc.).Regula aesta u aplicam sh-candu avem semisilabili -sh shi sh-. Noiangrapsim: sh-adrfi, sh-mini, sh-u featsi, etc. (nu scrim ashl cum u1'-- _I...". .1.; ~'/v;; ..hi_mini ,~hi-ufeatsi. etc.).

2 Zborlu di semisi/aba easti definit aoa ca unfiparti dit unfi si/aba tsinu poati si s-prununtsfi singurfi shi lipseashti ligatfi, laprununtsari, diun altu zbor. Ma tu scriari, semisi/aba poati s-hiba icfi alfisatfisingurfi, icfi, multu maghini, poati s-hiba ligatfi, cu unfi cratimfi, di unaltu zbor. Nu shtim ma s-hiba ufilisit, zborlu semisi/aba, sh-di altsfiscriitori ifiluloghi; dupfi cum nu shtim necfi, tu cari misurfi, ufilisirea-a noastrfi a termini/or "u-shcurtu", "iu-shcurtu", "i-lungu", etc.urmeadzfi tirminulughia standardfiluloghicfi.

- .18 NUSHI TULLIU ZBOR DI LA EDITOR 19

(3) Dupa eumbinatsia di litiri ts, vueala sheurta i (tsi s-avdi sh-caa) nu easti ngrapsita. Tra exemplu, noi angrapsim: frats, milets, pa-rints, munts, etc. (nu ngrapsim varoarii, cum fae altsa, fratsi, mi-letsi, pa-rintsi, muntsi, etc., neca fratsa, mi-Ietsa, pa-rintsa, muntsa,etc., exceptat cazlu candu vrem ta s-avda i-ulu shi a-Iu, ca tu zboarlipa-rin-tsi, mun-tsi, etc. ica pa-rin-tsa, mun-tsa, etc. dupa cum eastigrailu-a omlui).

(4) Dupa eumbinatsia di litiri dz, vueala sheurta i (15is-avdi sh-caa) nu easti ngrapsitii. Tra exemplu, noi angrapsim: a-riidz, pa-radz,

u-dadz, etc. (nu ngrapsim, ea altsa: a-radzi, pa-radzi, u-dadzi, etc..neca a-radza, pa-radza, u-dadza, etc.). Idghiul lucru ai' ra15emsh-candu i-shcurtu shi ii-shcurtu lj-avem tu mesea di zboari, ca tu zboarliarticulati di ma nsus, a-radz-li, pa-radz-lji, u-dadz-lji, etc. (zboari tsinu Ii seriem, ea altsa, a-radzi-li, pii-radzi-lji, u-dadzi-lji, dicatatumtsea candu, ca tu puizii bunoara, vrem s-avem i-Iungu; va s-dzaca, candu vrem si s-prunun15aa-ra-dzi-li, pii-ra-dzilj (pa-ra-dzalj),u-da-dzilj (u-da-dziilj), etc.)

Dizavantagilu aishtor reguli-excep15ii easti ca poati soda cunfuziicativaroara la upuzi15iili singular-plural, masculin-feminin, ica(persoana l-a)-(persoana' 2-a)-(persoana 3-a) la ndaua verbi, di laidghiul timpu i la timpuri difiriti. Tra exemplu, avem upuzi15iili:

(a) singular-plural maseulin: mush-conj, shu-mu-ronj, bir-bilj,pulj,hilj, sots, a-ush, os-tash, a-rosh, ha-rish, vir-mush, ci-resh, ca-Iesh,etc. zboari cari noi li scrim unasoi la plural shi la singular. (Altsa ar-manj, ca bunoara Tache Papahagi, tu dietsiunarlu a lui, ma nu noi,li ngrapsescu zboarli di ma nsus: mush-conjiu, shu-mu-ronjiu, bir-biljiu, pulju, hilju, sotsu, a-ushu, os-tashu, a-roshu, ha-rishu, vir-mushu, ci-reshu, ca-Ieshu, etc. cu iu-shcurtu ica u-shcurtu la singularshi mush-conji, shu-mu-ronji, bir-bilji, pulji, hilji, sotsi, aushi, os-tashi, a-roshi, ha-rishi, vir-mushi, ci-reshi, ca-Ieshi, etc. cu i-shcurtula plural.)

Bagats oara cum andaua di zboarli di ma nsus pot si sa ngrapseascacu i tu bitisita; ma atumtsea i easti lungu shi noima-a zborluialiixeashti. Tra exemplu, avem: el aushi mu/tu (verbu, la tricut, per-soana-a 3-a), hilji (substantiv feminin), pulji (substantiv articulat,forma shcurta a zborlui puljlj'i i puilji), shi altili. Aesta aspuni cumniscriarea al i-shcurtu shi scriarea al i-Iungu poati s-elim.ina,cativaroara, cunfuzia antri daua zboari; shi aesta poati s-hibii shi unavantagi.

(b) singular-plural feminin: (pii-du-ri)-(pii-duri), (i-si-hi-i)-(i-si-

hii), (ca-tan-c!i-i)-(cii-tan-dii),etc. candu i dit coada-a zborlui eastilungu la singular ma shcurtu la plural.

(c) maseulin-feminin plural: (mur-dari)-(mur-da-ri), (ti-niri)-(ti-ni-ri), (glari)-(gla-ri), candu i dit coada-a zborlui easti shcurtu la mas-culin ma lungu la feminin.

(d) (persoana l-a)-(persoana 2-a): a-dilj, as-talj, bash, ba-nedz, cu-tedz, lu-credz, talj, etc. tsi pot s-hiba: mini a-dilj, as-talj, bash, ba-nedz, cu-tedz, lu-credz, talj, etc. cu iu-shcurtu ica u-~hcurtu la coada15inu si scrii (ma serisi di altsii, nu noi, ca: mini a-diljiu, as-taljiu,bashu (bashiu), bii-nedzu, cu-tedzu, lu-credzu, taljiu, etc.), iea tini a-dilj, as-talj, bash, bii-nedz, cu-tedz, lu-credz, talj, etc. cu i-sheurtu 15inu si scrii (ma serisi di altsii, nu noi, ca: tini a-dilji, as-talji, bashi,bii-nedzi, cu-tedzi, lu-credzi, talji, etc.). Ma baga15 oara cum aestiipoati s-hiba shi un avantagi; cum ndaua di aesti zboari scrisi eu i-lungu, el a-di-lji, as-ta-lji, bashi, ta-lji, etc. suntu verbili la persoana3-a!

Ma regulili di ma nsus, tra scriarea i niscriarea al u-shcurtu ica i-shcurtu, poati s-riprizintii shi un avantagi la multi upuzi15ii,ea aesti dima nghios:

(a) masculin-feminin singular (iu u-Iu shcurtu di la maseulin nu siscrii, iara i-ulu di la feminin si scrii, ca easti lungu): (hilj)-(hi-lji), (ha-rish)-(ha-ri-shi), (pa-ra-pa-nish)-(pa-ra-pa-ni-shi), (min-ghiush)-(min-ghiu-shi), (a-rosh)-(a-ro-shi), etc.

(b) sigular-plural maseulin (iu, dupa regulili aspusi ma nsus, u-shcurtu di la singular nu si serii, ma i-shcurtu di la plural si serii): (ft-cior)-(ft-ciori), (li-shor)-(li-shori), etc.

(c) sigular-plural feminin (iu i-ulu di la singular easti lungu maatsel-di la plural easti spcurtul): (si-ri-nji)-(si-rinj), (cii-tii-fro-nji)-(cii-tii-fronj), (pii-trii-fi-lji)-(pa-tra-filj), (u-shi)-(ush), (ca-tu-shi)-(cii-tushlca-tu-shi), (cru-tsi)-(cruts), etc. tsi va duca la cunfuzii ma si sa

1 1 _..: _\ 1

'-' r"--.-

(d) singular-plural neutru (iu i-ulu ica a-ulu di la plural easulungul): (cun-dilj)-(cun-di-lji), (fi-tilj)-(fi-ti-lji), (ca-pi-iunj)-(cii-pi-tunji), (stranj)-(stra-nji), (bush)-(bu-shi), (muts)-(mu-tsii), (ni-valj)-(ni-va-lji), (ciu-talj)-(ciu-ta-lji), etc. tra cari singularlu ari iu-shcurtuica u-shcurtu la coada tsi nu sa ngrapseashti (va s-dzaca ca noi nu vasa ngrapsim: cun-diljiu, ji-tiljiu, cii-pi-tunjiu, stranjiu, bushu, mutsu,nj-valjiu, ciu-taljiu). .

(e) (persoana 2-a)-(persoana 3-a): tinifudz, a-duts, bash, adilj,fats,tradz, etc. (cu i-shcurtu tsi nu sa scrii) shi elfu-dzi, a-du-tsi, ba-shi, a-di-lji,fa-tsi, tra-dzi, etc. (cu i-lungu tsi si scrii).

20 NUSHI TULLIU

Bagats oara cum, eativaroara, seriarea eu regula di ma nsus ari shiavantagii shi dizavantagii. Zborlu eiis-tii-njiu (i-lungu, u-sheurtu), eaadjectiv, va s-dzaea "hroma ca atsea avuta di una castanji", zborlueiis-tiinj, ea substantiv maseulin, va s-dzaea pomlu, tsi sa scrii unasoila singular (eu iu-shcurtu tsi nu sa ngrapseashti) shi la plural (eu i-sheurtu tsi nu sa ngrapseashti), iara zborlu eiis-tii-nji, ca substantivfeminin, va s-dzaca, fruhtu, tsi si scrii unasoi shi la singular shi la plu-ral. Un altu exemplu lu-avem cu zborlu min-ghiush, cari, (i) ca sub-stantiv masculin si scrii min-ghiush, shi la singular (cu u-shcurtu) shila plural (cu i-sheurtu), ma (ii) ca substantiv feminin si scrii min-ghiu-shi shi la singular shi la plural. Aesta va s-dzaca ca avem una eunfuziila upuzitsia singular-plural (la dauli genuri, masculin shi feminin), manu avem cunfuzii la upuzitsia maseulin-feminin.

Candu vin dupa daua eunsoani, vucalili i, ii, u dit bitisita-a multorzboari pot s-hibii shi shcurti shi lundza. Atumtsea, va li ngrapsim (i)candu li vrem lundza, va s-dzaea, eandu vrem si s-prununtsa separat,shi (ii) eandu suntu shcurti ma ligati cu una eratima di zborlu tsi vinidupa eali shi vrem ta si s-avda pi giumitati. Bunoara avem zboarli pii-rints, munts, mult, eiind, ar-mii-nese, etc. (cu vucalili i, ii, u sheurti),zboari tsi pot si sa ngrapseasca shi (i) pii-rin-tsii, mun-tsi (mun-tsii),mul-tu, eiin-du, ar-mii-nes-eu, etc. eandu vucalili i, ii, u Ii vrem si s-avda lungu shi separat shi (ii) eandu i, ii, u suntu ligati cu una cratimaca tu expresiili: piirintsii-armiinj, muntsi-analtsii, eiindu-adutsi, multu-aratsi, armiineseu-agiutor, va s-dzaca, eandu i, ii, u suntu shcurti shis-avdu mash pi giumitati.

Bagats oara ca fonnili dit soni a aishtor expresii pot s-hiba scrisi shi:piirints-armiinj, munts-analtsii, eiind-adutsi, mult-aratsi, armiinese-agiutor. Ica, mult cama ghini easti soli scrim tara cratima: piirints ar-miinj, munts analtsii, eiind adutsi, mult aratsi, armiinese agiutor. Maaesta easti una alta prublema; una prublema eari va hiba ma ghinidiscutata ma nghios, atumtsea candu va si zburam di cratima. Tut unaahtan prublema u-avem sh-cu prublema-a monosilabilor: tsii (tsi), nii(nu), si/sii, trii/tri (tru), eii (ea, eu), vii (va) shi Iii (la, Ii, lu) iu vucaliliii, a, i shi u s-avdu pi giumitati i nu s-avdu dip, ca suntu ligati cu unacratima di zboarili tsi vin dupa eali. Cu tuti ca aesta prublema poati s-hiba discutata sh-aoa, pistipsim ea easti ma ghini sou amanam diseu-tsia shi s-dam andaua reguli spitsiali eandu va diseutam prublema diseriari a eratimaljei.

.'


PRUBLEMA-A e-ULUI FINAL

Una prublema mari easti eu litira edit bitisita-a multor zOOariiusonlu easti i. Multsa seriitori elasits armanj serisira aesti zboari eu e.

Tri exemplu, nish sGrisiracar-Ie, Ii-ne, mu-lja-re, eandu pnmuntsareala ma multsalj armanj easti car-Ii, Ii-ni, mu-lja-ri. Avantagilu marieasti ea, cativaroari, eu seriarea al e, putem sa separam singularlu diplural i maseulinlu di feminin. Bunoara, zborlu pii-du-ri la singular(00 i-Iungu) si serii elasie piidure, shi zOOrlupii-duri la plural (eu i-shcurtu) si serii elasie piiduri~Tut ashi, adjectivlu mur-da-ri la pluralfeminin (eu i-Iungu) si serii elasic murdare shi zOOrlumur-dari laplural masculin (cu i-sheurtu) si serii murdari. Bigats oari cum, dupaaesti regula, i-lungu si"serii e, shi i-sheurtu si serii i, tsiva tsi nu na sipari, a naua, natural! Ma aesti poati s-aduea shi la cunfuzii. Bunoara,dirivativa-a verbului scriu, la prezent, persoana-a 3-a singular tsi s-prununtsa seri-i, easti seris di elasitslj-a noshtri serie. ,Ma eandu eastiseris scrie, zborlu poati s-hiba eunfundat cu dirivativa di la tricut,persoana-a 3-a sigular scri-e (eandu s-prununtsa eu e, aetsenti.dpi e).

Seriarea cu e-final ari shi dizavantagii. Protlu easti ci seriarea nueasti naturaHi, nu urmeadza printsipiul funetie eu cari si serii arma-neashti, un printsipiu cari cafta ea si si serii eu i, catioara tsi zborlu s-prununtsa cu i. Al doilea dizavantagi easti ca nu existi reguli exaetetra ser.area-I e-final. Litiratura elasiea armana aspuni una divirsitatimari di seriarea-l e-final. Multsa autori elasits angrapsira e-final sh-aclo iu nu-avea ananghi ta s-separa singularlu di plural, i masculinludi feminin. Pistipsim ea autorlji seria atumtsea sum influentsa-a chi-rolui, t'ari cifta s-aspuna, cat cama multu, cat cli-aproapeaeasti grailuarman di limba rumana. Ma nu mash ci difirits autori nu seria unasoi,'~a mntu sh-autoti'tsi nu suntu elj idghilj eunsistentu; idghiul zOOreast.:seris candu eu e sh-cindu cu i-final.

A,sti dizavantagii aspun ea (i) easti greu sa shtim candu sa scrim cue, CllOducu I, ea nu avem regun sensl, 511-11I41:>-II-av"", ;> :0.II" ""u'"cunllseuti di mults; shi (ii) lipseashti ehiro sh-Iucru multu ta si s-facaahciri reguli di eatra filuloghi, shi si sa nveatsa aesti reguli di seriitorii editori. Tr-atsea elasitslji a noshtri nu-au tuts seriata unasoi, ea suntumulti zboari tu litiratura clasiea tsi s-au seriata sh-eu e sh-cu i.

Altreilea dizavantagi easti ligat di una prublema particulari, unaprublema di-a noastri di la editura; noi vrem s-publicim cartsili aedituraljei eu un sistem standard di scriari. Shi s-nu lu-avem standardtora di oara, noi eaftim s-agiundzem la un !!istemstandard. Andoi di

22 Nusm TULLIU

scriitorlji clasits armiinj, shi ma multsalj scriitori mudemji, scriu cu i,ashi cum s-avdu zboarli. Editorlu, sh-el ari prifirintsa si scrii cu i. Tunchisita, editorlu cafta si scrii cartsaIi a autorlor clasits cu sistemluclasic, sh-atseaIi mudemi dupa sistemlu cu cari Ii-ari scrisa autorlu.Ma dupa pubIicarea-a protlor tsintsi cartsa, editura s-acatsa s-faca lacati carti un glusar di zboarli ma putsan cunuscuti, di niulughismi shibarbarismi. Sh-tra noi easti multu greu sa scrim cu daua sisteami. Laratsearea-a glusarlui, lipsea si scrim dauli varianti a zboarlor. Na fri-

o mintammultu.Mapanatu soni,sh-dupamultaminduiri,lornapofaseasi scrim tuti cartsali, clasitsi i mudemi, totna cu i, vamoara cu e-final.

PRUBLEMA-A DIFTONGULUI ea (ia)

Diftongul ea s-avdi, di ma multili ori, dip unasoi cu diftongul ia; shipoati si sa scrii sh-ashi. Ma noi ~ngrapsim, an general, ea. Tra exem-.plu, noi angrapsim hear-bi, nehea-diea, nvea-dza, min-du-eash-ti, nongripsim hiar-bi, nehia-diea, nvia-dza, min-du-iash-ti. Mash ca,ciitivaroara, featsim shi exceptsi; aesti exceptsii va si s-veada tu ndauazboari dit carti. Tra exemplu, diftongul ea (ia), ditu nchisita-azboarlor, va lu ngrapsim candu ea, candu ia, dupa cum easti traditsiaica dupa cum na sa pari a naua ca easti ma ghini. Zboari ca iar-na,iar-ba, etc. Ii ngrapsim ashi; no Ii ngriipsim: ear-na, ear-ba, etc.Zborlu ia-ra, adverbul, lu scrisim C~lia, shi zborlu ea-ra (ea-ram, ea-rai, ea-rats), verbul, lu ngrapsim cu ea. Tut cu ia si scriu numi propriica Chiaeu, Ciamba, Stuian, etc. ica niulughismi ca zborlu pia-tsa. Masufixul ean (ian) lu ngrapsim ean tu zboari ca ma-gar-vean, bi-tu-lean, a-ea-de-mi-eean, etc.; no 10ngripsim ian.

Una prublema particulara u-avem cu substantivili feminini tsi biti-

sescu cu i-lungu, zboari tsi tu forma-a lor articulata, la singular, audiftongul ea (ia). Avem:

I~\ ...\ 1; +_; _.. ~ ___ ... N'. 1. 1'," ',' '._

. , "' \.10 u. ""-"",

ear-ti, mi-ra-ehi, etc. cari si scriu tuti cu ea, nu cu ia; va s-dzaca canoi Ii angrapsim aesti zboari: ti-hea, car-tea, mi-ra-ehea, etc. (noi nova Ii ngripsim, ca altsa, ti-hia, ear-tia, mi-ra-chia, etc.);

(ii) zboarli tsi au a, 0 ica u (sh-poati a?) dinintea-l i dit bitisita, caso-i, ma-i, sa-ra-i, bo-i, ploa-i, pa-i, elja-i, hu-i, etc.; cum featsim sh-cu zboarli di dinainti, noi va Ii scrim tuti, tra standardizari, cu ea nueu ia, va s-dzaca ca va Ii ngrapsim: so-ea, ma-ea, sa-ra-ea, bo-ea,ploa-ea, pa-ea, elja-ea, hu-ea, etc. (zboari tsi noi no va Ii ngripsim:so-ia, ma-ia, sa-ra-ia, bo-ia, ploa-ia, pa-ia, elja-ia, hu-ia, etc., cu tuti


.-

ca multsa di clasitslji a noshtri, ma nu tuts, Ii ngrapsea ashi);(iii) zbparIi tsi au i dinaintea-l i dit bitisita, ca i-ti-i, Ma-ri-i, ghi-mi-

i, ci-ti-i, is-tu-ri-i, seu-li-i, ti-nji-i, Vla-hi-i, etc. tsi nurma! eara s-lingrapsim, la forma-a lor articulata: i-ti-ea, Ma-ri-ea, ghi-mi-ea,ei-ti-ea, is-tu-ri-ea, seu-li-ea, ti-nji-ea, Vla-hi-ea, etc. ica i-ti-ia, Ma-ri-ia, ghi-mi-ia, ei-ti-ia, is-tu-ri-ia, seu-li-ia, ti-nji-ia, Vla-hi-ia, etc.(cii ashi s-avdu!) ma noi prifiram s-li ngriipsinr i-ti-a, Ma-ri-a, ghi-mi-a, ci-ti-a, is-tu-ri-a, seu-li-a, ti-nji-a, Via-hi-a, etc. ca easti ~asimplu sh-c-ashi easti traditsia; tu aesta catigurii intra shi zboari ca:a nji-a, a tsi-a, etc. (tsi no si serio a nji-ia, a tsi-ia, etc. neca a nji-ea,a tsi-ea, etc.);

(iv) zboarli tsi au e dinaintea-l i dit bitisita, ca pa-re-i, i-de-i, etc.zboari tsi putem s-Ii ngrapsim: pa-re-ea, i-de-ea, etc. ma putem s-lingrapsim shi pa-re-a, i-de-a, etc. (cum featsim sh-la punctul (iii) mansus); nu shtim cum easti ma ghini s-ratsem; ca na si pari ca easti maghini sa scriem pa-re-ea, i-de-ea, etc. ma easti ma simplu sa ngrap-sim: pa-re-a, i-de-a, etc. Cum tsi s-hiba, noi va caftam s-no Ii ngrip-sim varaoara: pa-re-ia, i-de-ia, etc., cum u fac mults altsa. Ma s-avemexceptsii la regulili di ma nsus, tora di oarii, noi nu c~ushtem multi.Tra exemplu, bagats oara cum tu zborlu trei, i easti shcurtu shi forma-a lui articulata si scrii traditsiunal5u ia nu cu ea; va s-dzaca ca noi vasa scrim a tre-ia, n" va sa scrim variioara a tre-ea, necii a tre-a.

Suntu shi zboari iu diftongul ea (ia) sa ngrapseashti simplu a. Avemprota zboarli iu diftongul vini dupa Iitira j, ca tu zboarli:j a-Ii, jar, ja-ghi-na, di-ja, etc. (tsi noi nu Ii scriem jea-li, jear, jea-ghi-na, de-jea,etc.). Avem deapoea zboari iu diftongul vini dupa cumbinatsiili dilitiri nj, lj, sh, ashi cum u-avem aspusa ma nsus, candu zburam di pru-blema-a vucalilor. shcurti. Sh-tu soni, avem sh-catastasea di manghios, iu prublema easti ligata di faptul ca aesta regula s-aplica mashla diftongul ea (ia), nu la eumbinatsia di litiri ia tsi s-prununtsa ca

"" ,.,., ." . t . "" N . J 1 ...-- .. -- -- --0 ---..----

an, di-a-eon, di-a-Iog, di-a-Iee-tu, etc. lipseashti s-li scrim ashi, cu tutica aesti zboari s-prununtsa ca: seri-ia-ri, A-dri-ian, di-ia-eon, di-ia-log, di-ia-Iee-tu, etc. A\Ternshi cazuri iu ndaua zboari pot si sa scrii tudauli soi. Zborlu shtea (shteam, shteai), candu ari mash una silaba vasi sa scrii ashi; ma idghiul zbor, candu easti prununtsat cu daua silabica shti-ia (shti-iam, shti-iai), va si sa scrii shti-a (shti-am, shti-ai).

Tu una catigurii spitsiala intra zboarli tsi nchisescu cu a shi au pre-fixul nigativ ni; zboari ca niadrat, niarushinat, niagarshit, niaspartu,etc. cari pot si s-avda shi cu unisilaba ea (ia), tra exemplu, nea-drat,nea-ru-shi-nat, nea-gar-shit, nea-spar-tu, etc. shi cu cumbinatsia di

24 NUSHI TULLIU

litiri i-a (i lungu), tra exemplu, ni-a-drat, ni-a-ru-shi-nat, ni-a-giir-shit, ni-a-spar-tu, etc. Aesti zboari va Ii ngrapsim totna cu ia, cu tutica prununtsarea va s-hiba, cativaroara cu ea.

PRUBLEMA-A DIFTONGULUI oa (ua)

Tut una prublema ca atsea al ea (ia) u avem cu diftongul oa caripoati si sa scrii shi ua. Noi lu ngrapsim, an general, oa. Tra exemplu,noi angrapslm: a-oa, oa-rii, oar-jan, loa-ri, etc. nu a-ua, ua-rii, uar-fin, lua-ri. Ma ratsem exceptsii la ndaua zboari -substantivi articulati- ca ha-ra-ua, nea-ua, a da-ua, etc., tsi va Ii ngrapsim cu ua, zboaricari niarticulati, bitisescu cu uii. Un altu zbor tra cari ratsem exceptsiieasti zborlu muabeti; zbor tsi s-avdi shi cu trei si/abi (mua-be-ti) shieu patru (mu-a-be-ti).

PRUBLEMA-AL s TSI S-AVDI SRI CA z

Suntu zboari iu prununtsarea easti sh-ca atsea a sonlui s sh-ca atsea asonlui z; shi nu easti Iishor ta si s-faca una regula. Tra exemplu, cumlipseashti si sa scrii: disleagii ma dizleagii? Aesta prublema cafta unstudiu ma ahiindos, di atselj tsi cunoscu ghini filulughia shi Iimbiliveclji. Tora di oara noi aleapsim regulili di ma nghios:

(1) An fatsa-a cunsoanilor b, d, g, m, n shl v, sl s-bagi shl sl s-prununtsi z. Tra exemplu, si sa scrii: zbor, zghic; zghiliri, zdrumin,dizgrupari,isozmatii,huzmeti,sazmii,zgrum,stizmii,znjii, zvercii,az- .

vama, dizviliri, diznjirdari, dizvitsari, zveltu, etc.; s-nu si scrii: sbor,sghic, sghiliri, sdrumin, disgrupari, isosmatii, husmeti, sasmii.,sgrum,stismii, snjii, svercii, asvama, disviliri, disnjirdari, disvitsari, sveltu,etc. Avem shi exceptsii iu easti ghini si s-tsana s-lu, ca: (i) tu zboari diurighina xeana ca giurisdictsii, ciismeti, etc. shi (ii) tu numi proprii eaCosma, Cosmescu, Usman, Bosnia, etc., iu s-Iu poati si s-avda ea-tivaroara shi ca z. Cu tuti ea nu shtim ma s-ratsem ghini, va s-bagam snu z (i) tu multi zboari (ma nu tu tuti!) cu sufixul smu ca patriutismu,lirismu, natsiunalismu, comllnismu, afllrismu, etc. shi (ii) tu zboari euprefixul trans, ca tu zboarIi di utighina xeana transvirsal, transbur-dari, etc.

(2) An fatsa-a cunsoanilor c, f, I, p, r shl t, sl s-bagi shl sl s-pru-nuntsi s. Tra exemplu, si sa serii: ascap, schin, sfulgu, disligari, slab,aspilari, stamnii, spindzurari, astiiljari, asian, dispoti, oaspi, aspartu,'spulleari, stranji, etc. Una exeeptsH u-aveni la artieularea-a zboarlor


.'cari s~bitisescu eu z; tra exemplu, avem gaz, un zbor, tsi sa serii,candu easti articulat, gaz-Iu, nu gas-Iu. Una alta exeeptsii poa.ti s-hibacu zboari ca disligari tsi multsa Ii prununtsa, shi vor s-Ii ngra.pseasca,dizligari. Bagats oara cum prifixul dis s-transforma tu diz c"andus-afladinintea a unui zbor tsi nchiseashti cu v (dizvilescu), cu g (dizgrop),etc.

(3) An fatsa-a vucalilor, nu putum s-adrim viri regula. Avemzboari ca: pisii, chisii, etc. tsi si scriu cu s, shi alti zboara ca ghizii,prizii (electrica), analizii, expertizii, etc. tsi sa scriu cu Z.Ma suntu shizboari iu nu shtim cum easti ghini s-ratsem. Tr-atsea aesti zboari ditsoni va Ii mutrim un cati un shi, ma nclo, ma s-putem s-aflam unaregula, va u ratsem.

Aesti reguli nu s-aplica candu s shi z fac parti di eumbinatsiili di Ii-tiri ts shi dz, candu di faptu avem alti cunsoani, nu s shi z. Ashi avemzboari ca sotslu, avutslji,fadzlji, pradzlji, aradzli, etc.

PRUBLEMA-A NUMILOR DI MES, SIPTAMANASRI NATSIUNALITATI

Dupu sistemlu inglez, noi angrapsim numili di mes shi numili di sip-tamana eu litira mari, zboari tsi tu limba rumana sa scriu tuti cu litiranjica. Tra exemplu, noi angrapsim: Martsu, Mai, sambata, Luni, etc.shi nu: martsu, mai, siimbata, luni, etc. Candu va sa ngrapsim dzua dimes, deadun cu meslu, ica deadun eu meslu shi anlu, noi prifiram sangrapsim ca tu exempIiIi: l-Iu (protlu i primlu) di Martsu, 1992; 2-lu(doilu) i 2-1i (dauli) di Mai; 3-lu i 3-1idi April; 20-1idi Brumar, 1991;31-lu (treidzatsiunlu) di Andreu, etc. Numili di stat, puIitii, hoara,regiuni, etc. va si ~ii'serii cu litira mari, ma dirivativIi va si sa scrii cuIitira njicii. Trii exemplu, avem: Sarbiilsarbulsarbeashti, Ghirma-niilghirman, Americalamirican, Bitulilbitulean, arman, etc.

FORMA STANDARD A ZBORLUI

Candu un zbor ari ma multi formi, noi va lu scrim tu forma cari noipistipsim ca easti atsea ma buna; poati s-hiba (i) una forma cunsacratadi scriitorlj-a noshtri clasitsi, (ii) una forma tsi na si pari a naua £aeasti atsea ma nurmala i atsea cama ariispandita, ica (iii) una forma tsiu-aleapsim dupa regulili tsi caftam s-li stabilim aoa, la editura. Aestaforma va u cunsidiram ca forma standard; forma standard tra cartsiili-a

26 NUSHI TULLIU ZBOR DI LA EDITOR 27

PRUBLEMI CD ZBOARI VECLJI DIT LIMBAARMANA

Prublem~ easti sh-cama greaua cu zboarili tsi nchisescu eu an, an in, ica nchisescu cu am, am i m, ca tuti aesti zboari au trei formi,cativaroara patru. Bunoara, avem zborlu anehirdaseseulanchirdases-eulnehirdaseseu/ehirdaseseu i zborlu ambunari/ambunari/mbunari.

Cari lipseashti s-hiba forma standard? Tu glusarli a noastri caftam s-ratsem regula ca, atumtsea candu nu shtsim tsi forma s-bagam, ubagam atsea tsi nchiseashti cu a. Easti una regula multu subiictiva, catsani multu di limba tsl u zbura edltorlu acasii. Bunoara, tra zborluanvets/anvets/nvets noi aleapsim anvets ca forma standard. Ma cum,tu cartsaIi pubIicati di Editura Cartea Aromana pot si s-afla treiIiformi, cati forma poati s-aiba exemplili-a Ijei.

Multi zboari s-prununtsa sh-cu a, sh-cu u; la aesti zboari forma stan-dard aleapta easti atsea cu II. Ca exemplu avem zboarili: mutreseu,eunoseu, furtuna, eueot, durut, mi hiumuseseu, garnuts, euruna, etc.,zboari tsi pot s-prununtsa shi matreseu, eanoseu,jartuna, eiieot, darut,mi hiumaseseulhimaseseu, garnats, earuna, etc. Ma putem s-avem shiexceptsii, ca bunoara zborlu eatsllt (forma tsi va u-alidzem standard)tsi s-prununtsa shi eutsut.

Suntu zboari tsi au ti/thi cari s-prununtsa cativaroara shi ji. Formastandard tsi u aleapsim -ca easti forma atsea cama araspandita - easticu ti. Ex.: eati/eathi, pirmit/pirmith, timelj/thimelj (formi standard), tsis-prununtsa shi eaji, pirmij, jime7j. Ma avem shi exceptsii, cafeamina/theamina, iu forma standard tsi u-aleapsim easti cufnu cu tho

La multi zboari, aleapsim forma standard cu a, nu forma cu i (ex.:parmit, shiieagi, napartiea, salagheseu, etc, shi nu pirmit, shieagi,nipartiea, siligheseu, etc.); cu p, nu forma cu b (amprostu, nu am-brostu); cu t, nu forma cu d (punti, seantealji, earinti, nu pundi,seandealji, earindi); cu.s, nu forma cu sh (vasilje, serum nu vashilje,sherum; ma avem shi exceptsii ca shellrtu, sheljandza nu seurtu,seljandza); cu t, nu forma cu n (alantu, nu analltulanandu) shi alti

noastri, forma tsi va u ufilisim pana atumtsea candu un cumitet difiluloghi armanj va sa stabileasca forma ufitsiala.

Aspunem ma nghios andaua di minduirli tsi na frimintara candualeapsim formili standard a multor zboari; candu va s-putem, va s-aspunem shi exceptsiili. Va cunsidiram treiIi cazuri: (1) eazlu azboarilor eari sllntll dija tll limba armana (ma ghini dzas, atseali tsi,aproapea tuti, s-afla tu dictsiunarlu al Tache Papahagi, scrisi sh-aclo,di multi ori, tu ma multi turlii) (2) eazlu a niulughismilor, zboari tsi Iiadavgam noi tora, i li-avem adavgata ma nainti tu cartsali a editura-ljei, shi (3) eazlu a zboarilor eumpusi, ma multu a adverbilor cari, dimulti ori, pot s-hiba cunsidirati sh-ca un singur, ma pot s-hiba cunsidi-rati sh-ca ma multi zboari.

Una prublema tsi na deadi multi cripari, easti prublema a pruteticluia tsi s-baga naintea-a multor zboari. Easti ghini shtiut ca, tu limbaarmana, multi zboari pot s-prununtsa sh-cu pruteticlu a sh-rarapruteticlu a. Tra exemplu, avem zboiui ca malamalamalama,spun/aspun, cljem/acljem etc. iu dauli formi suntu cumuni tu zburarish-iu noima-a zborlui armani idghea, cu tuti ca, cativaroara (cabunoara la zborlu spun/aspun) poati s-aliixeasca niheama. Nu eastiprahtic s-Ii-avem dauli formi; easti ma ghini s-alidzem una singuraforma, forma standard a zborlui. Aoa avem mari ananghi di una re-gula, una regula cari s-hiba aplicata di tuts armanjlji tsi scriu i tipu-sescu. Aoa na lipseashti un cumitet, prifirabil di filuloghi armanj, carisoumindueasca ahandos prublema shi cari s-vina tu soni cu una regulaghini adrata. Ma s-nu hiba ghini adrata, regula va s-n-aduca mash an-

- .. .. t "1 ... l' 4'!" ._1_~ _."~A" 1: t : ~: n .-,,1...~::i1; _b""'''AJ''' . - - .'C-- ..maca s-nu s-poata di tuts - armanjlji tsi scriu.

Adrarea di una regula generala easti multu greaua. Avem zboari iuapofasea easti lishoara. Bunoara, avem zboari ca ameal, apunti, etc. iunu easti ananghi di pruteticlu a; atumtsea, forma standard a aishtorzboari easti rara a. Suntu shi zboari iu easti ghini ta s-bagam prutetic-lu a; ca bunoara, zboarili amari, apruftusiri, alumtari, astingu shi ar-man/aroman, zboari tsi s-prununtsa shi mari, pruftusiri, lumtari,stillgu shi ruman/raman, ma aesta forma dit soni nu easti multuaraspandita. Ma cama multili zboari tsi li-aflam cu pruteza-al a, suntuzboarili iu putem solingrapsim sh-unasoi sh-alanta.

llJUUl Li:)J. uu. 1.1 ~fJYJ.J."'J.u. ..."".....

Suntu zboari cari, la zburari, cher cativaroara cati una vucala. Canduzboarili s-prununtsa nurmal cu vucala, forma standard a zborlui eastiatsea cu vucala. Tu alti zboari, vucala aproapea ca s-chiru shi nu s-avdi varnoara; atumtsea forma standard tsi-aleapsim easti tara vucala.Tra exemplu avem formili standard jicior, mushat, shutsiit, sudoari,plltsan, jatsem, para, etc. (zboari tsi s-prununtsa sh-ca feior, mshat,shtsat, sdoari/asdoari, ptsan, ftsem, pra, etc.). Ma avem shi exceptsiica zboarili arman, preaclji (nu pareaclji), areari (nu arueari), adrari(nu adarari), etc.

Suntu zboari iu sunitlu u dit bitisita a zboarilor poati s-hiba shi lungu

28 NUsm TULLIU ZBOR DI LA EDITOR 29

PRUBLEMA-A NIULUGHISMILOR

ndreapsim (gata tra fotografiari) aesta carti nii vinjirii la editurii treitranspuniri di trei ciirtsii,dit limba rumiiniitu limba annana; nii vinirii:Locurli a Fantanjlor (di T. Mihadash), Armana (di P. Vulcan) shiGolgota-a Fara/jei (di N. Tulliu), prota transpusii di Hie' Ceara, shidauli dit soni transpusi di Dina Cuvata. Aesti ciirtsii, tsi speriim solipublicam niiinti di bitisita-a anlui 1994, sh-tu cari aflam multirumanismi (ma nsus di daua njilji), nii furtsara s-tatsem un studiuahandos, aoa la editurii, trii prublema-a niulughismilor. Tu chirolu tsingrapsim aestu Zbor di la Editor, studiul easti aproapea bitisit shi fuprizintat ca unii cumunicari la Treilu Cungres di Limbii shi CulturaArmana tsi s-tsiinu Freiburg-Ghirmanil, namisa di 20-li shi 23-li diAlunar 1993. S-poati ca, regulili tsi-afliim sh-tsi'va li dam ma nghios,s-aducii mari angranji, sh-tr-atsea nu li-avem aplicata tuti ninga. Va s-ashtiptiim ninga viir an, doi, tra s-avem chiro s-caftam sh-mintea-aaltor armiinj, tra s-videm cum mindueasti lumea sh-cum easti ghinLs-tatsem. Trii cititorlu intirisat, regulili suntu aesti di ma nghios, iu, trasi s-aducheascii ma ghini cum s-prununtsii, zborlu easti dispiirtsiit tusilabi shi silaba pri cari cadi actsentlu easti scrisa cu litiri ma groasi:

REGULA 1 -Sonlu 0 tsi s-aflii tu unii silabii cu actsentu, armani 0;candu s-aflii tu unii silabii tarii actsentu s-transformii tu u. Bunoarii,dupa aestii regula, lipseashti sii ngrapsim: for-miiltrans-fur-ma-ri, a-cor-du/a-cur~da-ri, 'iun-troI/cun-tru-la-ri, doc-tur/duc-tu-rl-i, etc.,dupii cum avem shixecljili zboari armiineshti: por-tu/pur-ta-ri, dor-mu/dur-njl-ri, coc/cu-tsea-ri, A-pos-tul/A-pus-tolj, mor-tu/mu-rit,etc. Avem shi ndaua exceptsii. Una tsi u-aflam easti la zboarli cum-pusi, ca bunoarii: monosilaba, protuzbor, etc. tsi putem soli cun-sidiriim, nu ca un, ma ca dauii zboari, cu dauii actsenti, va s-dzacii,zboari tsi si scriu shi s-prununtsa pro-tu-zbor, mo-no-si-Ia-bii, etc.

REGULA 2 - Sonlu e tsi s-afla tu una silabii cu actsentu, armani e;candu s-afla tu una silaba tara actsentu s-aliixeashti tu i. Exceptsiilitsi-avem aflata tora di oara suntu: (i) candu e easti tu nchisita zborlui(sh-atumtsea di multI on va putem s-avem Claullvananu, cu e sn-cu I),.(ii) prifixili dilnilpri, cari dinintea-a zboarilor tsi nchisescu cu a, s-transformii, cativaroarii ma nu totna, tu delnelpre, (ili) zboarli cum-pusi, ca bunoarii internatsiunal, interbelic, etc. tsi putem soli cun-sidiriim, nu ca un, ma ca dauii zboari, cu dauii actsenti, va s-dziicii,zboari tsi pot si sa ngrapseascii shi si s-prununtsa In-ter-na-tsiu-nal,lo-ter-be-lic, etc.' shi (iv) iindauii dirivativi di la cungiugarea-a ver-bilor, iu lipseashti s-tatsem dupii cum nii cafta regulili di cungiugari.Bunoarii, dupii aestii regulii, lipseashti sii ngriipsim: dis-prets/dis-pri-tsu-l-ri, i-xa-min (trii examen), ma-ni-fes-tu/ma-ni-fis-ta-ri, u-fi-

shi shcurtu. Ti-aesti zboari noi featsim regula ca atumtsea ciindu u ditsoni ari dauii i ma multi cunsoani dinaintea-a lui, forma standard s-hibii scrisa cu u. Ma candu u easti shcurtu shi vini dupa una singuracunsoanii, forma standard a zborlui easti tara u. Trii exemplu, avemformili standard: multu, actsentulaccentu, an, bun, standardu, pronj,cash, etc.; nu ufilisim formili mult, actsentlaccent, anu, bunu,standard, pronju, cashu, etc. Bagats oara cum, ti-aesta regula, cun-soanili tsi sa scriu cu una cumbinatsil di litiri (ch(e,i), gh(e,i), dz, dh,ts, th, sh, nj, /j) cunteadzii ca una singura cunsoana nu ca ma multi.

Avem prublemi miiri cu niulughismili cari putem s-li-avem, tu limbaarmiina, ashi cum li-aflam tu limba d-iu na vin, ma sh-putem s-li-afliim sh-aliixiti, dupa cum na sa pari a naua ca u cafta limba armana.Bunoarii, cari lipseashti s-hibii forma standard a zboarlor: neologismu,filologiilfilolog, filozofiilfilozof, arheologii, poeziilpoet, judicata,.special, oficial, serioslseriozitate, etc.? S-hibii aestii di ma nsus i s-hiba: niulughismu, filulughiilfiloluglfilulog, filuzufiilfilozuflfiluzof,arhiulughii, puiziilpuet, giudicata, spitsial, ufitsial, sirioslsiriuzitati,etc? Sigura ca, trii multsa armiinj educats tu sistemlu shcularrumiinescu, va Iii si para ca forma standard lipseashti s-hiba atsea tsi s-aproachi di limba rumaneascii. Sh-cum editorlu fu educat tu un ahtarisistem, tindintsa-a lui eara, ditu nchisitii, s-li aibii niulughismili tu uniiahtari forma; ca ashi-lj si parea a lui ca s-uidisescu ma ghini. Cititorlupoati s-lu veada aestu lucru ma sa dghivaseascii tut tsi-ari scriata el turivista Zborlu a Nostru ica tu "Zbor di la Editor" dit cartsali publicatitu Editura Cartea Aromana.

Dziish ma nsus "tindintsa" ca, unii analiza a publicatsiilor di piinatora a autorlui, va s-aspuna ca (i) ma multili niulughismi ufilisiti di elsuntu multu aprucneall UIIUITUa 1.:;1U au lU UIUU" lWllalla, \"1 W1a ",au

unii, sh-peanarga-anarga, multi niulughismi s-transfurmarii niheamcati niheam dit forma urighinala tu una forma cama aprucheata dicaracterlu-a limbiiljei armiinii, shi (ili) tra una pirioada di chiro, tuidghiul articul, li-afliim dauli formi a niulughismului. Bunoarii,zboariili: poezii, clasiclclasici, serios, succes, derivativa, litera, spe-cial, proces, perioada, etc. s-aliixirii cu chirolu tu: puizii, cla-siclclasits, sirios, suctses, dirivativa, litira, spitsial, prutses, pirioada,etc.; ma nai ma multili di niulughismi armasira asb.icum eara.

Prublema aestiinii frimintii multu, na frimintii tut chirolu. Dupa isi u

30 Nusm TuLLIU

tser/u-fi-tsi-ri-mi, etc., dupa cum avem shi vecljili zboari armaneshti:pref-tulprif-tea-sa, ve-glju/vi-gljedz, an-dreglan-dri-dzea-ri, grec/gri-cll:-man,etc.

REGULA 3 - Candu easti transplantat .tu limba armana, sonlu gi/ge:(i) s-transforma tu dzi/dze, candu arazga zborlui easti latina, (ii) s-transforma tu ghi/ghe, candu arazga easti gartseasca (i cativaroaraarbinishasca) shi (iii) armani gi/ge candu zborlu easti di arazga ntur-tseasca. Bunoara, aplicarea-a aishtei reguli na dutsi la niulughismili:a-dzin-tsi-ila-dzen-tu (tra agentie/agent), dzes-tu (tra gestu), dzi-ni-ral (tra general), i-xa-dzi-ra-ri (tra exagerare), i-ma-dzi-ni (tra imagi-ne), li-dzen-dalli-dzin-dar (tra legendallegendar), ri-dzim (tra regim),vi-dzi-tal (tra vegetal), fi-lu-lu-ghi-ilfi-lu-Ioglfi-lo-lug (tra filo-logie/filolog), ghim-na-ziu (tra gimnaziu), ghim-nas-ti-ca (tra gim-nastica), lo-ghi-ca (tra logica), etc. dupa cum avem shi vecljili zboariarmaneshti: dea-dzit, dzi-nu-clju, dzi-niri, vir-ghi-ra, gea-ba, gi-lat,etc.

REGULA 4 - Candu easti transplanta't dit limba rumana tu limba ar-mana, sonlu cilce: (i) s-transforma tu tsi/tse, candu arazga zborluieasti latina, (ii) s-transforma tu chi/che, candu arazga easti gartseasca(cativaroara nturtseasca) shi (iii) armani ci, tu zboari di arazga ntur-tseasca i vurgareasca. Urmandalui aesta regula, noi va ngrapsim: tsi-clop, ac-tsen-tu, suc-tses, suc-tsi-si-u-ni, bi-tsi-cle-ta, cu-mir-tsi-al,dis-tsi-pli-na, li-tsi-ta-tsi-i, ci-tes-cu/ci-ti-tor, li-tseu, stse-na, gri-tsi-za-ri, pri-fa-tsi-ri, di-tsi-zi-i, sa-cri-fl-tsiu, spi-tsi-al, etc., dupa cumaflam sh-tu vecljili zboari dit dictsiunarlu al Tache Papahagi zboarli:tsea-pa, tser, tsi-ta-ti, tsi-ri-mo-nji, che-fal, chi-li-mi, chif-te, chi-mi-ri, ci-bu-chi, ceap-cin, cer-ga, ciz-ma, ci-rac, etc.

Nu featsim un studiu ahandos tra alti transfurmari, ma un studiupriliminar na sudzireadza regulili aditsiunali di ma nghios:

AT.T' RF.mrU -Aliixim i tu Jli tu zboari ca: cu-ri-gen-tulcu-ri-gedz

(tra corijentlcorijez), giug/an-giu-gat (tra juglinjugat), ml-rag! {tramiraj), pi-i-sa-giu/pi-i-sa-gis-tu (tra peisaj/peisajist), shan-tagilshan-ta-gedz (tra shantaj/shantajez); alaxim pi tu chi tu zboarli: an-chi-li-tsat (tra impielitsat), cu-chi-la-ri-i (tra copilarie), tul-chi-na (tratulpina); alaximfi tu hi tu zboarli: hi-or/an-hi-u-rat (tra fior/infiorat),hir-bin-ti (tra fierbinte); aliixim z tu dz tu zboarli: a-dzi-ma (traazima), a-dzur/a-dzu-riu (tra azur/azuriu), a-shi-dza-ri (tra a~ezare),cu-ti-dzan-tsa (tra cutezanta), ni-pri-vi-dzut (tra neprevazut), ni-ti-dzat (tra netezit), pau-dza (tra pauza), ri-ti-dzat (tra retezat), vi-dzu-al (tra vizual); alaxim chi tu clji tu zboarli: trun-clju (tra trunchi),


I"'"u-cIjos/u-clji-lari (tra ochioslochelari); alaxim ghi tu glji tu zborlu:pri-ve-glju (tra priveghez); aliixim i tu lji tu zborlu: u-mi-ni-lji (traomenie); aliixim ni tu nji tu zboarli: du-me-nju (tra domeniu); ge-nju/dze-nju (tra geniu); aliixim mi tu nji tu zboarli: mul-tsu-njes-cu/mul-tsu-nji-rilmul-tsu-njit (tra multumesc/multumire/multumit),ui-njes-cu/ui-nji-ri (tra uimesc/uimire); alaxim bi tu ghi tu zboarli: al-

ghi-i (tra albie), ab-sur-ghit (tra absorbit), mi-c~oghi (tra microbi);alaxim cativaroara a tu ii, ca tu zborlu an-da-tu-ram (tra indatoram)shi alti aliixiri tsi nu li idintificam ninga.

Dizavantagilu tsi lu-avem cu-aesti reguli easti ea, tra aplicarea-a lor,(i) lipseashti sa shtim iu cadi actsentul shi eari easti arazga-a zborluishi (ii) di multi ori, avem zboari (ea bunoara: general, lieeu, natsiunal,etc.) tsi s-au "cunsacrata" tu una forma tsi nu urmeadza aesti reguli.Ma di-alanta parti avem shi avantagilu ca: (i) him fideli a caraeterlui alimbaljei armana (tsi urmeadza regulili a ljei, reguli tsi s-afla tu sum-cunshtientul a unui tsi cunoashti ghini limha armana, cu tuti ca s-poatisa-Ij si para ca nu li cunoashti!) shi (ii) poati s-rida ma lishar noima-azborlui, ca tra exemplu, tra timpurli prizentultricut a verbilor: trans-for-maltrans-fur-ma, ma-ni-fes-talma-ni-fis-ta, cun-tes-talcun-tis-fa,scri-ilscri-e, ica substantiv/verbu ca tu: a-dre-sala-dri-sa (tu loc dizboarili rumaneshti trans-for-maltrans-for-ma, ma-ni-fes-taJma-ni-fes-ta, eon-tes-talcon-tes-ta, scri-e/seri-e iea a-dre-sala-dre-sa, cum va s-eara scrisi zboarli ma s-nu urmam regulili di ma nsus).

Cum aesti reguli pot s-aduca discutsii shi angranji, shi cum neca noinu him totna siguri di zboarli iu va s-eara nitsisar s-ratsem exceptsii(ixtseptsii!), ditsizia finala u-alasam tra ehirolu candu va publicamatseali trei romani di cari zburam ma nsus. Pana atumtsea, va putem s-na minduim ma ghini (editorlu shi tradueatorlji) sh-va s-avem sh-ni-heama chiro s-eaftam mintea-a altor armanj.

Bagats oara ea, ditsizia easti ta si s-aleaga una di treili altimativi di_1' _

Prota altimativa easti atsea ta sa ngriipsim shi s-prununtsiim niu-lughismili ashi cum li-ajliim adaptati tu limba sorii rumiina, poati eunjits transfurmari (ma multu aclo iu suntu caftati di regulili di dielinarii cungiugari), ma s-hiba ananghi. Avantagilu-a aishtei altimativa eastiea transplantarea easti lishor tra ratseari; dizavantagilu, ca formarumaneasea a zborlui poati s-nu hiba di aeordu cu caracterlu a lim-baljei armana, ica s-nu urmeadza regulili di diclinari i cungiugari azboarilor dit limba a noastra.

A daua altimativa easti ta soli ngriipsim niulughismili tuforma-a lor

32 NUSHI TULLIU

rumiineascii, ma soliprununtsiim zboarli dupii caracterlu-a limbii/jeiarmiineascii, ashi cum nii vini natural tu zburiiri .tarii s-nii minduimmultu. Tra exemplu putem si scriem Florica shi s-prununtsam Flurica.Pistipsescu ca aesta easti sulutsia actsiptata di ndoi di papanjlj-anoshtri di-aoa shoun chiro. Avantagilu easti ca transplantarea eastilishor tra ratseari; dizavantagilu, ca aparatsim printsipiul a nostrufunetic di scriari ashi ca multi zboari nu va s-prununtsa ashi cum suntungrapsiti ica nu va s-hiba prununtsati idghea soi di tuta lumea.

A treia altirnativa easti atsea ta s-ratsem calea ntreaga shi soli trans-plantiim niulughismi/i tu limba armiinii ashi cum u caftii caracterlu-a/imbii/jei. Avantagilu easti ca armanem fidelj a limbaljei a noastra shica va sa scriem funetic ashi cum va s-prununtsam; dizavantagilu, caaesta altirnativa cafta multu di lucru sh-va n-aduca di multi oridivirgentsi di upinii (tsi pot s-n-aduca sh-multa angranji) di cumlipseashti transplantarea si s-faca. Bunoara, putem s-dzatsem ghiniralica dziniral (tra general) candu traditsia na u cafta sa spunem general?Aesta easti prublema, alidzearea-a unei di treili altirnativi di ma nsus.

Avem poati shi una a patra altirnativa; s-nu n-agunisim, s-imnampeanarga shi s-aliisiim chirolu sii ntseamii niulughismi/i dupa formacari va s-impuna, dupa forma tsi va u-ariseasca lumea. Cu aesta altir-nativa va s-transplantam cati zbor dupa cum na si pari ca easti maghini, calaudzats, di multi ori ma nu totna, di regulili di ma nsus; va s-dzaca, (i) va li-ngrapsim tu una forma multu aprucheata di limbarumana, cu prununtsarea funetica dupa cum suntu scrisi (altirnativa Idi ma nsus) ica cu prununtsarea tsi na u cafta caracterlu a limbaljeiarmana (altirnativa 2) ica (ii) va li transfurmam dupa regulili di mansus (altirnativa 3), atumtsea candu transfurmarea nu va na ducamultu diparti di forma internatsiunala a zborlui. Tra exemplu, vaputem s-alasam zborlu general, cii ashi easti cunuscut, ica va Ju scriemII;heneral,ca nu easti multu aliixit, shi va sa ngrapsin doctur shi duc-turll, c-ashl na SIpan ca u calla UlUua.

Nu vrem s-bitisim aesta shcurta discutsii, rara s-aspunem un lucrutsi, tra editor, fu ca una mari dishcljideari a ocljilor. Ma s-mutrim tudictsiunarli al T. Papahagi, I. Dalametra shi S. Mihiiileanu, va s-af1iimmulti zboari tsi editorlu Ii cunsidira niulughismi intrati tu limba ar-mana tu pirioada di-aoa sh-vara 80-120 di anj, pirioada di dishtiptariculturala armaneasca. Andaua di-aesti zboari fura dija ufilisiti dieditor, ma fura ufilisiti sum forma-a lor aprucheata di limba rumana,nu di forma cunsacrata di aesti dictsiunari. Tra cititorlu tsi easti

intirisat, dam ma nghios, zboarili tsi li-aflam candu featsim studiul(cativaroara cu zborlu rumanescu tu parantezi). Aesti suntu zboari tsi

.'1


editorlu Ii cunushtea pi limqa rumana, nu Ii cunushtea pri limba arma-na, zhoari tsi ma soli ufilisea.,va lipsea soli transplanteaza'dupa reguli-Ii di ma nsus. Easti intirisantu s-videm ca, instinctiv, armanjlji ditatsel chiro aduchira cum lipsea s-hiba transplantati rumiinismili. Pis-tipsim ca, ma s-caftam ninga, va putem s-aflam tu aesti dictsiunari,sh-alti niulughismi, zboari tsi nu na inshira n cali candu featsimstudiul a nostru. Ashi aflam:

Adantsimiladantsescu, amirican, analughH, arintsid, arhiolog, aru-gozlaruguzina (rogolirogojina), astrunomlastrunumii, azdruntsin,ampriuna, anflurescu, antsiputJantsep, bira, bivul, boatsit/butses-culbutsiri (bocet/bocesc/bocire), bomba, bubuchi, Bubuteadza, bucal,bugat, calindar, camfura, capsuman, carpin, catedra, chentru,chinari, chiptar, ciocan/ciocan), ciuban, ciumag, cochil/copil),cocina, cojoc/cujuc, coliva, condica, consul, contra, cruesculcruiri,ctitur, cubairi, cubilitsa, ~ucean, cucii, cucoashi, cucon, cuditsa, cu-dosh, cufitsa, culoana, cultuc, culuvii, cumanda, cumbanii, cumedii(Mih) icii cumidii (Dal), cumisar, cumit, cunachi, cundilj, cunjac,cunupida, cunushtintsa, cupita, cupitsa, cuptura, curan, cusitsa,cuvata, dator, demun, dialectu, dilicat, diplumaJdiplumat, dishertu,dispotildisputami, dizarmari, doma (dom), domina, dugoara, edi-raJedera, efurii, energhii, enurii, epidimii, episcop/episcopat (Mih)ica episcop/episcupatJepiscupesculepiscupii (Dal), epitrop/epitrupii,epuhii (Mih) ica ipuhii (Dal) (epoca), filantrop/filantrupii, fildish, fi-linar, filologlfiluloghii (Mih) ica filolog/filulughii (Dal), filo-tirn/filutumii, filozof/filuzufii (Mih) ica filuzof/filuzufiilfiluzufedz(Dal), fiziunumii, floarilflurarii/flurar, fluir/flueara, fortsaJfur-tsatJfurtsarilfurtsata, fosfur, fotografiilfotograf (Mih) ica futugraf/futugrafiljilfutugrapsiri (Dal), frantsescu (francez), fronim7frunimea-tsa, fundedz, galantomlgalantumii, gazetaJgazitar, gheografiilgheo-graf, ghimnastica, ghimnaziu, gilatina, gulanlgulanimi, gushtir,naracnr, 1111ill, l111VL.U.u~~~J.~':"':. u: ::, ~_ '.u.L , 1..Hlo~:; ;,..11nnml

icunumiilicunumisescu, idulatrii, ifculii, ighiena, igumin, ilpida, in-tires/intirisantuJintirisarilintirisatJintirisedz, iparhii, ipucrit, ipuhon-drulipuhundrii, irbos, irghilii, ivlaviilivlavios, ixurii (exil),lacum/lacumiillacumescullacumiri, lemnullimnar, lepraJlipros, lichiu(liceu), limunada, lobuda, lutarii, lutsescu, magnetalmagniti-zari/magnitizedz, maratsinilmaratsinish, metal (Dal) ica mital/mitalic(Mih), micruscop, milancolic/milanculii, miliunilmiliunar, milu-diilmiludios, misteacan, mitirizi, mitropuli/mitrupuliilmitrupulit,mostru (monstru), mudistra, muliftu, mulipsitJmulipsiri/mulipsescu,

_.~~-

3.4 Nusm TULLIU

munarhuJmunarbii, munecla, murmani, murun (morun), narcotic,ncaltsescu (incalcesc), niofit/neofit, njitsimi (micime), ntirisari,oluglulog (Mih) ica ulogluludzescu (Dal), organ, parob/parubii,parola, perghii (perie), piceti (peceta), pidantu, pihlivan, pilican,piltec (peltic), pintin, pircala, pirdei, piricul, pirmis, pirvazi,pitreatsiri, poci/pucic, polca, politsaJpulitsa, popa, pripilitsa,programalprogram, prolog, propaganda, profit, pulbiri, pulitica,puliticbii (politete), pulitipsiri (civilizare), pulits (politai), pumean(pomana), purtsilani, purtucalji, putrid, rebiVrebel, ripas, rob/ru-bescuJrubit (a robi), ruiri, ruman, rushcuvan, sartsina, scutic, seatilsi-tos, semnuJsimnatisimnator, setsiralseatsiralsitsiratlsitsirari, sfortsalsfurtsedz/sfurtsari, shusaua (~osea), shuvaescu, sidefi, sirtar, soldzu(solz), spiculantu, stumab, suflit, suldat, surtseaua, tabatsescu(tabacesc), templu, teologlteologbii, teorii, termometruJtermometru,tilegraf/tilegrafci/tiligrafsiri (Dal) ica tiligraf/tiligrafiiltiligrafisescuJtiligrama (Mih), tipugraf/tipugrafiiltipugrafilji, tortu, trifolj, triir/triirat, ,trumpetaltrumbeta, trupairi (tropaire), tserclju, tsirimonji,tsitati, tuiag, tulcbina, tumnatic, tuptani, ubdzats (optzeci), ubor,ucbean (ocean), ufilescuJufiliri, uftec (ohtoih), ugeac, ugrada, uimi(oime), ular/ularii, uminilji, undari (ondulare), unjida (omida),uptimi (optime), urgbiri, usandzalusindza, zavurescu, zestra.

Tu zboarli di ma nsus, aflam shi ndaua zboari tsi noi minduim caeasti ma ghini s-hiba ngrapsiti altasoi. Ashi avem zboarli: arhiolog,episcop, filolog, filozof, program, prolog, propaganda, rebel, teologlteologhii, teorii shi termometru tsi noi va li ngrapsim: arhiulog, epis-cup/episcop, filoluglfilulog, filozuf/filuzof, prugram, prulog, pru-paganda, rebil/ribel, tiulogltiulugbii, tiurii shi tirmometruJtirmumetru.

PRUBLEMA-A ZBOARILOR CUMPUSI

Suntu multi zboari cumpusi tsi pot si sa ngrapseasca separat, ca mamulti zboari componenti, i pot sa si scrii deadun, ca un singur zbor.Tra exemplu, avem zborlu njadzanoapti tsi poati s-hibii ngrapsit shinjadza-noapti i njadza noapti, shi zborlu eativaroara tsi poati s-hibangrapsit shi eati varoara, eati vara oara, etc. Aoa va cunsidiram dauacazuri, (i) atsel a prifixilor, shi (ii) atsel a adverbilor, congiunctsiilorshi a pripuzitsiilor.

(1) Prublema-a PrifixilorSuntu zboari la cari, ma s-l-adavgam un prifixu, va l-aliixim noima.

ZBOR DI LA EDITOR 35.

,-Easti greu s-dam normi generali, ma di ma multili ori,prifixul lu-ali-chim di zbor (rara cratima), ashi ta s-ratsem un singur zbor. Tu dictsi-unarlu~a lui, Tache Papahagi li-ari cativaroara, prifixul shi zboanli,bagati deadun ca un singur zbor, ma di multi ori li-ari sb.-alichiti cuuna cratima. Dam ma nghios trei exempli:

(i) Prifixul ni, cari, adavgat naintea-a unui adjectiv shi substantiv tsieasti una dirivativa di-a unui verb1.l, alj da unanoima nigativa.Bunoara, avem upuzitsiili: adratlniadrat, adrarilniadrari, (ma nuadaramintulniad~ramintu), biutlnibiut, bearilnibeari (mil. nu biu-turalnibiutura), arushinatlniarushinat, arushinarilniarushinari (ma nuarshinilniarshini), andreptulnindreptu, driptatilnidriptati, bunlnibun,etc. Regula tsi u featsim aoa, ashi cum s-veadish-ma nsus, easti sangrapsim prifixul deadun cu zborlu, rara cratima. Tache Papahagi, cututi ca li ngrapseashti ca noi, li-ari bagata tu dictsiunar cu cratima: ni-adrat, ni-adrari, ni-biut, ni-beari, ni-arushinat, ni-arushinari, ni-ndreptu, ni-driptati, ni-bun, etc.; ma li-ari bagata ashi, mash ta solidifirintsiadza di zboarli iu ni nu easti un prifix, zboari ca nishani,

nipot, nieuehir, etc. Una prublema tsi u-avum cu aestu prifixu, easti camultsa armanj, candu ni easti urmat di sonlu a, lu prununtsa ne sh-lungrapsescu ne. Tra exemplu, niadrat, niarushinat, etc. suntu scrisi shiprununtsati neadrat, nearushinat etc. Tuti aesti zboari noi va li ngrap-sim ashicumIi featsimmansus,ell.un singurzbor(raracratima),cu i, .

nu cu e; va dzaca ca nu va Ii ngrapsim ni-adrat, ni-arushinat, etc.,nitsi neadrat, nearushinat, etc. sh-ned ni adrat, ni arushinat, etc.cum suntu scrisi cativaroara. .

(ii) Prifixul xana, cari separat va s-dzaca, iara, diznou, pali, bagatdinaintea-a unui verbu (sh-cativaroara dinapoi), va-lj da una noima di

ripititsii. Noi featsim regula, tora di oara, ta s-lu ligam di zbor (raracratima, cum fatsi 'rache Papahagi), candu easti naintea-a verbului,ma s-lu-alasam separat, candu easti dinapoi. Tra exemplu, noi va,..:>;ft"m<:::'inl1raosim: xanabanedz (banedz diznou), xanadzae (dzac

iara), xanafae (fac diznou), xanaved ~vea QIZnuuj, "'UfJU,w..,~~~

(zburascu iara) etc., zboari tsi Tache Papahagi li ngrapseashti xana-banedz, xana-dzQe,xana-fae, xana-ved, xana-zburaseu, etc. Ma noi vasa ngrapsim dZQexana, fae xana, ved xana, etc. candu xana vini dupaverbu.

Bagats oara ca prifixul xana, di arazga greaca, ari idghea functsii cuatsea a prifixului re/ridit limba rumana (ca sh-dit multi alti limbimuderni dit Europa di Vest). Sh-na antribam ma s.nu hiba ghini s-intrudutsem re/ri tu loclu-a prifixului xana; va s-dzaca, s-avembunoara, barbarismili: ridzae, rifae, rived, ribanedz, etc. tu loc di

-

36 NUSHI TULLIU

xanadziie, xanafae, xanaved, xanabiinedz, etc.(iii) Prifixulpalju,. cari, bagat dinaintea-a unui zbor va s-dzaca slab,

urut, eu eusuri, etc. An general, prifixul palju va caftam s-ulligam dizbor (sh-rara ctatima), ca bunoara: paljuom (om slab), paljueal,paljuglosii (limba uruta), etc. Zboari ca aesti di ma nsus, TachePapahagi li ngrapseashti cu una cratima; va dzaca, el Ii ngrapseashtipalju-om, palju-cal, palju-glosii, etc. Mash cativaroara, candu eastiligat di una numa proprii, ca bunoara: palju-Flurieii, palju-Hristu, etc.noi va caftam s-ufllisim cratima.

(2) Prublema-a Adverbilor (shi a Altor Zboari)Una prublema mari easti atsea a adverbilor. Multi adverbi suntu

cumbinatsii di alti adverbi, pripuzitsii, congiunctsii. Tra exemplu,cum lipseashti si Sa scrii zborlu "di-unii-oarii"?Nu avem vama pru-blema candu lu-aflam zborlu ca tu expresia: ashteptu di unii oarii diehiro; si scrii ica ashi, candu i-ulu shi ii-ulu suntu lundzi, ica di-uniioarii ciindu ii-ulu mash easti lungu; ica di-unii-oarii candu i-ulu shi ii-ulu suntu semivucali. Idghiul lucru s-fatsi sh-candu avem expresia:isturia di unoarii (di-ulloarii) shoun ehiro..., iu zboarili di shi unoarii

. lipsescu ngrapsiti separat, ca deadun, vor s-dzaca di ziimani. Ma candusensul a zborlui diuniioarii easti atsel di uniishullii, diniieali, dip tora(atumtsea), troarii, etc., prublema easti mult cama greaua. Zborlupoati si sa scrii tu multi soi, shi cati soi ari loghica-a lui. Tuts scri-itorlji nu lu ngrapsira zborlu "di unii oarii" idghea turlii, shi multi ori,idghiul scriitor, tu idghea lucrari, lu scrii tu ma multi soi. Zboriuputem s-lu-aflam scris ca: diuniioarii, diunoarii, diniioarii, dinoarii, dinii oarii, di unii oarii, di-unii-oarii, di-una oarii, di unoarii, di niioarii,etc.

Cum (i) ditsizia di cum si sa scrii aesti zboari easti, di multi ori, su-biictiva shi arbitrara, sh-cum (ii) dicat soli scrim zboarili, candu. . . .unasol, canou auaSU1, IJll11UWJU vd 'l;;d~U IUd !!)UUU .:)-J..I., u..u """,,,.au. .._

una forma standard (una i ma multi formi, tsi va putem s-li-aliixim manclo, ma s-ditsida ashi filuloghili). Tr-atsea prupunim aoa ma nghiosuna lista di adverbi, congiunctsii, pripuzitsii (shi ndaua alti zboari)cama cunuscuti shi forma, ica formili cu cari soli scrim. Prota formaeasti atsea tsi noi u prifiram, ma sh-alanti formi va s-hiba actsiptabili.Aesta lista u featsim cu agiutorlu a dictsiunarlui al Tache Papahagi,sh-cu agiutorlu-a unui capitul scris, di N. Saramandu, tu una carte

3 Valeriu Rusu -Tratat de Dialeetologie Romaneaseii, 1984, EdituraSerisul Romdnese, Craiova, Romania.


',Oro:

editata di Valeriu Rusu.Aclo/ aclotsi (nu: 'aco); aeri (nu: aieri); afoara; agalea (nu: agalia);

agalea-agalea (nu: agalea-galea, etc.); agonja (nu: agonjia, etc.); ali-heal alithea; aljumtrea (nu: a-ljumtrea); aljurea (nu: a-ljureaf aljuria,etc.); altasoil alta soi; altioril alti ori; altoaral altiioaral alta oara; al-tsival altutsival altu tsiva; ama (nu: a ma); anaparti (nu: a-naparti,etc.); antsartsu; anumirea (nu: a-numirea); aoalaoatsi (nu: aua/auatsi); aoaltari (nu: aualtari); apoea (nu: ap01a1apoa); aproapealaproapi; asamoaptea (nu: aseamoaptea, etc.); aseara; ashil ashitsi (nu:acshi); astaral astasearal aesta seara; atumtsea; avarligal anvarliga;a-1.a/astadzl adzal asandza; ampadil mpadi (nu: m padil -mpadil npadi,etc.); an fatsal n fatsa; ancoal ncoa; andreptu! ndreptu (nu: n dreptu! -ndreptu, etc.); anghios! nghios (nu: n ghios! an ghios); ansus/ nsus (nu:an sus/ -sus! n sus); anviil nvii (nu: an viii n vii! -n vii); bunoaralbunaoara (nu: buna oara, etc.); ca; cacum (nu: ca cum); cama (nu: camal ca-ma); canaoara; cantsido; caritsido/ caitsido (nu: cai-tsi-do/ caritsi-do, etc.); carival caiva (nu: cari val cari-va, etc.); catioara; catiun/catiuna; cafiun/ cafiuna; catutsido; cantsido/ candutsido (nu: candu tsidol candu tsi-do/ cand-tsi-do, etc.); cativaroaral cativamoara (nu: cativaroaral cati vama oara, etc.); catse (nu: ca tse/ ca-tse); cudealaga (nu:cu di-alaga, etc.); cumtsido (nu: cum tsi dol cum tsi-do/ cum-tsi-do,etc.); deadiplui; deadun (nu: dadun/ diadunf di-adun, etc.); deafurisha-lui; dealihea (nu: dialiheal di-alihea, etc.); dealoclui; dealungului;deandreptului; deaneavra (nu: dianeavral di-aneavral daneavra, etc.);deantreglui; deanumirea (nu: dianumireal di-anumirea, etc.); deapoea(nu: dapoial di-apoeal diapoeal diapoial deapoaea, etc.); deatotlui;deavarligal deanvarliga (nu: diavarligal di-avarligal di-anvarliga,etc.); di; di la (nu: gilfl);di-aesta (nu: deaesta); di-alanta (nu: dealanta,etc.); dicsearal di cu seara (nu: dixearal dic-seara, etc.); didindi (nu: didindil di-dindi, etc.); digeaba (nu: di geabal di-geaba, etc.); dighios,__ .1, :L:__I ,.1; :.'h:M\' r1;"' r1i n' dinimdaulea (nu: di nandaulea, etc.);

dinandreapta (nu: di nandreaptal di-nandreapta, etc.); dmanumnea(nu: di nanumireal di-nanumirea, etc.); dinapandiha; dinastanga (nu:di nastanga, etc.); dinacali (nu: di na cali, etc.); dinioaral dinoaraldiunoaral diunaoara (nu: di una oaral di-una-oaral di noara, etc.);dinapoil di napoi (nu: di-napoi, etc.); dinclo/ di nclo (nu: di-nclo);dincoa (nu: di-ncoal di ncua, etc.); dinghios! di nghios (nu: di-nghios!di n ghios, etc.); dininti! dinainti (nu: di nintil di-nainti, etc.); dinsus!di nsus (nu: di-nsus); dioaral di oara (nu: di-oaral diuara, etc.); dip/didip (nu: di dip); diparti; dipirghios (nu: di pir ghios! etc.); dipisupraldiprisupra (nu: di pi supra, etc.); diprimansus (nu: di pri ma nsus! di

38 NUsm TULLIU

pri-ma-nsus, etc.); dipriuna (nu: di pri uniil di priuniil di-priuna, etc.);diptsival dip tsiva; disupra (nu: di supra, etc.); ditJ ditu (nu: di-tu/ ditu); ditru/ dintru (nu: di tru/ din tru); divarnoara (nu: di varnoara, etc.);diznou (nu: diz-nou/ diznau, etc.); dupiil dupu; tara di; rardinom (nu:tar-di-nom); geaba (nu: giaba); iara (nu: eara); ici; isal isea; isacuoaraliseacuoara; itsi; itsicari; itsicat; itsido (nu: itsi-dol itsi do); iu; iudo;iutsi (nu: iu tsi); iutsido (nu: iu tsi dol iutsi-dol iu-tsi-do, etc.); iuva(nu: iu val iu-va); macar; maca (nu: ma ca); mash (nu: mashi); maxus(nu: macsus); mani; nafoara (nu: n-afoara, etc.); nanaparti (nu: na naparti, etc.); nandreapta (nu: na ndreaptal na-n dreapta, etc.); naparti;nastanga (nu: na stanga, etc.); napoi; nialoclui; niheamiil heamiilheamaza (nu: nihiamiil ni-hiamiil hiamaziil theama, etc.); nimall ni-mala; ningal nica; r.inti/ nainti; niscantioril n~scantiori (nu: niscantiori, etc.), nitsi/ nits; nitsicum; nitsiunoara; njadziidzua (nu: njadza-dzua); njadzanoapti (nu: njadza-noapti); nuntml nauntru; pali; paimani(nu: poimani); pan di; pan tu; peagaleal preagalea (nu: piagaleal pi-agalea, etc.); peascumtal preascumta (nu: pri-ascumta, etc.); pi la (nu:pila); piningiilprininga (nu: pi ningiil pi-ninga, etc.); pirghios; pisupriilprisupra; prirr.ansus (nu: pri ma nsus! pri-ma-nsus, etc.); prinsus (nu:pri nsus); shamindoilji; shaminpaturlji; shamintreilji; strafundi;stralimpidi; strasoi; tabushilea; taha; totnal totina; trash! tash; troariiltuoarii (nu: tru oaril tru-oara); tsicara (nu: tsi cara); tutunoara;unashuna (nu: una sh-uniil una-sh-una, etc.); unasoi/ una soi; unoariilunaoarii (nu: un-oariil una oara, etc.); uti; varasoi; varliga; varoariilvaraoariil varnoariil vamaoara (nu: varna oariil vara oariil vama-oara,etc.).

Tri ndaua zboari di ma nsus va s-avem shi exceptsii, ca bunoarazborlu diunaoara di cari zburam ma nsus. Aoa easti ananghi di un:::tudiuahandos ta s-afliim candu lipseashti s-li scrim zboarili ashi cumavem sudzirata ma nsus, sh-candu lipseashti s-ratsem exceptsii shi solingrapslm al1aSOl.

PRUBLEMA DI SCRIARI ACRATIMALJEI

Cratima, cunuscuta sh-ca linia "_"di ligari i dispartsari, aspuni cumsa ngrapsescu daua zboari tsi tu zburari s-avdu deadun, ca un singurzbor. Filisirea-a cratimaljei adutsi ma multi ntribari i prublemi:

(i) Easti ananghi sou scriem cratima totna? i suntu cazuri iu ngrap-sirea easti ma simpla rara ea? Bunoara, cum easti ma ghini sa ngrap-

I~;I


sim,.candu zboarli jara shi pana s-prununtsa jar shi pan? Easti ghinisa ngrapsim: jara di alta, jar-di-alta, jar' di-alta, jar di-aJta i jar dialta? ica pana 3-mi duc,pan-s-mi duc, pan' s-mi duc ipan s-mi duc?

(ii) Candu s-Ieaga daua zboari, sonurli anamisa di eali s-avdu, di mamultili ori, shcurti; :cativaroara, nu s-avdu dip. Lipseashti soli scrimaesti sonuri? i easti ma ghini sh-ma simplu soli eliminam"l Bunoara,cum easti ma ghini s-ratsem cu una di dauli vucali u dit expresia tu-una .can, candu. mash un singur u s-avdi1 Cari u easti ghini s-lueliminam? atsel di dinainti ma atsel di dinapoi? Cum easti ghini soungrapsim aesta expresii? tu una cali, tu na cali, t-una cali i tu-unacali?. ;...

(iii) Multi ori, zboarli monosilabi, tsi s-leaga di alti zboa.ri, ash chervucala shi s-fac semisilabi; vucala-a lor s-fatsi semivucala, i vucala s-fatsi afana shi nu soma avdi dip. Atumtsea, di multi ori, semisilabapoati s-hiba ligata sh-di zborlu di nainti sh-di atsel di di11apoi;cumeasti ma ghini s-ratsem? Tra exemplu, semisilaba nj poati s-vina di laprunumili pirsunal i riflixiv (anj, nji), i poati s-hiba una foniIa shcurt1ia prunumilui pusisiv a meu. Tu fraza: ashi-nj dzash io tu mintl, cafeata-nj ma marea va nj-aduca una habari buna, avem: (i) protlu njeasti prunumili riflixiv a njia = anj = nji shi putem s-lu scriem ica tuforma (tsi na si pari a naua) ma buna, ashi-nj dzash io tu minti(prishcurtari di la anj) ica tu forma ma putsan buna, ashi nj-dzash io tuminti, (prishcurtarea di la nji); (ii) al doilea nj, di la partea di frazafeata-nj ma marea, easti prunumi pusisiv shi va dzaca a mea shi s-leaga totna cu zborlu din fatsa; shi (iii) semisilaba nj dit soni eastiprunurnili pirsunal a njia = anj = nji shi putem s-lu ligam ica dizborlu din fatsa tu forma va-nj aduca una habari buna (prishcurtari dila a njia = anj) ica cu zborlu tsi vini dupa nj, tu forma va nj-aducauna habari buna (prishcurtari di la a njia = nji), ashi cum s-avdi, dima multili ori, .ligat di zborlu aduca. Tu aestu exemplu videm ca___:.:1.1... ; ~:a;":;rm"'; Ii..,,,..,,,,hti!':-hihiiligat di zborlu din fatsa. maaltiori poati s-hiba ligat ica di zborlu di dininti ica di atsel di dinapoi.Tsi reguli s-ratsem?

Ashi cum lu-aspuni exemplul din ma nsus, prublema easti cumplexa,shi nu easti lishor ta s-aflam reguli tsi s-li-actsepta lumea tuta. Noiavem fapta ndaua reguli. Ma aesti reguli nu suntu ninga cumpleti, shinu him neca noi siguri ca li-avem andreapta ghini. Tra exemplu, unaregula tsi na si pari buna, ma tsi nu u-avem analizata ahanda, easti s-aplicam regulili di dispartsari a zboarilor tu silabi, ashi cum li-aspunem roa nghios. Trii exemplu, expresia di ma nsus, va u ngrap-sim:ashi-nj dzash io tu minti, ca feata-nj ma marea va nj-aduca una

40 NUSHI TULLIU ZBOR DI LA EDITOR 41

habari bunCi,iu, dupa regulili tsi va li spunem ma nghios, zboarili:ashinjdzCish,featanjmamarea, shi vanjaducCis-dispartu tu silabi: a-shinj-dzCish,fea-tanj-ma-ma-rea shi va-nja-du-cCishi tra noi, zboarililipsescu ngrapsiri: ashi-nj dzCish,feata-nj ma marea shi va nj-aducCi.Prubabil ca, cumbinata cu regula ca prunumili pusisiv si s-leaga dizborlu di nainti, aesta regula s-hiba buna. Ma nu shtim. Va s-na min-duim ma multu. Tr-atsea, tora di oara, na mardzinim mash, ta s-as-punem prublema; ma nclo, tu vara alta carti, va putem poati s-vinimcu reguli tsi va na si para buni, sh-va s-hibCiahCintudi buni, ca lumeava li-actsepta, rara griutati.

Ma, cu tuti aesti, pistipsim ca easti ghini s-ratsem una exceptsii shis-dam ma nghios andaua reguli spitsiali tsi Ii featsim dija: (i) td scri-area-a cratimaljei la -n shi -m ditu nchisita-a zboarlor, shi (ii) (ashicum u spusim ma nsus) tra monosilabili: tsCi(tsi), nCi(nu), silsCi,trCiltri,(tru), cCi(ca, cu), vci (va) shi lCi(la, Ii, lu), candu aesti monosilabisuntu ligati cu una cratima di zboarili tsi vin dupa eali, shi vucala ci(deadun cu vucalili a, i shi u) easti shcurta shi s-avdi pi giumitati i nus-avdi dip, Aesti reguli li featsim, ma neca noi nu him totna siguri cali featsim tuti buni; li featsim tra tora di oad shi s-poati s-li-alaximma nclo shi soliratsem cama buni.

(1) Reguli tra scriarea aI -n shi -m ditu nchisita-a zboarlor, regulitra cari avem una mari cuntruversa shi nu shtim ma s-u-avem rizulvata

ghini: Td exemplu, zboarli CinvitsCim,Cimpadi,Cinsus,etc. (tsi pot s-prununtsa shi anv~tsCim,nvitsCim,mpadi, nsus, etc.), di multi ori siscriu ashi, cu ci(a) dit anchisita candu s-avdi, i rad ci (a) candu nu s-avdi. Bunoad, tu fraza: el CinvitsCi(anvitsCi)cci atsel tsi s-ajla Cinsusdipusi Cimpadi,vucala ci (a) si scrii, ca s-avdi. Ma di ma multili orizborlu s-prununtsa sh-rara Ci/a-uludit anchisita, ca ashi lu-araseashtiomlu i ca zborlu s-leaga, la prununtsari, cu zborlu din fatsa, Tra e-xemplu, fraza di nsus poati s-hiba alhita tu: ea nvitsa ca atsel tsi s-n ..

(2) Reguli tra monosilabiU: tsa (tsi), na (nu), silsii, trCiltri(tru), cci(ca, cu), vci (wi) shi la(la, Ii, lu), candu aesti monosilabi suntu ligaticu una cratima di zboarili tsi vin dupa eali, shi vucala ci (deadun cuvucalili a, i shi u) easti shcurta shi s-avdi pi giumitati i nu s-~vdi dip.

(a) Vucala i, di"la prunumili intirugativ tsi shi vueala a, di la pru-numili pirsunal tsCiltsi(a tsia), s-avdu shcurti candu suntu ligati cu unacratima di zboarli tsi vin dupa eali, candu aesti zboarinchisescu euuna vucala. Tra exemplu, avem expresiili: (i) tsi adari tini aoatsi? tsiu vrei aesta carti? cari pot s-hiba prununtsati shi tsi-adari tini aoatsi?tsi-u vrei aesta carti? iu tsi easti prunumili intirugativ, shi (ii) tsaltsiadrCiunCimCicaribuna?, tsaltsi u deadi aesta carti? cari pot s-hibaprununtsati shi tsti-adra (tsi-adra) una macari bunCi?shi tsCi:'udeadi(tsi-u ,deadi) aestCicarti? iu tsCiltsieasti prunumili pirsunal "a tsia".Candu suntll'ligaticu cratima, dauli prunumi au vucala i icavucala ashcurta, i cari nu s-avdi dip. Antribarea easti: sa ngrapsim, ica s-nungrapsim aesti vucali? Noi featsim regula sa ngrapsim i di la prunu-mili intirugativ shi s-eliminam Ci/idi la prunumili pirsunal tsCiltsi.Vas-dzaca, expresiili di ma nsus, noi li ngrapsim: (i) tsi-adari tini aoatsi?shi tsi-u vrei aestCicarti? shi (ii) ts-adra unCimCicaribuna? shi ts-udeadi aesta carti?, no va sa ngrapsim: tsi-adrCiunCimacari bunCi?shitsi-u deadi aesta carti?

Bagats oara ca i-ulu di la prunumili intirugativ tsi si scrii, ma atseldi la prunumili pirsunal tsi nu si scrii. Tra cititorlu tsi va sa shtibacaridU:s-lu scrii sh-candu s-nu lu scrii, avem una regula simpla: catioad candu tsa (a tsia) poati s-lja loclu al tsi, avem un prunumi pir-sunal; altasoi, prunumili easti intirugativ. Tra exemplu, avem ex-presia: tsi-adarCiel tsi poati s-hiba (i) tsi-adara el (di nu ti-al'Ciseashtidip?), iu tsi nu p<?atis-hiba alaxit tu tsCi(a tsia), shi (ii) tsi-adara el(un lucru bun tsi va ti-arCiseascCi),iu tsi poati s-hiba alaxit tu tsCi,shiashi ca, dupa regula-a noastra lipseashti sa ngrapsim: ts-adara el (a

. ,~"J.- -"r"~" "'r--" r--w'" -- o r -- ... -..--.tsi s-afla-nsus dipusi-mpadi. Ta s-simplificam scriarea, noi lorn unanormadi-al Tache Papahagi4shi eliminamcaracterlu"_", Traexem-plu, noi va sa ngrapsim: dusi n paduri, u nveatsCighini, shadi mpadi,acCitsCicalea di nsus, etc.;'no va sa ngrapsim: dusi-n pCiduri(scris dialtsa shi dusi-m padul'i), u-nveatsa ghini, shadi-mpadi, acatsa calea'di-nsus, etc.

./._: 1 ~...; "',.., Ii .1'7"";;(""1'1(0"';;)

Ta~he Papahagi - Grai, Falc/ol', Etnogl'afie, 1981, Editul'aMinerva, Bucul'e~ti,Romania.

4

(b) Vucalili u, di leiadverbul nu, shi a, di la prunumili pirsunal i ri-flixiv nCi;s-avdu shcurtu (ica nu s-avdu dip!) candu suntu ligati (cuuna cratima) di zboarli tsi vin dupa eali, candu aesti zboari nchisescucu una vucala. Tra exemplu, avem expresiili (i) nu avem tsiva, caripoati s-hiba prununtsata shi nu-avem tsiva, shi (ii) nCiavem unCicasCilI1ushata,cari pot s-hiba prununtsata shi nCi-avemunCicasCimushatCi.Aoa noi featsim regula sa ngrapsim u shi s-eliminam ci. Va s-dzaca,expresiili di ma nsus, noi va li ngrapsim ca: (i) nu-avem tsiva shi (ii)n-avem unCi casCi mushatCi.

Bagats oara ca aesta regula easti fapta tra prunumili nCi,nu easti fap-

42 NUsm TULLIU ZBOR DI LA EDITOR 43

ta tra numiralul iea artieulul nidefinit feminin na (una). Bunoara, ean-du numiralul iea artieulul na (una) lipseashti s-hibii ligat di zborlu tsivini dupa el (ea dauli zboari s-avdu deadun), noi va lu ngrapsim a. Traexemplu, tu expresia: na aveam bagata s-durnjim tu nii. aumbra dieupaci, protlu na easti prunumi tsi poati si s-avda ligat di zborluaveam, .iara al doilea na easti forma sheurta di la artieulul nidefinituna, shi tu zburari poati si s-avda deadun eu zborlu aumbra. Candu tu

zburari, na-lu s-avdi ligat di zboarli aveam shi aumbra, expresia va ungrapsim: n-aveam bagata s-durnjim tu na-aumbra di eupaci; va eaf-tam s-nu u ngripsim varnoara na-aveam bagata s-durnjim tu na-aumbra di eupaci, neea n-aveam bagata s-durnjim tu n-aumbra di eu-paci. Ahtari expresii li-aflam ma multu tu puizii (tra ritmu), ea tuproza, artieuVnumiralul na s-avdi aproapea totna separat.

(c) Vuealili i shi a di la eongiunetsia shi prunumili riflixiv silsa, s-avdu sheurtu (ica nu s-avdu dip!) eandu suntu ligati (eu una eratima)di zboarli tsi vin dupa eali, eandu aesti zboari nehiseseu eu una vu-eala. Tra exemplu, avem expresiili: (i) salsi adara un lueru, salsi ufaea eama ghini, etc. iu salsi easti una eongiunetsii shi (ii) salsialumta eu dushmanlu, sa/si uidiseashti multu eu el, etc. iu salsi eastiprunumi riflixiv. Tu aesti expresii putem si seriem: (i) sa-adara, si-adara, i s-adara shi sa-ufaea, si-u faea, i s-u faea, shi (ii) sa-alumta,si-alumta, i s-alumta shi sa-uidiseashti, si-uidiseashti, s-uidiseashti.Cum (i) vuealili i shi a nu s-avdu eandu zborlu anehiseashti eu una

alta litira (ea bunoara tu expresiili: s-faea, s-duea, etc.) shi (ii) trastandardizari easti ma simplu si seriem mash unasoi, lorn apofasea saseriem mash s-, s-nu seriem neea sa- neea si-. Va ratsem una exeeptsiimash atumtsea eandu autorlu, el idghiul, va eafta maxus s-nu seriem s-, ma sa scriem sa- iea si-, ashi cum u va el.

(d) Vuealili a, i shi u di la pripuzitsiili traltri shi tru s-avdu sheurtu(iea nu s-avdu dip!) eandu suntu ligati (eu una eratima) di zboarli tsiVIn aupa ean, eanuu ae::::iU:l.uuau l1\;lll:>t::>"U"u vu"ala u, <>u-"a ""..u.

sh-eu una alta vueala. Tra aesti eazuri featsim idghea regula ea atsealidi ma nsus trii silsa shi na (nu): nu va-l scrim pi a shi i, ma va lungriipsim pri u. Tra exemplu, avem expresiili: (i) tra (tri) atsea sh-tra(tri) Ulla eumata di pani, eari va sa ngrapseasea (eandu li-avempripuzitsiili ligati eu eratima) tr-atsea sh-tr-una eumata di panj, shi(ii) tru atsel ehiro di ploai mi-aflam tru una paduri, eari va sa ngrap-seasea (eandu li-avem pripuzitsiili ligati eu eratima) tru-atsel ehiro diploai mi-aflam tru-unapaduri.

Bagats oara ea aesta regula nu s-apliea tra varianta ti (traltri) ma s-apliea tra varianta tu (tru), i eandu tu fatsi parti di pripuzitsiili ditu

(dit) shi pritu (prit). Tra exemplu, noi va sa ngrapsim: (i) ti-atsea sh-ti-ima eumata di panj, shi (ii) tu-atsel ehiro di ploai mi-a.flam tu-unapaduri iea pritu-atsel (prit atsel) ehiro di ploai insham ditu-atsea (ditatsea) padtlri. Mash eandu zborlu tsi vini dupa Hditu shi prituanehiseashti eu u, va s-eara poati una buna idei sa ngrapsim dit- shipri~-, s-nu ngrapsim ditu- shipitu-.

(e) Vuealili a, a, i, shi u di la monosilabili ea (ea, eu), va (va), shi la(la, Ii, lu) s-avdu sheurtu (iea nu s-avdu tlip!) candu suntu ligati (euuna eratima) di zboarli tsi vin dupa eali, eandu aesti zboa.ri nehisescueu una vueala, di ma multili ori a iea a. Tra aesti eazuri featsim regulaea s-nu lu ngrapsim pi a-sheurtu, ma sa ngrapsim alanti vueali.Bunoara, noi va eaftam sa seriem: tr-atsea, hu voi s-I-adm- a lor, dupacum nu voi s-v-adar neea a vaua, aestu lueru, e-ashi-nj dziisi el (sh-vaeaftam s-nu ngrapsim, ashi cum u fae altsa: tra-atsea, nu voi s-Ia-adara lor dupa cum nil voi s-va-adar neea a vaua, aestu lucru, ea-ashi-njdzasi e/). Idghiullueru va-l ratsem sh-tu expresiili: vidzui e-aveam (eaaveam)fapta ea-atsel (ea atsel) tsi luera eu-una (eu una) mana; el v-adusi (va adusi) earni astadz sh-nu va-aduea (va aduea) tsiva mani; 1-adra (la adra)1111luerubun, ea vreas-Iu-adara(s-Iuadara) la-atsea(la atsea) oara greaua.

Normili di ma nsus, adrati tra tuti aesti monosilabi, Ii featsim mashtra tora, mash tra noi. Au partsa buni, au sh-partsa nu ahantu buni. .Una parti buna easti ea niseriarea-al a shi seriarea-al a, i (eandu siserii) shi u, elimina una pusibila eunfuzii. Bunoara separam expresiili:tsi-adara (eu prunumili intirugativ tsi) shi ts-adara (eu prunumilipirsunal tsa); expresiili: nu-adram (eu adverbul nu) shi n-adram (euprunumili na); expresiili: e-aestu (eu ea), eu-aestu shi ea-aestu; ex-presiili: l-avf}a(1l(eu la), la-aveam shi lu-aveam; v-adar (eu va) shi va-adar, ete. Una alta parti buna easti ea eliminarea-a vuealilor i shi a ditsinonimili silsa shi triltra standardizeadza serislu. Ma suntu sh-loeuri

:.. "" " :'n <'_'>''''m"milinriiri RlInoara. na si pari ea easti ma ghinisa ngrapsim (sh-eativaroara va u ratsem ashi eandu nu va na bagammintea): tr-una (tru una) easa sh-e-una (sh-eu una) nveasta buna. Matora di oara va eaftam sa ngrapsim dupa regula di ma nsus. Ma nelo,dupa tsi va s-avem ehiro s-na minduim ma. ghini shi va putem s-naeunsultiim sh-eu altsa armanj (ta s-aflam eum .mindueseu sh-nash), vasa stabilim reguli generali tra ufilisirea-a eratimaljei, sh-va s-ratsempoati ndaua alaxiri la regulili di ma nsus.

44 NUSHI TULLIU

DISPARTSAREA-A ZBOARILOR TUSILABI

Tra s-aducheasca cum s-prununtsa, zborlu easti dispartsat tu silabi;tra exemplu: a-ras-ti, tsi-va. Cum, tora di oara, nu-avem tu limbaarmana, reguli tra dispartsarea-a zboarilor tu silabi, shi cum regulili nusuntu unasoi di la una limba la aHa,noi caftam soli dispartsam zboariliashi cum minduim no; ca easti ma ghini. Mash ca, cativa-roara, cumnu him ninga anvitsats cu regulili aesti, s-poati s-n-aiba loata mana pidininti shi s-avem fapta grisheli; caftam ljirtari di la ci-titori. Candufeatsim regulili-a noastri na lorn, ahiintu cat putum, dupa reguliliadrati tra limba sora rumana. Inspirats di un Indriptar ortogra-fic alimbaljei rumana5, zboarili li dispartsam dupa regulili di ma nghios,iu cunsoanili tsi sa scriu cu una cumbinatsii di litiri ch(e,i), gh(e,o, dz,dh, ts, th, sh, nj, Ij), s~tu cunsidirati ca una singura cunsoana.

(i) Cunsoana tsi s-afla namisa di daua vucali (cati vucala tu una aHasilaba) treatsi la silaba dit soni; tra exemplu: a-dar, a-shi, ca-tsut, ra-dza, a-ri-chi-ri.

(ii) Di dauli (i ma multili) cunsoani tsi vin una dupa~alanta, protacunsoana treatsi la prota silaba shi alanti tuti tree la silaba dit soni; triiexemplu: car-ti, car-shi, anj-Iji, as-par-gu, an-drep-tu, ash-ter-lfu. Maavem shi exceptsii: (a) Candu, di dauli cunsoani tsi vin una dupa-alanfii, prota easti b, c, d (dh), dz,J, g (g), h,p, t (th), ts, shi v (ii), shi adaua easti r, I (Ij), tuti dauli tree la silaba dit soni; tra exemplu: a-gru,a-proa-pi, a-prin-du, a-vi-gIja-ri, a-clo, pi-ri-cIju, a-cIjem. Ma canduprota cunsoana easti j, I, m, n, nj, r, s, sh, x shi z, prota cunsoanatreatsi la prota silaba iara a daua la silaba dit soni; tra exemplu: an-re-gis-tredz, an-Iu, anj-Iji, as-Ian, mas-Ia-ti, a-ur-Iji, a-ur-Iu, a-fish-Iu,os-tash-Iji, dea-var-li-ga, fi-cior-Iji, cal-Iu, caIj-Iji. (b) Candu au di-...; ~ 0...,::; ..,1+;; ,..11.,..,,.."..,...:; tTrnn~1~ 1; "11nC't"\~ ; ,..1 ,..I~ nt c:.-h; nlf:' ~_rl;f:_

partu; tra exemplu:punc-tu-a-tsi-i, func-tsi-u-ni, ars-liu.(iii) Di daua vucali tsi vin Una dupa-alanta (shi nu fac parti dit

idghiul diftongu), atsea di dininti treatsi la prota sh-atsea di dinapoitreatsi la a daua silaba; tra exemplu: dzu-ar, ba-ir, so-i, ba-ia, da-ua.Candu semi-vucalili e, i',0 shi u suntu namisa di daua vucali (ashi ca

5 Institutul de Lingvistica al Universitafii din Bucure~ti - JndreptarOrtografic, Ortoepic ~i de Puncfuafie -Editura Academiei RepubliciiSocia/iste Romania -Bucure~ti, 1987.


"pot s-hiba cunsidirati cunsoani!), eali tree la silaba dit soni; tra exem-phi: ba-ia, da-ua, a-ea-ri, a-oa-tsi, a-u-ua.

(iv) Cativaraoara, la zboarili cumpusi (i fapti cu prifixi i sufixi)dispartsarea poati si s-faca ica namisa a zboarilor cump~zanti ica duparegulili di ma nsus; tra exemplu: ni-ndrip-ta-ti/nin-drip-ta-ti, ni-ncrea-di-ri/nin-crea-di-ri, in-ex-pre_siv/i-nex-pre-siv),ma trans-fur-ma-ri nutran-sfur-ma-ri.

(v) Suntu zboari tsi pot s-prununtsa tu ma multi soi. Atumtsea, noiva s-alidzem unasoi sh-dispartsarea va si s-faca dupa soia tsi u-alidzem; tra exemplu: ni-ash-tip-tat, an-drept, pau-za (tsi pot s-hibashi niash-tip-tat, Cin-drep-tu,pa-u-zCi).

(vi) Zborlu tsi poati si sa ngrapseasca tu daua soi, dispartsarea va sis-faca dupa soia cu cari easti ngrapsit; trii exemplu: a-xi-ri icCiac-si-ri.

MANUSCRISILI AL TULLIUI

Cu manuscrisiH al Tulliu avum andaua prublemi mari: (i) el an-grapsi ell sistemlu traditsiunal shi (ii) nu avum la editura virsiuni di-amanuscrislor, ashi cum fura publicati urighinal. Manuscrislu };[ur-mintsaftirCiCrutsi eara una copii (i) fapta cu mana dupa rivista "EcoulMacedoniei" di Eva CatrinesCJl,una filuloaga rumana tsi nu cunushteaghini limba armana shi (ii) transpusa tu noulu alfabet fiira seamni diDina Cuvata. Alanti trei manuscrisi, una Noapti cu Furlji, Ververashi Cum Ishii Fur..., Ii lorn dit "Antologie de ProzCiAromiinCi"di H.Candroveanu. Niavandalui urighinalili, shi furtsats hiinda ta sandridzem textul dupa sistemlu di scriari a Edituraljei Cartea Aromana,nu shtim tu tsi misura aliixirli a noastri suntu afectati di aU'ixirlifaptidija di editorlji di dinainti. Shi prubabil, ca ndaua alaxiri fapti diaeshti editori s-nu li-avem bagata nghios, ca nu li shteam.

Dupa cum u cafta sistemlu di scriari shi standardizari a Edituraljei- - -,"-,U.l",",U £...1VU..1UUU, UV.1 .L,",a~.11J..1 1.1.1\..&.1'...1alUAU.J.. ,r,..1aA.lI.U Lo)J. .1wGh..H.111 La """A-

tili di baza, ashi cum li-aveam aoa la editura, intra tu daua catigurii,una magiora shi alanta minora. Avem daua aliixiri tsi noi Ii cunsidirammagiori: alaxirea tu ;' a e-ului final (aclo iu s-prununtsa i) shi alaxireasufixului rumanescu (shi cativaroara armanescu) "au" di la persoana3-a plural a imperfectului tu sufixul "a" armanescu ashi cum eastibagat tu njica gramatica 'al T. Papahagi dit dictsiunarlu a lui. Tutialanti alaxiri Ii cunsidiram minori.

Tra cititorlu tsi easti intirisat, dam ma nghios aesti alaxiri minori;avem nadia ca nu agarshim multi di eali. Va Ii-aspunem ashi cum Ii

46 NUSHI TULLIU

featsim, rara sa shtim, u spunem iara, candu alaxim textul urighinalshi candu lu-alaxim atsel dit virsiunli tsi li-aveam la editura. Dupaadetea-a noastra, bagam tu parantezi zborlu ashi cum easti ngrapsit tumanuscrisli a noastri shi, ta s-hiba ma lishor tra noi, ufilisim litirli anoastri Ii (tra I, a shi a), ts, sh, nj shi Ij, nu atseali traditsiunali cu carifura scrisi. lara tra litirli gartseshti dhelta, theta shi gamma, ufilisim,iara dupa sistemlu a nostru, candu litirli latini, d, t, g shi v, canducumbinatsiili di litiri dll, tll shi g/v, dupa cum na sa ndreadzi lucrul.Sh-ca na sa ndreadzi lucrul, zboarli suntu bagati sh-tu arada alfabe-tica.

(1) SOIlIItdz, Tltlliu lu scrisi candu dz, candu z shi candu g: noi lustandardizam tu dz. Dam ma nghios, nu tuti, mash andaua di zboarli iuz shi g lu-aliixim tu dz: agiundzi (agiunge), aleadzi (alege), an-caldzashti (ancalzashti), anjurdzea (amiurgea), arneadza (arneaza),aspindzur (aspinzur), aundzit (aunzit), avdza (avza), andridzea(andrigea), antredz (antregi), banedz (banez), bradz (brazi), budza(buza), bumbunidza (bumbuniza), cadzut (cazut), cherdzi (cherzi),cutedz, cutidzat, cutidza (cutez, cutizat, cutiza), deadzit (deget),Dumnidza (Dumnizau), dumnidzaescu (dumnizaescu), dzali (zile,zale), dzana (zana), dziitsea (zatsea, zitsea), dzeana (zeana), dzimea(gimea), dziniri (giniri), dzinuclju (genuclju), francJzi(frange), frandza(franza, frunza), frandzi (frange), fudzi (fuge), landzid (langid), lan-dzidz (langiz), livadz (livazi), lundzi (lungi), mardzini (margine),mandzu (manzu), muldzeari (mulgere, mulzare), muldzi (mulge),murdzea (murgea), njadza (miaza), njir~zea (mirgea), padzli (pazile),pandza (Panza), patidzat (patizat), pindzi (pinge), pirdadz (pirdazi),plandzi (plange), sandzi (sange), sfuldzirat (sfulgerat), shidzura(shizura), tisadz (tisagi), tradzi, tradzea (trage, tragea), vedz (vezi),vidzui (vizui), vuloadzli (vuloagile).

(2) Sonllt nj, Tulliu lu scrisi di multi ori m, an particular candu; ... - - ., - ..1..~-__ .:,1_1.:.,1 ~1,,..y M/n,n_

,_VVI""" .,.,.""_ .., . n~ _ _

nescu; noi lu-aliixim tu nj. Dam ma nghios, andaua di-aesti zboari iulitira m fu-alaxita tu nj: anjurdzea (amiurgea), dinjicat (dimicat), diz-njirda (dismirda), d~a, durnjit (durmia, durmit), lacrinj (lacrimi,lacrimi), lunjina, lunjinos (lumina, luminos), nj-eshti (mi-eshti),njadza (miaza), njari, njiros (miare, mieros), njel, njelj, njali (mel,meli, meali), Njercuri (miercuri), njergu, njarga, njirdzea (mergu,mearga, mirgea), njic, njica (mic, mica), njila (mila), njilji (mil'e),njir, njira (mir, mira), shi-nj (shi-mi).

(3) Dam ma IIghios zboarli iu aliixirli suntu greu tra clasificari. Tuaesti aliixiri aplicam normili a sistemlui a nostru di scriari, i avum ca

ZBOR DI LA EDITOR 47(1....

bun calauz, dictsiunarlu al T. Papahagi: candu un zbor di-al Tulliueara scris altasoi dicat cum eara scris tu dictsiunar, zborlu lu-alaxim;ma candu dictsiunarlu avea ma multi virsiuni di-a zborlui, inclusivvirsiunea al Tulliu, caftam s-alasam zborlu (ma nu totna) ashi cumeara scris. Ma nghios suntu ma multi di-aesti zboari: acupirit(acoperit), adrat (adarat), agalisit (agalnisit), ali (ale, a Ie), altasoi (altasoi), altaoara, altiori (alta oara, alti ori), altutsiva (altu tsiva), andrupat(anduparat), ansutsa (ansutsea), aoa (aua, aoaJ, aoaltari (aualtari,aoaltari), apoea (apoia), arcat (arucat, aruncat), arcoari, arcuros(aracoari, aracuros), armas (aramas), arshini (arushini), arushutsa (aru-shitsa), ashtearsi (ashterse), ashtiptai (ashteptai), atsel, atsea, atsilui,atsiljei (tsel, atsel, tsea, atsea, atsilui, tsilui, atsiljcH,tsiljei), ampadi(am padi, an padi), biguri (bigori), bradet (bradit), buciunj (buciumi),caleshii (caleasha), caniva (cani-va), capidan (capitan), cari (care),cartsido (cari do), calduros (caldaros), candutsido (candu do), cantic(cantic, cantec), capestru (capastru), capitsana (capatsana), casheri(cashiiri), cati (cati, cate), cativarnoara (cati varna oara, cati varaoara), catse (ca tse), chinar (chenar), chiparish (chiparesh), chiptos(cheptos), cicior (ciucior), cilnicoanji (celnicoanji), cioaric (cioarec),ciubuchi (cibuchi), creashti (creshte), cu tuta inima (din toata inima),cunduri (conduri), curbishan (corbishan), dantela (tantela), daua(doaua, daua), deacutotlui (di cu tut), deavarliga (di varliga), di (de),di nghios (din ghios, di nghios, di-nghios), di nsus (din sus, di nsus,di-nsus), di-anvii (di-a-vii), dicara (di cara), dicat (dicat, di-cat, decat,de cat), digeaba (di geaba), digushi, di gushi (di gushi), dimneatsa(dimineatsa), dinanumir (din anumir), dipreapoea (di pri-apoia),dipriuna (di pri una, di-pri-una, dipriuna), dispartsara (dispartsira), dit(dit, di tu, ditu), dzua (dzaua, zuua, dzuua, ziua), earam, earai, eara,earats (eram, earam, er~i, earai, era, eara, erau, earau, erats, earats),Elasona, Lasun (Elasona, Alasona, Alasun, Lasun), fildish (fildesh),flitura (flutura). flucos (flocos). flueara (fluiariit frandzela (franzeJa).

friptalj (friptalju, friptalji), ghini (ghini, ghine), giumitati (jumitate),giuvair (giuvaer), goalish (goalesh), gushtir (gushter), hiirbulos(hiirbalos), harsira (hiirasira, hiirisira), heavra (hiavra), hWirii (hilarii,hiilarii, hilarii), itsido (itse do), iuva (iu va, iuva), jiratic (jeratic),lampada (lambada), loam, loai, loa, 10, loats, loari (luam, luai, lua,lua, luats, luare), luledz (lulili), maca (mancau), martisisescu(marturisescu), minduea, minduiri (minduia, mintuia, minduire,mintuire), mini (mine), mintsa (mintsehi), mplin (plin), mprostu(mbrostu), multi (multi, multe), muntili (mUntile, muntele), nafoara(afara, afoara, nafoara), naua (noaua, naua), naoara (na oara), nascan-

4S-NUSHI TULLIU

tiori (nascanti ori), nasi (nase), nciunjadza (nceaunji), niraida(neraida), nitsiun (nitsi un), oaminj (oamenj), padurli (padurile,padurile, padurle), parmit (paramit), pamjira (pumira), peascumta,preascumta (pi-ascumta, pi ascumta, pri ascilmta), picat (pacat), pili-can (pelican), pilichisit (palichisit), pisti (piste), ploaea (ploaia), prit(prit, pri tu, pritu), purfIr (pomr), putsan (putsin), sarcacean(saracacean, sarcacean), scantealji (scanteaua, scantelje), scoasira(scoasera), shica\ (shaga), shtsal (shutsal), soarli (soarili, soarele), StaMarii (Stamarii), subtsari (subtsire), suflit (suflet, suflit), suflitli(suflitili), sumigos (sumegos), sumnuros (somnoros), tini (tine), totna(totna, tot-na, totuna), tratse (tra tse), trimbura (trimura, tremura),troara (tr-oara), tsan (tsin), tsi (tse), tufIchisescu (tufechisescu), tut,tuts, tuta, tuti (tot, tots, toata, toate), unaoara, unoara (una oara, una-oara), unashunii (una-sh-una, una sh-una), urut (urat, urut), varnaoara,vamoara, varaoara (vama oara, vara oara), zghilea (sghilea), Zmolcu(Smolcu), zona (zoana).

(4) Zboari aliisati ashi cum eara scrisi (alaxirli tsi li featsim earamash atseali caftati di sistemlu a nostru di scriari): alifIe (aIm, chiral-fii = ghitrii cu cari s-undzi omlu), argat (= huzmichear), aritseta (=carti di la gheatru iu easti ngrapsitii numa-a ghitriiljei), bucatii (= cu-matii), car (= carotsa), caval (= fluearii), cucoana (= doamnii, muljari),culcat (= iintinsu, biigat), doctor (= gheatru), duzinii (= dauii-spriidzatsi), galantu (= livendu, cuvardii), garbuit (= ncusurat), gluma(= ngljima, shicai), griimada (= stog), ibric (= gijve), lule (= ciubuc),mijloc (= anamisa, tu mesi, nolgica), njishcu (mishcu = min), pisma(= zilj), sigurantsa (= asfali), silit (= faptu s-faca tsiva tsi nu vrea s-ufacii), tabac (= tutumi), tabachera (= cutii iu s-tsani tutumea i tsigarli),timpu (= chiro), vizavi (= naparti, di-alanta parti), zmeu, zmeoaica (=lamnji).

Cu tuti ca noi ciiftam s-him cunsistentu cu aliixirli a noastri, s-poati~_ _;4-~ 1H ... &1::: 1 : : n :...+ : l\.Tn " "':; ..H~,..+;a """'rlt ""11 11

ndreapsim tuta dinaoara (u ndreapsim ashi cum putum, candu avumchiro); sh-nu mash ca multi reguli li featsim dupa tsi u ndreapsim car-tea tra tipusiri; ma di multi ori neca noi nu shtiam cum lipseashti s-tatsem. Tr-atsea, easti pusibil ca s-avem faptii sh-noi grishelj lanormili aspusi ma nsus.

"

MURMINTSA FARA CRUTSI

- .

--

MURMINTSA FARA CRUTSIDit Dana SQrcQceanjlor

Elimbul eara acupirit di neaua. Dospradzatsli ciuciuli a lui eara albitu meslu al April canda eara dospradzatsi capitsanj di zahari. Dim-neatsa, candu harazma mushatii lj-arca perlu-lj arus pisti munti shipisti paduri, chipitli al Elimbu scantilja albi-aroshi, ashi ca, di diparti,tsi s-parea ca vedz nishti marmuri curati acupiriti di mirgenj. Dupa tsiisha soarli dit amari shi s-tradzea harazma n framti di trandafila, mun-tili tut alghea ahantu ca nu puteai s-mutreshti catra nas. Mash catra tupoali s-videa loc lai; mash tu plaiurli di catra Anadolii ncinusha cativara shcamba tsi sh-analtsa truplu, ncusurat catra tser, ca vama pilicanbatut di ploai. Nascantiori, catra seara, cati un nior arosh tritsea pistiframtea aushlui Elimbu ca un-arushatsa trandafilii pisti fatsa a vameivirghina alba shi mushata. .

Dzua, dimneatsa, muntili eara curat, tserlu albastru shi scantiljos casafirea; una singura dzua tserlu si ntunica ca chisa, Elimbul si nviscutu mantila di niori, chilinjli di foe ascapira pri-atsel cama analtu car-ciliu. Candu bumbunidza shi candl.l sfuldzira, parea ca vama stihii,vama lamnji cari casca gura aclo nsus, pri chipitli di munti, shi vearsa

. pira shi fleama. ..a.."u u Y..1,U... ",u." U.1.l.:1.}-'.11.1., au u. .I.UJU \,61 1u. J..aw,u",",q.-u "'U.l.~"V"'LI.J....

Dupa tsi tricu furtuna, si nsirina. Chicutli di ploai lacrima pi iarba canishti mushati giuvairi di minghiushi: soarli arasi iara tu-ascapitata shimuntsilj tuts s-vapsira di arushatsa ca sandzi a atsiljei dit urma fleaca,tsi la pitricu di la Apus.

Tu oara candu soarli murea trimburandalui tu mun1siljdit Arbinishii,scantiljos ca un mer di malama, un celnic sarcacean cu tuta fiilcarea-alui, discarca tu una padina veardi, ninga muntili Elimbu. Eara pistipatrudzats di fumelj. lama anlui 1896 u tricura tu campul ali Tesalii,tu atseali mushati shi alavdati locuri di amii, tsi s-acljama Armiro.lama fu multu buna, multu ciilduroasa. Campul nu vidzu neaua

MURMlNTSAFAu CRUTSI 51,..;

deacutotlui shi lilicili crishtea shi mushutsa loclu, candaearaprimaveara. Aushlji spunea, ca nu tsan minti tu bana-a lor altii iama,ca iama dit 1896.

Armanjlji, sarcaceanjlji, scoasira tutiputa multu ghinCshi njelji s-avea adrata primaveara ca nishti birbets; pana shi sugarlji, fitats divama mes di dzali, criscura aproapea cat noatinjlji - ahat laptoasieara oili, ahantu multu l-agiuta clima shi soarli.

Candu tritsea catra nsus tu muntsa, oili shi 'njelji eara ahantu multsa,ca alghea loclu tut; dzali ntredz tricura turmili shi cu tuti aesti nica mazvurnea tutiputa armanea:;ca. Vazea muntsalj, zghilea padurli, asunacreacurli di cloputi, di chipuri, di azghirari, di arujiri di iapi irghilishi.Gileplu nu apuca s-numira una cupii shi alta vinea. Campul di Elasonadzimea. Fumeljli armaneshti di Avdela, di Samarina, cu alti graiaproapi tuta armanamea, avea pupusita tu campul di Elasona pana s-misura gileplu, ca ordin avea vinjitii din Poli si s-misura di daua oritutiputa armaneasca, ca zbor avea ishitii ca armanjlji ma multili oi li-ascundu di gilep.

Shidzura maratslji armanj una siptiimana ntreaga. Magulili di Pri-.fori, di Vlahoiani laea di fumelj; nu videai dicat mash cidari, nu-avdzai dicat mash cantitsi, bots, araderi, vreava shi loscut mari.Anganea loclu. Cat vinea seara, s-aprindea focurli, s-anvartea sulili cufriptalji; ficiorlji muldzea aplicatorli, muljerli aduna leamni, featili s-dutsea ntr-apa cati daua-daua shi canta di aradea muntsalj.

Dupa tsi murdzea ghini, s-baga measa; atumtsea s-vedz arasiti,shicai, mushuteatsa... Aushlji sh-fiitsea crutsea, cu ocljilj lunjinosh diharaua ca va s-veada iara muntsalj, mushatslji muntsa iu s-au fitata;apoea, dupa tsi maca cati vara coasta friptii, scula cofa nsus smtradzea gQr-gQr;gQrun dultsi vin amisticat cu njari. Barbatslji harioshca scoasira tutiputa ca graulu, bea shi nash cu muljerli dipriuna smdupa atsea u baga tu cantari. Pana shi moashli, niapucatili di moashi,

1!1~___ .:I~.."6...: : "'1+~ ,.t...,1., f"Ih1h1Hi "n~nb~~ nl1 Hi ~d- -. -.. --.

uda limba n gura: zbura, aradea, canta, s-acatsa n cor cu niveastili, cupishchirli albi neap shi cu tsaruhi aroshi n cicior. Vizitli s-fiitsea di lapurava la purava.

Dupa tsi tritsea di njadzanoapti, dupa tsi isha pulja cu shaptili stealicurati ca shapti lacrinj, s-culca shi durnja ninga focurli, tsi ardeaagalisiti. Atumtsea s-tindea una tatseari pisti loc, canda viatsa nusufla. Mash cati var cani alatra la cupii; di candu candu cati vara shui-rari di picurar, apoea cati vara cumbura s-aspara zulachli, ca multizulachi shi multi zuzulj ari tu Tesalii. Nascantiori s-avdza shi cati uncantic di flueara, jilos, cama jilos, mushat, cama mushat. Apoea

52 NUSHI TULLIU

tsiva...

LtUla,eandu dadea di catri Anadolii (arasarit), mushatsa ea una siniidi malama shi nvirinata ea una fatsa di featii plamta, tritsea diparti,muta,shi minduita sh;-virsasomnu shi nvisari la maratslji armanj, tsidumj~ euleats varliga.di foeuri. Catiunoara statea eanda tu loe, ea unaeandila, di dorlu arrnanilor, lji mutrea di nsus eu vreari shi la bashafdmtsili durnjiti eu una tleaea alba shi trimburitoari. Cati var biirbatdishtiptat dit somnu, I{mutrea sumnuros, shi luna, arushinata eanda,ea vara feata tsi u atli.ea s-bashi eu vrutlu a ljei, asCiipitadupa muntilipadurps; mash lutseafJ,rluardea atumtsearpri ehipita al Elimbu, eurat.ea una eheatrii di diamantu. Agalea-agalea, shi harazma arusa, eubudza di mirgeani, hrisusea loelu tut eu araslu a Ijei tsi nsirina amarli.~unt~iilj, 'padurli, eampul, plaiurli, eara .aeupiriti di trandafili aroshi dilunjinii, pana tsi soarli mushat, ea un fieior di amid eu per hrisusit,niea loclu tut eu lunjin~ alba ea laptili.

PuljIji, dishtiptats prit cuiburi, eanta; birbiljlji, dupa tsi-sh seuturapeanili di aroaua sh-fralldzea boatsea-a lor ma dultsi ea una muzicii,pitumielja susehiia tu pIai, euelu, nvirinatlu cue, batea tu pandziili diarbori, shi jiloasa turtura lj-u dzatsea dipriuna tl/r-tl/r-tl/r... eupiili dioi ar~ea dzeana nsus azghirandalui, pieurarlji, eu eaplu goI, shuira;iapili eu m~ndzalj dupa nasi s-mushea, alaga eu eoada fuljor, atsljial,1ljeashi sutla pit nari di seutea fum shi spuma: bana armaneasea clu-eutea iar.a.,ey.tumata-a soarlui dit palatsli.di crustal a tserlui.

Aesta banji tsanu uQasiptiimaniintreaga...Dupa una siptamanai gileplu sh-Io ea~htiga shi ordin s-deadi ea ar-

manjlji si sh-imna ealea-ambar. Mari dandanai la fumelj. Lumea tutas-njishea eaaveshehili.shi ea alghinili ea pisti naseanti dziili va sa sh-veada mun~ilieu flintanjli, padzli eu lilieili, euriili eu vuloadzli, hoarlieu easHi, izvurli eu shoputli. Fieiorlji adusira ealji eu mulili tra near-eari; moashli parnjira nainti eu fieiuritslji di mana; puravili s-aspar-~.~ TT~h~~1~- - .J~ z _~.J:_1: _ =. __~ J_=1; 40,~4-;~...::: _,..::::'nf;.

r.' , '"

natdi-!iareati n ealar, eueotslji, sahiitsli-a armanjlor, galinjli, buelili,bargaeili, tuti luerurli fura bagati pri ealj shi sh-Ioara ealea catra Pin-dul cu paduri greali di hradz, di frapsinj shi di tuti turliili di arbori shidi lilici.

Cupiili angahati di picurari nainti, sh-avigljati di canj murdzi napoi,fudzea bair-bair paseandalui. Naintea-a lor njirdzea tsaehlji barbosh,cu cambanj mari digushi, tsi batea di s-avdza trei ori diparti; birbetsljicu eoamili shutsiiti eanghelj-canghelj; dupa nash vinea oili sili tumijloclu-a lor imna, agalea shi minduit ca Uncalugar, tarlu nearcat eutisadz, cu tambari, cu bucli shi multi alti. Cati una gai, lai catrani,

,,,",'

MURMINTSA pARA CRUTSI 53

shidea catiunoara pi eutsachli di sumar shi mutrea oili eu lana crudaca matasea. Fudzea armalljlji, fudzea ca puljlji shi ea alandurli. Cums-apruchea di njadzadzua, cum samtsea cii soarli aeatsa s-dugureasca,disciirca tu aumbrata shi s-discurma pana frandzea ealdura shi iara loacalji di ciipestru.,

Armanjlji di Avdela, di Samarina, di Deniscu, di Gramosti njlrdzeadeadull cu flilcarli a lor dupa nash. Niveastili si ndridzea cari di cari s-hiba cama fudula, cama mushata shi cama ghini nviseuta tra s-nu s-faca rizili; barha15ljicu tufeehli dinanumirea shi cu palasb.tili la branmutrea cari di cari s-hiba cama scuturat, cama gioni shi cama livendu.Nitsi 15erghiljnu eara cama'lishori tu fuga ca barba15ljiarmanj.

Mash flilcarea al Rocca, celniclu sarcacean avdzat tu mushutea15ashi tu giunatie shi nintrieut tu eupii di njali shi tu irghilii di iapi, arma-si nincarcata tu ciimpul d-Elasona, pri una golina di ninga Oiminic.

Dupa tsi ascapa shi nas di datiu a gileplui, la dzasi a picurarlor s-tra-ga cu cupiili; picurarlji shuirara pri oi shi turmili di matri15i,di stearpi,di no~tinj, di vitulj, di njali loara giuglu-giuglu nsus catra tu Elimbu.Oili nu s-dutsea amu calea mari, ma tut prit creaeuri shi prit carari,prit plaiuri shi prit surpuri. Viizea Ijanurli shi valjurli di turmili acelnielui Rocca; ca multi ca frandza shi ca iarba eara oili a celniclui.

Di catra seara agiumsi tu ciciorlu al Elimbu flilcarea ntreaga difumelj shi armasi aclo pana a daua dzua tra mirindi, candu ncarca iarashi loa calea di una oara shi giumitati catra tu munti. Vrea njargiicama diparti; cama nsus nica, buna ma, ploaea tsi acatsa s-cada, nu lj-alasiipri maratslji sarcaceanj s-agiunga tu eunachea 15ivrea s-agiunga,ashi ea, di vreari di nivreari, disciireara tu padina atsea mushata,. tuoara calldu soarli murea trimburandalui tu muntsalj dit Arbinishii. Shieara, cum dzasim, primaveara; eara tu April, tu vingb.its di mes,1896... Soarli ascapita. Ploaea avea stiituta; tserlu eara galit shi albas-tru ca una dalga di-ali amari, stealili lutsea ca nishti laerinj di asimishi trimbura ascapirandalui.

t.ara una noapu alOa I.:awpuu, UlU"''' va : u~-t'~:.::: -=.:.~Luna dumja pri ciuciuli al Elimbu ca na dzana tinira Cll perlu-i dihrisafi dispHititshi arcat ca un shallishor pisti brat5ii.

Tricu noapti multa. Pumeljli s-culcara. Mash focurli ardea di pareadi diparti canishti licurici tsi s-astingu shi s-aprindu. Disupra difumelj dumja oili shi arca eati una biiteari di cloput ica di ehipru tsi s-avdza tu molava tatseari di noapti.

***

Di ningii purava a eelniclui Rocca si sculii, candu lumea tuta dumja

54 Nusm TULLIUMURMINTSA FARA. CRUTSI 55

tuchita di somnu, una feata analta, zveWica un chiparish, shi, dupa tsimutri ghini varliga, tra s-veada s-easti ca nu u samti cariva, s-dipartadi fumelj agalea, cu angatan, cu afirita s-nu s-dishteapta cariva. Nu s-dishtipta varnu dot; nu-u samtsi varnu; mash un cani picurarescu,agunit di la cupii cii asparsi un ed, alatra unaoara di mpadi shi apoeatacu canda eara zburat s-nu alatra.

Feata, dupa tsi s-diparta di la purava pana tu un loc iu sh-u fura ungrem areapid, s-turna catra nandreapta shi ishi pri una tumba cu pu-tsan bradet. Di aclo putea s-veada ghini shi fumeljli shi campul tut shimuntsalj ali Elada. Mutri catra fumelj, suflit di om nu carlidza. Ljivinji inima la loco S-turna catra Anadolii, di iu da soarli, cadzu pridzinuclji, scula ocljilj catra n tser shi, galbina tu fatsa ca marandul,acatsa shi si ncljina. Si ncljina marata cu ahantu foe, cu ahantu dor,ca-Ij sa parea a omlui ca chetrili di mpadi s-njishca, ca vimtu nu adiljifrandzali di pi arbori.

Si ncljina cat si ncljina, si scula n cicioari, sh-ashtearsi cu cusitsauna lacrima tsi-anroua pit dzeani ca una margaritari, shi s-aradzama diun arbori stufos. Dupa tsi s-mindui una minuta, 10 cararea, carareansus catra tu munti.

Luna-lj batea n fatsa, ashi ca puteai sou vedz di diparti cum s-leagana tu imnari ca una marmura alba, scalsita, mplina dimushuteatsa. Ca s-grim ndreptu, multu mushata feata eara Hrisula,hilja-a celniclui Rocca; mushata cum nu s-au fapta daua feati ca nasatu dunjai. Cartsido si-u-afla n cali statea tu loc, u mutrea ca cildasit diminti, u mutrea ca pi una fantazma cadzuta dit steali, shi dupa tsiHrisula ascapita, mash atumtsea s-dishtipta ca di tr-un vis greu shimushat shi dzatea cu suschir: "Halali di ma-sa tsi sh-u featsi."

***

Nu mash mushuteatsa eara harea-ali Hrisuli. Eara, pininga mushata,multu 'giunara shi multu buna. Bunatatea-a ljei eara una bunatati dianghil. Di cati ori nu intra prit ciilivili a picurarlor shi la agiuta cuitsido-Ij vinea di mana. Di cati ori, cu un aras dultsi, cu un grai mushatshi njiros, nu ari agunita durerli ditru inimli a veduvilor, gaileili di piframtea orfanjlor; cats landzits, cati nipututi, nu au macata pani albaca frandzela frimintata di manjIi aIi HrisuIi! Cats bitamji nu sh-auudata gura cu vin veclju ca balsam, vin adus di mushatapiturniclji alRocca, cum u patidzara picurarljil

Tuti aesti, Hrisula Ii tatsea cu tuta inima, cu shtirea sh-cu nishtirea aparintsalor. Tr-atsea, nu eara om s-nu u vrea, s-nu u-alavda, s-nu lji sincljina ca la Sta-Marii. Tuta sarcacinamea s-giura pi tinireatsea sh-prisanatatea-a daileaniljei Hrisula; tuta sarcacinamea sh-dadea bana trimushata dzana di munti a mushatlui sh-a avutlui celnic Rocca.

Unaoara, candu landzidza Hrisula, multiijali shi multi lacrinj eara lacaliviIi sarcacineshti. Daua siptamanj di dzaIi durearea, amaraciunea,nvirinarea, plangul shi suschirarea imna dit caIiva tu caIiva; dauasiptamanj di dzali mushcatura di pani nu baga n gura. Muljerli shi cufeatilipIandzea cu tuta-Ia inima. Va s-dzatseai ca vara mari ciudii, vas-dzatseai ca vara mari aspargaciuni la vinji a maratslor sarcaceanj -ahanta angusa lj-avea ncaIicata. '

Di dimneatsa, di cum arusha hirghia shi s-dishtipta puljIji tu arburi,lumea picurareasca s-dutsea sh-vinea, di la Rocca pana acasa la nash,mind1,litashi cildasita, cripata shi plamta di jaIi. La poarta a celniclui,moashi shi aush, feati shi ficiori, statea plamtsa ninga prag shi mutreacatra vruta-a lor Hrisula, timta pi una vilendza flucoasa ca una samta,ca una marmura alba shi mushata. Daua candili di asimi, tsi ardealacrimoasi ninga caplu aIi Hrisuli, alj dadea nica cama marimushuteatsa. . .

Fatsa-lj alba ca tseara tuchita, suframtsealili lai shi canghiljati caci:ma :uveali. adrati canda cu peana. DzeaniIi tsi s-alasa lundzi shiaumbroasi, ca doi pirdeadz di matasi pisti ocljil] tulburl Shl langarosn,alj dadea una hari niaspus di mari a maratiljei Hrisula. Candu videaahantii tinireatsa, tsi vrea sou maca loclu, s-dipira shi s-dirina disuschir laitili di sarcaceani. Di tuti ierghili ditru muntsa Ij-adusira traghitrii; shi lapti di pulj s-cafta shi lapti di pulj vrea lj-afla. Tuta lumea,njic shi mari, tinir shi bitamu, alaga tra iarba-a cuclui, tr1ifrandza disaltsi tinira, tra iboz, tra sa-lj da s-bea, sa-Ij discanta, s-u-afurna, si-ljbaga tu stranji shi sum capitanj, cu nadia ca va si s-faca ghini livendapiturniclji al Rocca.

Pana shi picurarlji aIasa cupiili singuri tu munti, sh-azbuira ca

I

'I

Urt~1tl~ 0:11:;",.1"+1]_" co:;rt";"AlJn;ln.- coh; "1"11t"_I] tntl11nr c<h_11_~~11f~Ao::a t..

aundzitii cu ma-sa, ghil,1ima, nasa eara nica earna mushata: Muma-aliHrisuli vinea cama pi arusa shi cama njica tu stat; Hrisula, cu tuti canu avea dieat shasprazatsi anj, eara anaIta, scuturata, mpIina tara s-hi-bii ndisata la trup, vii ca una scantealji, alba ca na trandafila, perlu laica peana di corbu. Atsea cama mari mushuteatsa a ljei Ij-eara ocljilj.Doi oclji!... Liii, migdalats, lacrimosh, ampIinj di foe shi mplinj didultseami... Candu scula dzeanili nsus, canda ca isha doi lutseafiri disum niori. Candu bea apa, s-videa cum treatsi - ahat albii lj-earagusha: filigeani, nu aItsiva. Cu un grai, nu-avea preaclji, nu-aveasoatsa tu lumi Hrisula. Aushlji u-aspunea ::;hitinirlji vuluse~...

56 NUsm TULLIU

zmeilji catra la calivi tra si nveatsa cum easti Hrisula. Vru Dumnidzashi lutsita Sta-Marii, ca dupa multa shi greaua langoari, dupa tsi Hri-sula fu zghilita ca moarta di cama multi ori shi, dup~ tsi-lj s-aprimsiratserw, si s-faca ghini, s-ascapa cu sanatati dit bratsli ali moarti. Candush-u vidzura ntanja oara nafoara, pi prag, la fudzi mintea di haraua asarcaceanilor, cari di cari si s-duca ninga Hrisula, si-lj basha poala,manjli, s-planga di vreari, si scoala palmiIi catra n tser ca ascapaHrisula, mushata lilici, vruta pitumiclji, alavdata trandafila.

Va s-dzatsea omlu ca vinji iara Hristolu pi loc, ca s-aspusi Sta-Maria, ahantu hilaroasi eara sarcaceanili.

Hrisula aradea cu dol' shi cu jali candu videa cat vruta easti di pi-curarami shi, nascantiori, cati una lacrima ca aroaua chica pi fatsa-ljslaM nica, di niputeari. Catra seara, candu soarli ascapita dupa muntsashi hrisusea niorlji cu lunjina-a lui aroshi ca rubinea, Hrisula shi-lmutrea minduita shi zbura cu featili tsi s-aduna varliga di nasa, cufurtsili n bran shi cu canticlu pri budza. Ascapitata-a soarlui Iji umpleainima di jali shi di nvirinari shi s-minduea ca el - nasa, virghinamushata ca na luna di njadzaveara shi dit livadz...

Buna ma, shuguirli a featilor, dultsili a lor grai, cantitsli, araderli ti-ciureshti, parearea tsi Ij-aspunea, Ij-agunea jalea shi minduirli shi Hri-sula acatsa s-hiba hilaroasa.ca ma nainti di langoari.

Dupa daua siptamanj, s-featsi ghini deacutotlui shi parea camamushata ca di candutsido. Mearli di fatsa lj-arushira ca gamutslu diaroida, budzali ma aroshi ca trandatila ditru gradina, .9_cljiljcamascantiljosh ca lutseatirlu tu apirita. Hrisula eara mash s~natati, mashviatsa, mash puteari, acatsa iara s-easa tu munti dupa frandzi, acatsaiara s-njarga pi la stani, pi la tuti cupiili; la tundeari nasa eara ntanjashi picurarlji nu shtea iu s-calca di haraua candu videa ca vini feata-acelniclui. Cati minduiri shi cats gaileadz s-avea nash, tuti Ii agarshacandu videa di cu-andzari ca vinea, muntili-muntili nsus, zvelta Hri-("111:] _ "'f1I1ACOhOJ"''1n,rlf)'';

Tuts sh-u vrea pri feata al Rocca, tuts sh-u harisea pri alavdata Hri-sulii! Vrearea fu multu cama mari dupa langoari; ca ashi-i faptu omlu:candu veadi ca va s-chearda vishtearea-a lui, atumtsea poati s-ducheasca tsi cheardiri mari vrea s-faca. Una lilici s-cheri, una tran-dafila si s-maranghiseasca tu gradina, arupta di vimtu, batuta di grin-dina, uscata di bruma shi-ts pari ahantu-arau. Ma candu cherdzi unapurumba di feata cum eara Hrisula! Arana nu-ari vindicari. Moarteanu-ari agarshiri! Tra atsea shi sarcaceanjlji, dupa tsi s-aprucheara ca s-chearda pi nidiucljata Hrisula, putura s-achicaseasca tsi chirdaciunivrea s-lj-aduca Harlu, tsi jali vrea la alasa anghilu ali moarti. Amu,

.'

MURMINTSA FARA CRUTSI 57

candu sh-u videa vii, sanatoasa, dishteapta ca una tsearba, scantiljoasaca una scantealji, mushata ca lilici di argavan, totna cu canticlu ngura, totna cu shicaea pi budza, totna cu manjli mplini ti atselj tsi nuavea, amu sh-ratsea curbani bana-a lor ti nasa.

Shi tsi vrea Hrisula, atsea adra picurarlji. Celniclu aradea shi-ljparea ghini ca feata-a lui easti gioana shi mintimena cat un ficior.

Cum dzasim, tuts u-arisea pi arisita Hrisula. Ma, di tuts picurarljiearna tiniri shi cama livendza tsi u-arasea,' eara un picurar cari sincljina la mushata feata eu oelji di maghii cum si ncljina un eremit launa icoana. Shi-I vrea Hrisula pri Lambre, gionli schifter adrat ca dizugraf, cu tuti ca multsa ticiori di celnits cu numa mari sh-chirdeamintsili dupa nasa. Gionj tr-ansurari dit alti talcari sarca.cineshti u-avea c1iftatadi la Rocca, ghini ma, tatal ali Hrisuli Ij-avea data zborlua feataljei ca nu va soumarita dicat pi atsel tsi va s-Iu ariseasc1inasa;ca multu diznjirdata shi multu zdrudita eara Hrisula la parintsa.

Eara una singura feata shi parintsalj u aviglja ca ocljilj din cap. Dishasi ticiori tsi la harzi Dumnidza, mash nasa singura la armasi shi catu palmi eara tsanuta acasa. Una lacrima di-ali Hrisuli adutsea aMntajali ca parea ca plangu ca pi un mortu - shi Rocca shi muljari-sa.Candu s-landzidza, trei siptamanj nu sh-bagara somnu la oclji. Shi di-atumtsea anculea - avea tricuta un an di la langoarea.ali Hrisuli -panashi tu somnu shidea la caplu a ljei ca una shindani; ashi ca vrearea afeatiljei eara shi vrearea a parintsilor shi sarcacinamea tuta s-njira shis-ciudisea ca Hrisula-al Rocca sh-aleadzi singura gionli tra martari: cii.adetea easti la sarcaceanj ca parintsalj shi-sh marita featili dupa ticioritsi VOl'nash, dupa atselj vruts di furnealja-a lor.

***. .

Ma s-na tumam putsan la Hrisula, tu loelu iu u-aliisiim noaptea, tuElimbu. Dzasim c1i feata, dupa tsi si ncljina putsan noaptea,nJaazanoapl~a, \,;auuu UUIUJd. IWl1wlJU LUI.1 La t'\.uu.~, :u._:.:u:, £.u_u~:::

muntili nsus, si s-duca la un foe tsi ardea diparti, pri una magulii, tuElimbu. Foclu eara di la oili stearpi. Aelo eara Lambre, vrutlu a Ijei,cum alj dzatsea nasa tu dultsili grai di vreari tara mardzini. Cupia s-avea adunata la mas; mash cati val' cloput s-avdza di candu-candu.Canjlji aviglja varliga di cupii, shi un di nash, Belu, atsel earna gionicani, shidea tu una patcljaua ninga domnu-su - ninga Lambre. Ashi lu-avea nvitsata. Iu njirdzea Lambre, njirdzea shi Belu; iu s-culca pi-curarlu, s-culca shi canili. Di daua ori Ij-ascapa bana; unaoara di capi-danlu Dona, un fur dushman al Lambre, sh-unaoara di un lup turbat,

58 -NUSHI TULLIU

tu muntsalj di Agrafa. Tr-atsea tu mari vreari lu-avea shi Lambre.Canjlji alantsa alj hranea cu gumali, Belu maca pani di-acasa di carimaca shi domnu-su.

Candu Hrisula agiumsi ninga cupii, canjlji si salaghira pri nasa sh-alatra di zghilea valea. Vrea s-u bea cu tuti stranjili, ca barbats canjavea gionli Lambre; ghini ni.a, Hrisula Ij-angana, la striga pri numa,shi canjlji, dupa tsi-u cunuscura di pri boatsi, acatsara s-bata coada, sis-tavaleasca la cicioarli a Ijei shi s-angranjasca di haraua. Dupa tsi-ljdiznjirda cu mana, canjlji nainti, ea dupa nash, s-dusira la foc iushidea Lambre, cu tambarea dinanumirea cu barbarusa pri oclju shi cutufechea capitanj.

- Buna seara, Lambre!- Ah, tini nj-eshti, Hrisulo?... Buna searaL..- Mushat lucru din partea-a ta - lj-u toama feata; mi-alash s-mi

disic1icanjlji, aiL.. Ahat multu mi vrei?... Eu mi scol di vin singura ditriish la fumelj shi tini mi-alash s-mi maca murgul cu c1itsaliliL..A!halali s-tsa hibaL.. Shi Hrisula aradea. .

- Nu mi-ashtiptam s-vinj tu oara aesta, Hrisulo, Iji dzasi Lambre.Easti amanat multu... Nu vedz luna? Va aproachi s-ascapita!... Mutreaclocea cu puljlji trash iu-agiumsi... Va tricu di njadzanoapti... Dupaputsan, va arasara lutseatirlu di dimneatsa... Tra putsana oara nica, vaciinta pitumiclja n plai shi birbiljlu tu raget... Mi njir cum cutidzash cas-vinj tu oara aesta... Eu aveam di pri minti s-sarmu oHi deadoara...Dupa tsi ti ashtiptai pana tsi steaua atsea hrisusita tsi treambura aclonaparti scantilja nica pri Elimbu, dzash cu mintea -nica nu va vina,shi-nj loai cashtiga. Cum mi mindueam la tini, foclu mi ncaldza ghini,shi, curmat di cali cum earam, nisumnat di daua seri, mi fura somnulshi cat aveam agarshita candu alatrara canjlji. Dzash s-nu hiba vamazulapi shi tut ca ndridzeam s-ljau dugralu si s-acatsa loclu; ghini ma,vidzui c1ioili nu s-asparearii shi mi ciudiseam pri tsi alatra canjlji.Mintea nii si dusi la furi, c1ishtii !l:hini.Elimbulali ca tsani; anlu aestulipseashti s-avem cama multsa, ca tu tut muntili s-bagarii turushti. Dipartea di catra Catirina au acumparata loc tra nvirari rarshirotslji alBarda, di partea di catra Vlaho-Livada shi Kochinopul, au bagatacasherli di vama daua dzali nishti muzacheari, di catra Chisar shi dicatra amari, cu tuti c1iloclu easti grimos multu shi mplin di biguri shidi-ariipi, va pasca multi cupii estan, ashi ca furlji va s-priimna caedzlji, di la stani la stani. Anlu aestu nu lipsea s-vinim aoa, ma ghinis-n-aveam arcata tu muntsalj al Cojac, ma tsi s-lji fats a tata-tui... Aoatu Elimbu loclu easti sterpu, apa trii oi nu avem shi nu shtiu tsi maxuliva lorn... Tu Cojac tsi api, tsi izvuri, tsi rantanj! Tsi pashuni tra oi, tsi

.,


I'.'

Ijanura tra capri, tsi mushuteatsa, tsi aumbrata!... Aclo s-moara omlu-nu altsival...

- Ashi easti, Lambre, ma ia s-alasam tuti atseali shi. sa zburam traaltsiva; ca ninga putsan shi va s-apira shi eu lipseashti s..J:Ilitomu lafumelj s-nu aducheasca caniva ca vinj la tini.

- Aspuni, vrutii Hrisula, aspuni calesha-a mea, njaua-a mea, ca itsidodi grai va s-easa dit gura-a ta ca aroida, ca laptiliatsel dultsi di Flora,va hiba tra maratlu di Lambre. Shtii ghini cat ti voi, shtii ghini ca raradi tini bana-a mea easti ca una lilici pri murmintu, shtii ghini ca tratini nji versu sandzili, c1i,rara di Hrisula-a mea, una minuta nu pot s-banedz.

- Ma shtii, vrute Lambre, tsi nj-easti frica a njia?.. Frica nj-easti diDona, ticiorlu al Surla! Di candu ishi cu furlji di tra vrearea-a mea shidi tra pica, inima ma-nj treambura di pavrii tra tini. Canda-nj dzatsicariva ca va na faca mari arau, c1inu va n-alasa s-n-arada inima. Ts-aduts aminti iama aesta candu vinji la mandrii s-ti vatama tu somnu?Bana-a ta easti harzita di Belu, canili a tau vrut; alta turlii, astadz,earai mortu shi tini, vrute Lambre, shi eu; ca ts-am dzasa una njilji diori, s-easti ca nu va ti Ijau, s-easti ca - Doamne s-nu treaca pri la noiseara aesta -va ti vatama, mi vatam shi eu tu oara atsea. Bana-a taeasti shi bana-a mea, suflitlu-a tau easti suflitlu-a meu; tra tini banedztu lumi; rara tini bana va-nj hiba chisa, lunjina aumbra. Iu njergumash pri tini ti ved; cu cari zburascu, canda mash boatsea-a ta avdu;candu dormu, c1indumi dishteptu, mash pri tini ti nvisedz. Fatsa-a ta,mushata-a ta fatsa, ocljilj a tai, lunjinoshlji a tai oclji, nu mi-alasaarihati. Mi-avina pisti tut loclu; noaptea, dzua, ti ved. Mintea nu-njfudzi di la vrutlua meu Lambre. Nidispartsat eshti di mini ca aumbra-a mea, ca iadirea di arburi... Vrearea-a ta mi tucheashti... ca tseara mitucheashti... Candu tni landzidzai, mi landzidzai di frica ca Dona vinjis-ti vatama... Ah, Lambre, Lambre, si shteai cat ti voiL.. Tuti araurli

nu pot s-nji neJca vrearea-a mea... tuti amarli va Ii strabat, ca s-ti shtiulU allU 1UI,;... PU1J IDJ-aUaJ... mUl 1111Jal,; I;lll lUl va I;-VJIl I;J-JlJ II aJ-Ju...

Nu shtii cum nj-ardi inima tra tini... ca fleama shi ca pira... Hea-vraam tu oasi di dorlu-a tau... nu pot s-dormu... ca lilicea mi usuc.

- Eh, moi Hrisula dudia-a mea, mash moartea va na disparta tulumea aesta; shi la moarti nica voi, dolji murmintsa s-hiba un langaalantu; s-na bata vimtul, s-na canta puljlji, s-na vazeasca padurli dichin shi di brad, s-na planga Elimbul tut, cara s-hiba scriata s-murim...Dona mi-avina, s-giura si-nj bea sandzili, ca noi avem mari haz-malachi di multu nica, di candu anj fura un gaci shi-l vindu la

. c1iragunj,ghinima, tuta turbarea-alui alj vinji di candutini nu vrush

6() NUSHI TULLIU MURMINTSA pARA CRUTSI 61

s-ti isuseshti cu nas... Ah, di-atumtsea canda cadzu sfulgul tu inima-a .'lui... ahat lai Ij-easti inima... lai catrani... Nascantiori mi-acatsa njila,di nas maratlu, candu vinea la mini shi, cu ocljilj amplinj di lacrinj,ma-nj dzatsea s-trag mana di tini. Cats rartats di-a mei nj-ari bagata s-mi candaseasca s-mi-alas di tini, dasha-a mea, gugucea-a mea!... ghinima, cafta lucru tsi nu putea si s-faca; candu vidzu ca nu aminta picalea atsea, mi-ashtipta unaoara - nu ts-am spusa - tu padurea dimucesh dit muntill Agura sh-acatsa sa-nj dzaca njilji shi suti di graitra tini, lucru tsi-nj featsi s-lu astingu di prajina, cu tuti ca avea cu nasninga un picurar. Vearga di carlig bucats-bucats s-featsi, tsi Ii-amdatiL Di-atumtsea ishi fur shi tut mi-avina s-mi pljumbueasca ghini;ma shtii ghini, vruta Hrisula, ca rara s-mi-alavdu, ts-u spun pi Hristoshi pi tinireatsa-a ta, ca eu nu mi-aspar di Dona. Mash sa-l ved canduva vina cu gionjlji a lui sh-atumtsea Iji spun eu tsi turlii di dada mi-arifapta. Nas nj-u shtii cheametea, eu shtiu tsi alatsi ari. Mash cara s-mi-apuca tu somnu ashitsi va sa sh-faca bondul shi capricilu.

- Shtii tsi dzac eu; Lambre? Va-lj dzac al tati s-tsa da patru picuraris-imna totna dupa tini. Nas shtii cat ti voi; nas shtii ca va ti ljau tigioni; nas singur mi ti,ari alavdatii una suta di ori ca eshti om di casamarl, cu fara mad, metsi ca scadzut, ca chirdut avearea shi astadzagiumsish s-ti badz picurar. Tata nj-ari dzasa, ca tini eshti di atseacama marea shi cama avdzata soi sarcacineasca, di soea al Sulfurea.Tata-tu s-priimna mash pi calj cu shaua, calj acumparats di trash tuMuzichii. Nas tritsea ca un domnu tu vilaeti. Saltanatsli a lui, cari

poati astiidz s-li traga? Carl poati s-aiba irghiliili tsi avu tata-tu; tur-mili di oi shi di capri aleapti una shi una, cum avu nas? Ata njispunea, ca tini ai criscutii tu sarmanitsa di-asimi. Parintsalj a mei tivor multu, ca pi ticiorlu a lor, shi tata nji spunea ca dupa tsi va s-moara muma-ta - nasa ari shaidzatsipatru di anj - va ti Ija dziniri ncasii shi tuta avearea-a lui va s-hiba a ta. Ata, vrute Lambre, nu ti3coati din gura. Tuta dzua ti alavda; tuta dzua ma-nj dzatsi: Tsi gionimUsllatva i]al, reata-a mea; tSl glOm Ilvenau va-n] {sa aau, nW;UlU!Nu-i altu ficior ca Lambre, nu mash tu sarcaceanj, ma tu tuta lumea.Mutrea-l candu vini di la oi: analtu, sirvilj, truplu lambada, fatsamushata di soari, gioni ca un ljundar, dishtept ca una landura; naulihari lji Ii harzi Hristolu. Cum vedz, shainlu a meu, parintsalj ti Vorcum ti voi shi eu - vruta-a ta Hrisula; tr-atsea, nu easti arau s-la dzacs-tsa da patru picurari si-lj tradz dupa tini. Cara si nveatsa urghisitluatsel di Dona ca ai dupa tini patrulji ma gionj picurad a noshtri: Nola,Vilentsa, Duna shi Leaclu, vamaoara nu va s-aproachi di cupia-a ta.

- Hrisulo, Hrisulo, nu s-fatsi atsellucru tsi caftsa tini, njica-a mea!

Eu nu escu veduva s-caftu agiutor di la picurari. Vrei ca s-mi fatsarizili? Vrei s-nji scoata cantic siircaceanjlji? Pana am tufechea ningamini, di var nu nj-easti frica. Cara s-hiba scriata, s-mi vatam, sh"unaoara cama nainti. Nu cheari lumea ca moad un om, "Cum nu cheaiipadurea ca cadi una frandza. Ashi ca, nitsi s-nu ti mindueshti la aestulucru, cara s-vrei. Nola, Vilentsa, Duna sh-Leaclu s-mi-aveaglji primini? Mi njlf cum t~a tricu prin cap una ahtari minti! Pri di-una partimi-alavdza ca escu gioni, sh-ashi-sh-ashi, pri di alta parti vrei si-nj daiavigljitori! Mi fats s-arad!

- E ghini, vrute Lambre, lasa s-armana cum vrei tini dicara. Altaoaranu tsa dzac; s-mi Ijertsi di glarimea-a mea. Vrearea shi dorlu tsi-nj tsaportu mi featsira ca s-mi minduescu ashi. Ved amu ca nu-amandreptu. Shedz cu sanatati; s-aproachi s-apira shi lipseashti si-nj miduc. Avdzii? Canda canta birbiljlu!-Nu, alba-a mea, .nu! Ashteapta nica putsan; nica-i curundu. Las-s-

canta birbiljlu. Ari nica una oara shi giumitati noapti... poati sh-camamultu... Ma nul ghini dzats! aproachi s-apira! Ved stealili ca alghescu!LIma asciipita! Ah, cum canta birbiljlu! Tsi niushat! Tsi jilos!Vamaoarii canda nu canta cu ahanta sivdai! Tsi mushat! Tsi mushat!

Canda-nj vini s-mor di vreari, di dor shi di haraua! Ah, stai, Hrisulo,stai, s-tsa cantu sh-eu un cantic furescu cu flueara-a mea di os sh-apoea du-ti, piturniclja-a mea, dudia-a mea. Vedz steaua.-atsea, adonsus, pi munti?... U vedz? Pana s-bitisescu canticlu, va s-apuna dupachinjlji tsi laescu. Aturntsea, pots si-nj ti duts.

Hrisula shidzu. Lambre Ij-ashtimu tambarea. Scoasi flueara, sh-ubaga n gura, sh-acatsa s-dinta. Un cantic furescu, jilos, cama jilos,mushat, cama mushat. Canticlu dzatsea ashi:

. .Prandza veardi di iboz

Batu vimtul multu-avros,Batu dultsi pri tu plai,

1ru musllaUumes ai Mal,Batu dultsi prit curii

Ninga shoput di-nj durnjiiCu tufechea capitanj

Sum aumbra di castanj,Di sh-fudzira vrutslji sotsSh-mi-alasara n vali tuts,Mi-aHisaran somnu greu

Si-nj lja-ascherea caplu-a meuTu-atsel munti-analtu sh-greu!

62 NUSHI TULLIU

Flueara asuna dultsi shi agalea, mushat shi cujali. Lambre dinta sh- -'cu gura, dupa tsi lj-u dzatsea cu flueara. Hrisula, cu coatili pridzinuclji shi cu ocljilj lacrimats, asculta tacuta, minduita, nvirinata.Mana-lj alba loa ditinaoara cusitsa lunga tsi s-alasa ca un sharpi pistianumiri shi li-adutsea la oclji si sh-ashtearga lacranjli. Inima Ij-earanicata di jali; suflitlu di amareatsa. Lambre, ma u mutrea, sh-usurghea cu mutrita-lj giuneasca, mplina di foe. Cupia di oi acatsa si s-njishca, cloputli s-asuna. Birbiljlu suschira dipriuna; piturniclja aditsash-nasa ma disupra di plai: pit-pit-pit...

Dupa tsi bitisi di cantari, Lambre sh-baga flueara tu sileafea mu-raiteasca, si scula mprostu, s-apruche di Hrisula, alj 10mana, uhta, sh-u bashe pri doilji oclji, tu framti, tu fatsa. Hrisula trimbura, cafrandza, di dor. Nasa sh-alasa caplu pisti anumirlu a picurarlui shigura n gura-a lui. Budzali-lj trimbura ca aripi di flituri; inima-Ij bateaca sahatea. Ah, dultsi easti basharea di vruta; ca auua shi ca njareaeasti dultsi. Cari nu-ari bashata un gioni, tsiva nu-ari achicasita tulumea aesta.

Vreare! Tini eshti lilicea atsea cama mushata ditru uminatati! Tinieshti balsamlu a banaljei, aroaua-a suflitlor tiniri! Fara di tini stealilinu au vama hari, tserlu vama mushuteatsa, loclu cu lilicili vamanustimada, muntsalj cu apili ca crustal shi cu puljlji cantatori vamahazi. Mash candu vrem vama mushata, mash atumtsea inima aradi,suflitlu s-dishcljidi ca babuchea di garafila, ocljul veadi mashdiamandza aelo iu nu suntu dicat chitritseali.

Sh-tu oara-atsea, candu Lambre cu Hrisula s-aspindzurara budza dibudza, candu dauli sufliti s-featsira un singur, candu puljlji la dintavrearea, candu stealili la ardea ca dindili di amalama pisti capitli alor, Elimbulla si parea ca una bisearica, padurli ca un templu santu,puljlji ca una muzidi dumnidzaeasca... Di vreari, di hilarii, di dor,lacrinjli la cura bair-bair pisti fatsa, gura la shuptira: ti voi Hrisula! Vas-mor di dorlu a tau, a tau Lambre! Shi vimtul ciuciura shi na scanda:ti voi. Va s-mor di dor... Vreare, mari tsa-i maghial

Harazma acatsa s-creapa, cu mana-lj di trandafila tradzea pirdadzljia noaptiljei catra Anadolii shi un-arushatsa ca purfirea vapsea tserlu.Eara una mushuteatsa cum nu si scrii cu cundiljlu. Parea ca Dum-nidzalu aradi. Cat acatsa ocljul, una virdeatsa di primaveara cum nu s-aspuni. Muntsalj ditru Elada s-analtsa diparti shi pri chipitli a lorsumigoasi harghia virsa canda malama tuchita. Soarli apruchea s-easadit amari, mushat shi scantiljos ca una dzana alba, cu perlu di hrisafi,dindu easi dit banji. Tu campul di Elasona, araurli alghea ca una zonadi sirmatiro. Mash pri Elimbu, pri atsea earna analta ciuciula, un nior


subtsari ca un savan di nive'asta, albu ca una pala di cair, arosh ca '

foclu mash di catra iu easi soarli, statea shi mutrea canda amarea iuimna caravili shi caichli cu pandzili albi ca areapiti di purunghi.

Hrisula cu Lambre s-dispartsara; oili araira plailu~nsus. Hrisulafudzea ca tsearba, Lambre ma-u mutrea di pri una pishtireaua, an-drupat pi carlig. Candu sh-u videa cum fudzi, ca una niraida, ocljilj nuputea sa sh-lja di pi nasa. Alj vinea si s-duca sa-Ij cada pi dzinuclji shisi-lj dzaca: "Hrisulo, nu mi-alasal Hrisulo,'una minuta nu pot rara ditini." Ghini ma, Hrisula fudzea valea-valea nghios ca na caprioara shiLambre sh-u mutrea rara. si s-bata dit loci Dupa tsi u fura loclu sh-asdipita dupa una tumba cu giuneapinj, Lambre uhta dit inima, s-di-pusi di pri pishtireaua tsi statea aspindzurata mardzina di nishti urvalifricoasi shi, cu carliglu sumsoara, featsi nsus catra tu plailu mplin disarpuni iu avea araita oili.

***

Hrisula agiumsi la purava candu didea soarli. Nasa si spila tu fatsa launa rantana tsi zvumea aproapea di loclu iu avea discarcata fumeljli.Candu intra tu cidari, tata-su Rocca cat s-avea dishtiptata. Nas, nitsi-ljtritsea prit minti ca Hrisula vini di la Lambre. Candu u vidzu ca vinidi nafoara, aspilata tu fatsa shi cu perlu ud tra chiptinari, dzasi cumintea-lj ca s-dusi pana la rantana di si spila shi s-tuma napoi. Apoea,Roccashi ata ali Hrisulishtea ca feata-a lor si scoala totna di dim-neatsa, shtea ca dupa tsi s-dishteapta dit somnu easi nafoara s-ljavimtu shi s-asculta puljlji cum canta tu cuibairli mplini di aroaua.

Hrisula, dupa tsi intra tu cidari shi featsi crutsea la icoana, baga treimitanj ca totna, bashe mana a tata-sui, dupa atsea 10un ibric di tuci,lucrat multu musl'1at,shi-lj turna a tata-sui si s-aspeala. Rocca si spila,sh-chiptina percea ncarciljata, barba stufoasa shi mustatsli turnati cacoarni di birbec shi sh-bashe hilja tu framti; apoea, 10 cumbulogheaI:iIllIsm naroara rra SIs-prllmna putsan.

Cat ishi tu prag, na ca vini chihaelu a lui s-lu ntreaba s-easti ca lip-seashti soda ordin s-aduca calji shi si ncarca. Rocca alj dzasi ca va s-prandza tu cunachea iu s-afla; atsea tsi-l ratsea celniclu s-armana tucunachea di cu seara, eara fapta ca n dzua-atsea eara dzua candu s-featsi Hrisula. Shi celniclu avea adeti ca n dzua di unspriivinghits diApril s-aduca curbani al Dunmidza ca Ij-alasa Hrisula, mushata-a luinjaua, dupa tsi moartea alj sitsira ficiorlji ca steali; an dzua atsea,Rocca aeljima la measa tuta soea-a lui, acljima shi pri picurarlji atseljcama vruts dit ialcari shi bea, shi maca, sh-ariidea, shi canta cantitsi

..

64 - NUSHI TULLIU

veclji, cantitsi fureshti di s-mina loclu.Tu loc ca chihaelu dicara soda ordin tra ncarcari, deadi ordin si s-

aduca di la tuti turmili cati daua numalji. Shasi turmi avea Rocca,mash a lui, afoara di a picurarlor; dospradzats di numalji s-adusira:doi birbets, doi tsachi manuhi, doi vitulj, doi noatinj shi patru sugari.Dupa tsi numaljili fura adusi, s-apreasirii shasi focuri mari. Numaljilifura bagati pi sula, shi sulili acatsarii si s-anvarteasca. Jarlu s-aveavirsata un dzinuclju. Friptaljili acatsara si s-arushasca la foc camirgeana shi araspandea una njurizma buna shi dultsi. Picurarlji Iishutsa sh-asudorli la chica arau di caldura. Ficiorlji anvartea aru-manjli, cucurujH,splinandurli, bumbarli. Tuts zbura, aradea, shuguea-lucru mari. Eara una cheti!... Muljerli tuti sh-avea bagata stranjiliatseali cama nali, cama buni, canda eara sarbatoarea atsea cama mari,canda eara Pashti.

Hrisula sh-baga sh-nasa atseali cama chindisitili stranji; una mandilalunga, tuta di matasi, cu chinari di hrisafi, u-avea ligata stramta n capca vama capidana. Digushi avea una posha acumparata di tata-su ditrash Lamii; posha eara multu scumpa, multu mushata. Una shimii digepi, subtsari di s-videa di-alanta parti, mplina di pardzits, lj-aspindzura di una zona lucrata pi ghirghefi shi dinainti cu pafti diasimi. Tu cicior avea cunduri di faliatina aroshi lucrati cu hir di sirma,cUllduri cu toclu analtu ca di cucoana. Un bair di flurii antitsi ca

dubtsi, austrachili, venetitsi, mintsa, vizantini, lutsea pri cheptul aliHrisuli, un cheptu mushat shi albu - trandafila.Dauli bratsi lj-earamplini di ghiurdanj; deadzitli ncarcati cu turlii di neali cu chetri dirubini, safiri, diamanti, margaritari. Pana shi di ureclji avea una prea-clji di veri cu chetri albastri ca lacrima, cu tuti ca Hrisula nu purtavamaoara veri di ureclji.

Una medaljoni adusa di trash Beshlji scantilja ninga gusha alba calapti; ninga medaljoni un bair di margaritari amisticati cu mirgenjscumui shi curati. Feata ca Hrisula nu eara alta tu lumi, ahantumushata, ahantu fudula, ahantu adrata eara n dzua atsea. :::)l-IJIJalcapln shi s-fudz... soubeai tu cupa, nu altsiva... Sarcacinamea ma sh-umutrea ca pri una nishani; featili alanti nu s-satura di mutriri. Gionjljis-agudea cu coatili candu tritsea nainti-napoi.

Rocca sh-baga shi nas tsipunea atsea cama buna, sarica alba caneaua, flucata; cusuta di atsel cama bun mastur. Tsal Rocca nu calcampadi. Cheptul lj-eara mplin di anasturi di asimi.Fusta lucrata mashClldantela alba lj-acatsa gusha ca di marmura.

Dupa tsi friptaljili s-fripsira ghini, Ii scoasira ghini mushat di pi foc,shi sulili fura acumtinati di arburi. Tu oara atsea vinji di la oi shi

MURMINTSA FAM CRUTSI 65

" Lambre, vrutlu ali Hrisuli. Tuts al mutrira candu vinea; ca rnultu fudulshi multu giunescu lj-eara imnaticlu. Lambre eara ficior gioni, inimos,ma candu vinea la fumelj s-arushina ca una feata ca shtea ca tuts sar-caceanjlji shtiu vrearea-a lui catra Hrisula shi camaNmultu, canduvidea celniclu Rocca cu cilnicoanja, fatsa lji si tatsea piper. Canduvinji, dicara deadi buna dzua, aplica ocljilj di-arshini shi sandzili tutlj-inshi tu fatsa. Muljerli s-mutrira una cu-alanta sh-acatsara s-aradapeascumta; featili sh-mushcara budzali, ci\ nu eara feata s-nu-l va pidulberlu Lambre. Tuti ardea tra nas, tuti suschira dupa mushatlu shilivendul giunar, ma varna nu cutidza si sh-aspimavrearea, ca atumtseaeara gazepi... Ficiorlji cripa tu cheali ma nu-avea tsi s-faca...

Dupa tsi vinji shi Lambre, si ndreapsi measa; s-ashtirnura rnisalili, s-ashtirnu fearica, s-adusira pitsetili. Numaljili fura dumicati, arurnanjli,bumbarlji, cucurujli shi splinandurli scoasi di pi suli. Lurnea shideavarliga-varliga. Measa s-tindea lunga-Iunga di ncapura viira shaidzatsdi oamenj di dauli partsa. Multi moashi shi muljeri, cari nu vrura s-vina la measa ma armasirii la purava, macara aclo, ca celniclu lapitricu di tuti bunetsli. Dupa tsi sh-featsira crutsea, dupa tsi sh-urara dituti, acatsara s-maca; cofili di vin tritsea arada-arada di la om la om.Fatsli arushira, ocljilj scantilja; canda eara na numta amirareasca.Trei-patru utsra di vin s-gulira aproapea, friptaljili eara ngiurniticati.

Un picurar aush mutri una paltari di njel shi dzasi ca una multu marighineatsa lu-ashteaptii pi celniclu Rocca. Ma dupa putsan, aspareat,nvirinat, picurarlu Taclu dzasi:-Tsi ved! Un murmintu! Un murmintu di om mari! Cariva di noi va

s-moarii! Cariva di noi va n-alasa veara aestal Mash sodaDurnnidza s-nu hiM var di casa-a celniclui, di noi las-s-moara cartsido. Nu s-bitiseashti lumea...

Masturilja al Tac tu mari minduiri alj baga pri tuts, ca shtiut lucrueara ca Taclu cunushtea multu ghini paltarea. Sarcaceanjlji dzatsea caputea s-cunoasca cati linguri shi cati furculitsi ai an casa. Rocca shi. ,,... ...1..041 1'-V\.r\.r4 41111a.;)J1G va ".1.u.J £".lJ.u.~. .L~'-'I.U "" &1""... _

la si nvirina inima ahiintu multu. Cat nu plandzea. Tuta lurnea candash-chirdu hopa... Lambre cu Hrisula s-mutrira unaoara pi sum dzeani,cu multa jali shi, tara ca s-vor, suschirarii un dupa alantu.

Ghini ma, vinlu da hilaria cama nainti shi putsan dupa putsan aca-tsara -cantitslimushati, jiloasi, capitaneshti. Canta ma naintea barbats-lji, dipreapoea muljerli. Eara ahanta mushuteatsa ca nu s-aspuni cupeana, cum nu s-aspuni cu gura! Asuna padurli di cantari; pana shipuljlji asculta canda canticlu al Sparo-Vangheli, al Balatso, al Jurcu,al Leonida shi Coli Ghiza.

66 -NUSHI TULLIU

Candu canta Hrisula tuts asculta, canda una boatsi din tser, unaboatsi di anghil s-avdza. Multu mushata, multu dultsi boatsi avea Hri-sula... Candu canta feata al Rocca, asuna valea, plandzea muntsalj,statea pana shi vimtul s-asculta. Cu ocljilj aplicats di-arshini, arosha tufatsa di dor candu canta, nu eara om s-nu dzaca, ca vama dzana, vamaniraida canta... Hrisula trimbura canticlu, cum al treambura birbiljlu;al frandzea cum al frandzi una muzica...

Dupa nasa canta shi Lambre. Multu mushat canta shi Lambre shifeatili murea di dorlu-a lui candu scula caplu nsus ca vamu at dit ir-ghilii. Tu cantari acatsara s-cada tufechli ca grindina; ca ashi eastisistima la sarcaceanj: s-canta shi s-amina tufechi; cadea, cadeatufechli dipriuna.

Soarli avea imnata giumitati di cali; avea agiumta la mijloclu atserlui shi ariidzli a lui cat strabatea pritu-alumachli di arburi. Aum-brata eara groasa, loclu veardi, lilicili anjurdzea livandu. Sarcaceanjljicanta dipriuna. Armasi ca fumeljli si ncarca a daua dzua. Ashi shi s-featsi. Measa nu si scula di mpadi deacutotlui shi noaptea tuta lj-uhuhutirii di s-avdza carishti pana iu. Cantara shi giucara pana dupanjadzanoapti. Curmats sh-avrahnjisits s-culcara catiun la purava-lj shiagarshira sum muta dumnilji ali luna.

Luna tritsea diparti ca una bucata di marmura alba shi alghea mun-tsilj tuts cu pandzili-lj di neaua. Sarcaceanjlji dumja. Focurli s-astim-sira... Cupiili dumja nsus tu munti... Mash Hrisula cu Lambre s-bashashi s-diznjirda sum un chin analtu, carishti di cati eti...

A daua dzua cu andzari, vinjirii calji tra ncarcari; ca celniclu Roccavrea s-njarga ma nsus, tu munti, s-adara calivili tra anvirari. Sar-caceanjlji vor s-hiba totna cu fumeljli ninga casheri. Barbats, muljeri,ficiori; feati, s-duc dupa cupii, mulgu, da dupa oi la cutar, tundu, facdi tuti. Ba nica muljerli fac multu cama mari lucru dicat barbatslji; cabarbatslji sant ca linavosh. Tuta dzua shi sta cu luledz shi cu ciubu-chea n gura, cu cumbulo!l:heatu mana. tesh la soari. cu caciula Drioclji, shi s-talji maslats.

Cu vinjirea a caljlor, fumeljli acatsara si ncarca. Barbatslji arca par-tsali, shi pristi nasi arcarii ficiuritslji tsi ntsiura cu gurli mplini di lap-tili suptu di la mumanj. Dupa tsi bitisira di ncarcari, la deadira cali acaljlor, shi cararea-cararea nsus, una carari strimta shi anvartita ca unsharpi tsi si ncaldzashti la soari, s-dutsea catrii tu cunachi. Dupa dauasahats agiumsirii tu loclu tsi vrea, discarcara, scoasira sumarli shiacatsara si s-lafueasca putsan.

MURMINTSAFARA CRu'fSI 67

I'" IILoclu iu vrea anvireadza ralcarea al Rocca eara una padina mushata,

bagata shi arucutoasa ca una banda ica sinii. Di partea di disupra earauna padurici di fadz cu friindza veardi ca catifelu, di ~partea di catranjadzanoapti eara trei izvuri tsi zvumea dit una pishtireaua alba.Curati ca crustali eara izvurli atseali; apa multa avea shi si scaldaomlu nauntru. Apa-a lor s-virsa nghios tu vali shi plandzea fugandaluicum plangu cloputli. Analtu pri pishtireau~ crishtea un chin aumbios,bitamu, agudit carishti cati ori di sfulgu. Aumbra-a lui s-alasa pristiapa njadzadzua ca una crepa di matasi subtsari. Cama nsus di izvurieara un loc arosh di frandzi cum easti veshtul atsel alic.

Loc ma mushat tra anvirari nu s-afla altu. hi-aclo puteai s-vedz tutcampul di Elasona, iu nvirdza granili primaveara, lucriJ.mari; didindivideai mushatili miiguli di Pritori acupiriti di virdeatsa ell chilimi diSmima; cama nsus, videai dzenurli di Lefturohori. Di parte a di catranjadzanoapti, muntsalj di Vlaho-Livada shi hoara tsi alghea tu plai cacuibu di pilicanj. Acio, dicara, discarcarii sarcaceanjlji.

Seara antanja dumjira cum putura, rara cidari, rara tsiva, ca earanoapti calduroasa. Barbats sh-aush s-trapsira ninga focuri, shi dupa tsitaljara coapti sh-crudi, agarshira tuts shi dumjira. Cipit nu s-avdza.

A daua dzua, di cu ndzari, s-dishtiptarii tuts, ca puljlji la batea stracap. Dzua eara mushata, tsetlu ca laptili. Un vimtu lishor di prima-veara batea dultsi sh-arcuros. Rocca deadi ordin si s-adara ciilivili.Tuta lumea, di la ficior pana la moashi, njarsirii n piiduri, taljarafidanj, lumachi, di tuti cati lipsea, shi catrii njadzadzua s-tumara lapurava iu acatsarii s-mplantii parlji tra calivi. Tuts lucra, tuts canta sh-aradea. Ca, candu alj njergu ghini lucrili a omlui, mash cantic shihilarii easti; sh-cum dzasim ma nsus, sarcaceanjlji scoasira tutiputa nprimaveara at~e~, unashuna. Camutili eara ca stealili, cati oai aveaaproapi cati doi njelj.

'T'r:>n:>",.:>nt; ";;h,it,, ,."lh,;l; -nIT" ~mhm~t::lti m::l~h -caliva a celniclui

Rocca nu eara nica acatsatii; ca caliva a celniclui vrea lucru multu, shinas, om bun cum eara, vrea prota s-veada adrati calivili a picurarlorshi apoea s-lucreadza, tuts deadun, la a lui. Catra mirindi oara, aca-tsara s-analtsa shi caliva a lui tu un loc cama mutat. Viirliga-viirligaeara calivili a picurarlor; di partea ndreapta, a mumaljei al Lambre; dipartea stanga, a atsilui cama' gioni avigljitor al Rocca, al Bira, un bar-'bat ascapirat tsi nu lji si batea ureaclja di dzatsi inshi. Nas maca paneaa celniclui di shapti anj sh-eara multu vrut di tuta ralcarea tra giu-neatsa a lui.

68 NUSHI TULLIU

CaIiva a celniclui s-featsi mushata ca una papushi. La mijloc aveaun loc alasat ca tri sala. Di una parti sh-di-alanta eara daua dispartsi-turi, ca daua odi. Ninga nasa, di partea di nafoara, adra una calivacama njica tra si sh-faca macarli. AcIo lipsea s-tsana tuti lucrurli ca:bucli, poaci, ibritsi, capisteari, tavi, scafi, cu un zbor tuti ali casi.Mash stranjili eara bagati tu ciiliva atsea marea. Trei paturi divirdeatsa fura adrati tu caIiva. Paturli eara taljati di loc, pisti nasi s-ashtimura ashtimuti di Una sh-pisti ashtimuti cati daua-trei vilendzaflucati. Di catra iu da soarIi fu biigata una icoana di asimi, cu mardzinj.?i varachi: icoana eara aIi Sta-Marii, cu Hristolu mbratsa; una icoanamultu mushata tsi custusea vara tsispradzats di liri. Ninga nasa, unaalta icoana cama njicii, icoana al Samtul Ghiorghi; cu samtul ancalarpri un cal arosh, cu shaua di sirma, cu una sula tu mana cu cari vatamaun vurcolac.

Icoana atsea eara lucrata trash Atina di un zugraf multu alavdat shiRocca deadi patruspradzats di liri di u-acumpra. Ninga icoana s-aspindzurara daua candili di asimi dit zamani, nishti candili antitsicum nu pots s-vedz iuva astadz. Ninga cohea-al Rocca, statea as-pindzurati turlii di armi: martinca, gralu, una tufechi aruseasca, dauarivolviri, una cu manusha di fildish, alanta cu di sidefi, daua iataganiafumati, sh-cama multi lucruri. Ashi ca, caliva a celniclui eara nu s-poati cama buna shi cama mplina di tuti bunetsli. Tu caliva atsea vreadoarma mushata Hrisula tsi s-minduea tuta noaptea, rara si ncljidaocljilj, la vrutlu-a ljei Lambre. Doi canj mari aviglja totna ninga ushiishi vara nu putea s-aproachi di caliva.

***

Tricura niscanti dzali di candu vinira sarcaceanjlji tu loclu-atsel. Tumunti aciitsara si s-baga turushtili. Rocca acljima una Njercuri pri tutspicurarlji shi pri tuti muljerli shi s-dusira ndzeana iu acatsara s-adararurusmea-a 1W.vupa tsl OltlSl01 lUcru, la rnpsl un Olfoec sn-macaratuts.

Mash Hrisula nu s-dusi, ca tata-su u-alasa acasa s-lj-agiuta a ma-saila lucru. Marata di feata nu shtea tsi s-faca di nu vrea poata n dzuaatsea si sh-veada pri giuvairlu a ljei Lambre. Tuta dzua lucra naraita,tuta dzua intra, isha, mplina di zali. Di aroshi ca merlu cum eara tufatsa, s-featsi alba ca albushlu di ou, ahiit shirpata tsi eara. Ghini ma,lucrul tut lucru eara shi Hrisula eara ca alghina.

Ma-sa aduchi ca easti naraita shi ca cu shicai, cu aradearea-lj dzasis-nu sta nvirinata, ca Lambre va vina seara. Hrisula s-arushi ca foelu

.:~,


di arshini ciindu avdza zboarli a ma-sai. Sh-tuma caplu, lIhta unaoara,sh-cu perlu-a ljei moali ca matasea, sh-ashtearsi una la~Iima uparitatsi s-lasa ca una chicuta di-aroaua pisti fatsa-a ljei. Ma-sa u vidzu, sh-u 10 di gushi sh-u biishe di trei ori tu framti cu dor; aptJi alj gri cumulta dultseami s-nu planga, s-nu s-amarasca, ca nasa. lj-easti ma,scumpa ca di ocljilj din cap. Hrisula arasi, alj bashe mana shi dauliacatsara s-lucreadza iara.

Putsan ciiti putsan, aumbra acatsa si s-alasa'pisti vali shi soarli trim-bura s-ascapita. Tra putsan s-astimsi tu un nior albastru ca una bucamdi atlazi, cum s-astindzi' un oclju di om tsi moari. Sarca.ceanjlji aca-tsara si s-toama dit munti cu huhutiri tsi ratsea s-arasuna valea mcuta.

Muljerli armasi tu calivi ishira s-li-ashteapta. Una tsi vinira, acatsaraun cor sh-aprimsira focw-Ii cu zarzarichi uscata pisti cari arcarabuciunj uscats. Fleaca s-analtsa nsus sh-ciiIivili arusha tu giucata aIimbilor di foe. Vimtul Ii tuma di una parti sh-di-alantii, ca nishtitrambi di pandza alica. SteaIiIi acatsara s-easa una cHi una trim-burandalui, shi EIimbul tut s-acupiri tu crepa lai a aumbrilor. Catifumealji sh-baga measa sh-di la caliva ploshtili di vin tritSea ca htnumta. '

Mash Lambre, cu framtea alasata pri mana, statea minduit shi nuvrea s-maca. Nas statea ninga foc sh-tut mintea foclu cu carliglu. Diciindu-candu uhta. Ghini ma, -vamu nu-lj baga oara. Mash Hrisulastatea nvirinata candu-l videa ashi. Ocljilj a lor s-mutrea cu jaIi sh-l~asciipira scantealji. Limba a ocljilor zburashti cama multi di cati poatisi sh-baga cu mintea omlu. Lambre, canda vrea s-lji aspuna ali Hrisulitsiva, ghini ma, nu avea cum. Unaoara, ata aIi Hrisuli-l vidzu, nasaplica ocljilj, s-arushi, tuma caplu, shi scoasi una custura s-pili-chiseasca. Chindisea una ciirlibana. Adra un cap di feata tsi sh-u-adu-tsea cu Hrisula. ' .

Cari eara nvirinarea a maratlui di Lambre? Un vis vidzut dupa

prandzu, candu-l fura somnul tu munti. Vidzu tu vis ca taha Hrisula s-lSUSl cu un anu glonl sn-ca luuzea Ulpanl, U1P'l1U lUUHU.. ~u n ue>>,>

alaga dupa nasa, cu-ahiit cama multu uhta, cu ahat Hrisula fudzea-fudzea rara sa sh-toama caplu. S-ratsea ca nasa eara loata mbratsa diisusitlu-a ljei, cavala pri un cal culcu, shi perlu lj-azbuira tu vimtu,azbuirandalui ca una zmeoaica. Lambre s-dusi dupa nasa pana la unarau mari, dipus, cu apa mintita, rara punti. Calu tricu naparti, nas,armasi di ncoa, plamtu shi jilit. Hrisula s-chirdu tu negura.

Candu s-dishtipta Lambre, ocljilj Ij-eara udz di lacrinj; shi tuta dzulleara nvirinat. Jalea nu-l alasa shi dupa tsi vinji la caIivi, iu Hrisula lu-ashtipta cu ahiintu dor, vislu nu lu-alasa arihati. Vrea s-lu agarshasca

70 -NUSHI TULLIU

sh-nu putea; vrea s-lu aguneasca dit minti sh-cama multu sh-lu adu-tsea aminti. Canda eara vama maghii.

Lambre shtea ca eara tu una hoara, aproapi di Elimbu, una moashitsi shtea s-aspuna casmetea. Sh-u baga tu minti si s-duca la nasa tuseara atsea, tara di alta. Shi tara s-mindueasca multu, si scula, 10tam-barea, taha si s-duca la oi, shi nchisi. Shi tu aripidina alaga, candaeara avinat di maghistri. Hoara eara diparti; trei siihats di la calivi.Lambre featsi mash una sahati pana aclo.

Candu agiumsi, eara daua di noapti. Lumea s-avea culcata. Mashcanjlji aviglja ninga. Lambre trapsi ndreptu la hani shi ntriba iu shadimoasha atsea. Dupa tsi lji s-aspusi, s-dusi la nasa, batu la usha sh-ashtipta putsan. Ghini ma, var nu vinji s-lji dishcljida. Batu iara;atumtsea avdza ca s-aprindi un shpirtli sh-una moashi vinji, cu tsearatu mana, si-lj dishcljida. Lambre intra. Moasha s-aspare candu vidzuun om nicUnuscut, cu tambari, eu carlig, cu tufechi dinanumirea.Lambre alj dzasi s-nu s-aspara, ca nas vinji s-lj-aspuna casmetea, nu s-lji facii arau, shi atumtsea moasha sh-vinji la loc, lj-arasi shi-l tricu tuuna odanjica,ntunicoasa,aumtamashcu lut. .

Eara moasha atsea ca Dumnidza s-ti-ascapa; slaba, analta, uscata,uruta, canda eara vama demun. Fatsa lj-eara suptii shi muhlidzata,grunjlu ishit nafoara, dintsalj cadzuts; mash ocljilj, doi oclji lai cachisa, eara vii canda s-ti soarba. Pisti paltarli a ljei ncusurati, cadeaperlu albu ca cairlu shi manjli uscati, ca fusili, trimbura di-aushatic.

Nishti stranji arupti, anvaliti cu una bunda aroasa, lj-acupirea trupluca surtselu. Lambre s-njira candu sh-u vidzu. Canda s-tunisi ca vinji.Ghini ma moasha, dupa tsi-apreasi un finghid, al mutri unaoara shi-ljdzasi:

- Cats anj ai?- Tsispriivinghits, lj-u tuma Lambre.- Ghini, dzasi moasha, shedzi mpadi, sh-va ts-aspun casmetea.Lambre shidzu. Caplu acatsa s-~j-aurla,canda intra tu chisa. Vina-Ii

Datea SIs-arupa, perIU1JlSI scula ca di heavra, fatsa lji ngalbini, shiuna asudoari aratsi shi-l talje. Cat adilja, cicioarli ma-lj trimbura.

Moasha arca tu vatra trei gamutsi. Ashtipta putsan. Gamutsli di granplascanira sh-ansarira nsus. Doi jari sh-putsana cinusha tricura pisticaplu al Lambre. Casa canda s-mina. Nafoara, chirolu eara mushat,ma tu oara atsea, cu tuti ca eara sirin, ascapira unaoara sh-apoea bum-bunidza. Moasha statu minduita ca una crutsi tu chimitir. Mutri catraLambre shi-lj dzasi:

- Vrei s-tsa spun andreptu?- Voi!

,"

,;1


- Ghini! Tini vrei na feata. Ts-u vrei multu. Feata easti mushata;mushata ca na luna dit Mai. Ti va sh-nasa. Nasa ti va cama multudicat u vrei tini. Ghini ma, nu va hiba a ta... Lambre uhta... Casa-lj s-anvarti canda... Nu, nu, nu va hibii a ta... sou shtii di la mini... Tini aiun mari dushman; dushmanlu atsel s-giura s-ti vatiima. Nas va ts-u-arapa feata... Mutrea ghini... Ia da-nj palma... Ah, gione, nu-i lucrubun, tini va s-mori... tini va s-eshti vatamat... Dushmanlu a tau va s-tivatama... Ashi va Dumnidza...

Lambre s-featsi ca turta di tseara tu fatsa. Sandzi nu lj-annasi pi nas.Inima-lj statu. Fara si ntreaba altsiva lji deadi ali moashi un cartu dimigit shi ishi nafoara ca agudit di sfulgu. Truplu lj-ardea, limba lji s-usca n gura, ocljilj lji si panjisira... .

Ishi din hoara tara ca si shtiba catra iu njardzi. Una sahati alaga cacildasit, ca batut di Sta-Maria. Dupa una sahati, vimtul tsi acatsa s-bata cama sanatos, cama avros, lji aratsi framtea tsi lj-ardea ca pira,shi canda nji-l dishtipta dintr-un vis multu urut. Mutri varliga sh-vidzuca dutsea catra Lasun. S-tuma napoi shi amarat cum eara, featsi mun-tili nsus. Ghini ma, njirdzea greu, canda aveaElimblu tu cicioari.Mash frandzili njishcati di vimturi, blastimatili, asuna pri carari. Unacucuveaua cubaea jiloasa shi lahtaroasa pri una shcamba analta, mur-ga, chipitoasa. Canticlu ali cucuveaua, canda lu-agudi ca una curshu-mi. Lambre, maratlu, deaspir, shidzu pi una cheatra, sh-aradzima'caplu di carlig shi lacrinjili alj chica, una cati una, cum chica chicutlidi tseara la cicioarli a Hristolui tu bisearica.

Dupa multa minduiri si scula. Agalea-agalea agiumsi la calivi, bunama, nu vru si s-toama shi trapsi nsus la cupii. Candu agiumsi la mas,galjinusha lutsea pri chipita al Elimbu ca una culani di chetri scumpi.Oili durnja, picurarlu, sotslu al Lambre, durnja sh-nas tu una pat-cljaua; mash'canjlji alatrara unaoara, ghini ma, cat cunuscura ca eastidomnul a lor, minara coada sh-acatsara si nciunjadzii di haraua.Lambre s-apruche di foclu tsi ardea agalisit, shi scoasi tambarea ditbratsa, sh-u 10pisti nas shi s-timsi. OClJllJnU-1Js-ahchmi.noaptea tuta.Zboarli ali moashi, ali maghistri, lj-asuna canda: va s-mori... va tivatama... HrisUlanu va s-hiba a ta... Maratlu Lambre!

***

Tricura shapti dzali di atumtsea. Fura shapti dzali lai, am~i, jiloasi.Lambre di hilaros cum eara nainti, s-featsi tacut canda lji si nicaracaravili. Picurarlji tuts s-njira. Vara nu shtea catse easti ahat amarat.Fartatslji tsi lu ntriba nu putea sa shtiba, ca grai nu putea s-lji scoata

72 ~ NUSHI TULLlli

din gura. Lu-arisea s-imna singur, dupa oi, s-canta totna. cu cavalucantitsi jiloasi, di cadea frandza di jali. Candu s-dutsea cativaraoara lastani, casharlu, oaspili a lui, s-ciudisea di naua purtari al Lambre.

- Va hiba ca nu nj-eshti oaspi Lambre, ahat aratsi ti ved di niscantidzali ncoa. Eu nu shtiu s-ts-adrai tsiva; tini shtii c1itti voi. Catse-njstai ashi? Catse nu mi zburashti? Vream sa shtiu catse! Naca ti Hri-

sula? Shtiu ca ti va; shtiu ca ti vor shi parintsalj a ljei; shtiu ca va tsi-uda niveasta. Rocca nu ti scoati din gura. Lu-avdza dipriuna: "E, laigiumir tsi easti sh-aestu Lambre! Gione ficior, mushat tinir, dishteptuom!" Tratse, dicara, stai nvirinat? Aspuni-nj, vrute Lambre, ca multunj-easti dor.

Ghini ma, Lambre tatsea. Mash cativaroara lu-avdzai ca dzatsea canu para easti ghini cu sanatatea, tr-atsea sta ashi. Cama nclo nu-aveagrai si scoata. Shi casharlu, ca sh-picurarlji, s-ciudisea s-nu avea altuzbor, dzua sh-noapti, dicat mash zborlu al Lambre. Va hiba ca lu-

amaghipsira, dzatsea multsa di nash. Dona nji s-pari, dzatsea un picu-rar earna tinir; s-dusi trash tu hoarli a Tricolui la una maghistra tra si-lj faca amaghi. Shi ashi, zbor di zbor, tuts ma sh-dadea idea shi tutscridea ca easti amaghipsit.

Ghini ma, zborlu ari areapiti shi, una tsi ishi, azboaira di loc tu locshi diparti agiundzi. Zborlu a picurarlor s-featsi dandanai shi la calivishi muljeri shi feati lu zbura, peascumta s-nu li avda celniclu shi cil-nicoanja. Nivinita al Lambre pri la calivi, nas ma nainti vinea dindaua n daua dzali, eara zburata multu. Pana shi marata di muma al

Lambre s-ciudisea catse nu vini hilj-su. Statea n prag, dipina ic1icuseatsiva, shi tut ma suschira laita di foe shi di caimo.

Hrisula iara loclu nu u-acatsa. Dipriuna, ma intra shi isha, mutreacatra tu munti shi Lambre nu-l avea iuva. S-dutsea la izvuri, plandzeaacto, s-aspila tu fatsa, s-nu s-cunoasca ea plamsi, shi candu vinea, foedi naraita eara. Daua ori njarsi tu munti, tara ca sa shtiba eaniva, shi..:::~:::~-_:::_n 1 _4'1:::TT_:::~__:::_\..:1..:.J~. _n ~.._:_ ... "_ _.:::.J_:::-..J:

parti multu, shi nu vru s-njarga ca vrea si s-amana. S-tuma acasaplamta-njic1ijita...

***

Una dimneatsa batu altu vimtu tri corbul Lambre. Lji s-featsi dormari di ma-sa, di Hrisula. Vidzu ca nu si scoati neap cu jalea shi vrus-u-aruca. Tsi va s-hiba scris di-Atsel di-Analtu, ashi dzasi tu minti.Barem cat va s-banedz, s-banedz cu saltanati. Eu nu escu om fricos.Moartea u-am vidzuta di multi ori cu ocljilj; sh-dipreapoea di iu sa


,-shtiba maghistra tsi nji-easti scriata a njia! Aestu lucru nu. poati s-lushfiba dicat mash Dumnidza. Maghistra va hiba ca-nj dzasi minciunj;cara si shtea nasa ahtari lucruri vrea s-hiba cama buna di cum easti.Sh-cara, s-mor una oara cama nainti.

Dupa tsi-Ij dzasi ashi ali minti, alasa sotslu la oi, shi s-du.si la caliviharacop ca totna. Pana shi chetrili aradea canda. Candu-l vidzura sar~eaceanjlji la si paru ca nu lu-avea vidzuta carishti di cats anj. Tuts s-harsira. Hrisula nu calca mpadi. Gura nu-Ij 'si uda ca la una piturniclji.Ma-sa al Lambre lu neacea eatse featsi ashi di nu s-vidzu ahanti dzali.

Ghini ma, eandu vini haraua, tuti luerili s-agarshescu. Lambre, euvinita tsi featsi, acatsa si zburasca cu tuts, shicai, glumi, cati s-eaftsa.Sarcaceanjlji-l mutrescu ntr-oclji. Canda scutea njari din gura, ahatdultsi zboari avea mushatlu Lambre.

- Dza-Ij-u, gura di birbilj, dza-Ij-u, la dzatsea un sarcaccan aush tsish-tradzea ciubuchea tes la soari. Ahati dzali nu ti-aveam vidzuta...

Lambre ariidea shi s-lishina cu paplu Costa. Lu tatsea hazi, ca earagustos paplu...

Dzua candu vinji Lambre, eara Dumanica. Sarcaceanili cara aliixiti.Lambre li baga n cor, barbat cu muljari, sh-acatsara s-agioaca dinainticu multa fudulii. Aushlji-l mutrea sh-dzatsea:

- Ai nte, ore, Lambre, nte, afta ta erma provata den s-afisai tosaismerais ta roinis kato sta ka/ivia6.

Shi Lambre la u turna.

- E, ore, ghero, eki pera s-to longo einai ca/itera.7

Shi Lambre giuca eu araslu n gura.Giucara pana seara. Dupa tsi amurdzi ghini, catiun s-trapsi tu caliva.

Lumea, curmata di gioc cum eara, s-culca earna eurundu ca di altiori.Somnul alj framsi shi la ncljisi dzeanili a tutulor. Mash vara doi-treiaush statea nic~ ~afoara shi sh-afuma eiubuchli tushindalui. Zbura dittinireatsa, dit zamani, tra multi lucruri.

Zhor111ciidzll duoa multi alti shi tra mandra iu va si s-duca s-

ameadza anlu atsel. Un di nash dzasi ea, tara di alta, va s-nJarga laratu a Armirolui c1ieasti amiu mushat, ea tutiputa easi buna shi sana-toasa. Altu dzatsea ea nu totna fatsi iama ea atsea di'anlu atsel, ea nassh-adutsi aminti ea tu 1878 tuta armanamea shi tuts oeareanjlji arma-

6 Pi gartseashti: Aide, ore Lambre, de, aesti ermi di oi nu ti-aliisariiahanti dzii/i s-vinj ciitrii la cii/ivi.

7 Pi gartseashti: E. ore aush, ado naparti, tu livadi. eastima ghinL

74 NUSHI TIJLLIU MURMINTSA FARA CRUTSI 75

sira mash cu ciirliglu tu mana. Di-ahati njilji di oi tsi amara Armiro, .'dzatsea aushlu atsel, tu anlu 1878, nitsi giumitatsli nu ishira sarpiti.Alasa ca njelji tuts alj chirdura, di nu azghira un, ma shi oili mari s-atanisira. Mash stearpili primaveara avea lana cama nghilicioasa.Matritsli eara slabi, zmulti, di vimturi sh.di furtuna. Zghilea picurarljidi ti loa njila. Canjlji aurla pri oahti di jali. Ashi ca multa lumi fu sili-ta ca s-easa cu furlji, ca cilnicamea la deadi cali. Mash talcarea-anoastra; dzatsea sarcaceanlu, aduna una furtii di chipri sh-di cloputi dila tutiputa tsi chiru. Dzasim atumtsea ca nu va na lorn sanatateavamaoara, ghini ma, mari easti Dumnidza. Altu iara, dzatsea ca s-tihiseashti cativamoara s-faca arcoari shi iama greaua aclo, ca Armi-rolu easti acatsat di vimtul di-amari.

Ashi ma zbura aushlji sarcaceanj tushindalui, candu Lambre cu Hri-suIa s-furara di-acasa shi s-andamusira la izvuri, dupa cum s-aveazburata di cu seara. Cat s-vidzura, s-loara mbratsa, s-biishara cu atselcama mari foc, shi ocljilj la si ud~ra di lacrinj. Hrisula sh-alasa caplupi cheptul al Lambre shi Lambre uhtandalui ma-lj basha gura aroshica frandzili. Statura ashi multa oara, tara si scoata un grai; ca ashieasti vrearea atsea mari: ma multu zburascli ocljilj shi inimli dicatlimba. Apoea, Hrisula eara la vrasta atsea candu featili vor din tutsuflitlu, candu sandziii alj hearbi, candu sinli li sa coc sh-araspan-descu mash ciildura ca foclu.

Shi Lambre, antanja oara tu bana, alj baga mana n sin an seara atsea.Ciindu Hrisula fu streasa la cheptu, lji s-mulje tut truplu di vreari,ocljilj Iji si ncljisira pri ngiumitati, fatsa lji s-aprimsi, shi boatsea lji s-tiUje. Sinli arucutoasi ca merlu shi sanatoasi ca gutunja, trimbura tumana-al Lambre, candu Ij-li acatsa ntanja oara.

Dupa multa zdrudiri shi diznjirdari, shidzura mpadi, acatsara s-shushuteasca, si-sh shuptira zboari dultsi shi dupa cat tsi zbura gurli alor ashi surghea adiljatlu. Ah, vreari, vreari, cati ori nu ts-am biuta shieu dultseamea a ta ca di ~iari! Cati ori nu-am dumiita pri sinlu albu amushatllor, ca njelu sum udzarlu ali oai!

Tricu noapti muM shi dolji vruts tut nu s-dispartsa. Nu la vinea si s-dispartfi. Noaptea eara aMt mushata! Loclu aMt veardi! PrimavearaaMt dultsi! Vrearea aMt ahundoasa! Apoea, nu s-avea vidzuta di-unasiptiimana! Una siptamana! Easti cat un an la daua sufliti tsi s-vor shis-achicasescu!... Hrisula, ash displiti perlu mushat, tsi Ij-agiundzeapana dipadi shi, aradzandalui, lu-arca pisti anumirlji al Lambre ca unstranj di matasi moali shi lishor. Lambre shi ngrupa fatsa tu nas shi ljisa parea ca easti un Dumnidza - aMt mari Ij-eara haraua tsi-lj nicainima. Gura ali Hrisuli Iji si parea garafila.

Zboarli ali maghistri Iji si parea tu minuta atsea ca un ciintic veclju,ca un pannit. Hrisula nu va s-hiba a lui! Minciuna! Nas u-ari mbratsa,ca pi una icoana, u-ari ninga nas, easti tuta-a lui, cara.s-va - trup shisuflit. Catse, dicara, maghistra alj dzasi ashi!... Catse-lj dzasi ca nasva si s-vatama! Cari va-l vatama pri nas, gionli a gionjlor? Dona?...He! He! Cats ca Dona vidzu Lambre! Mash tu somnu s-nu lu-apuca!Shi, canciu s-minduea la tuti aesti, Lambre ash dzasi tu minti camaghistra minciuna. Hrisula-l featsi s-cr.eada ca vamaoara nu va s-aiba moarti...

Dupa tsi clocea cu pulj agiumsi stri caplu a lor, dolji vruts s-dis-partsara cu multa sila. Antanja oara s-dusi Hrisula, dupa nasa Lambre.Lumea dumja, canjlji dumja shi vama dot nu-lj simtsi. Candu intra ncasa Lambre, ma-sa cat s-avea dishtiptata shi un cucot beratli cantanaoara ca-ca-ca! Candila ardea tu una cohi lacrimoasa ca una veduva

pri murmintu. Tu fleaca a ljei Sta-Maria s-videa galbina. Lambre s-culca. Dumji taha? Carishti! Candu tinirlji vor, nu para Ij-acatsasomnul. Suntu dishteptsii totna ca cuclu tu cuibar.

***

A daua dzua, dimneatsa, cat cripa Mrghia, sarcaceanjlji si scularatuts shi si ndridzea si s-duc~ cu feati shi cu muljeri la tunderi ca vinji .

mailu - meslu a lilicilor shi a virdeatsaljei atsiljei cama mushati.Lumea intra shi isha tu calivi ca alghinjli tu stupar. Barbatslji turghi-sea foartitsli, ficiorlji aduna hiiraili tra bashtili di lana, muljerli shinciiltsa tsaruhili tra nchisiri. Mash maratili di moashi - s-li-ardafoclush-pira - statea pri prag ca cucuveili shi s-arumiga nica nidat soarli.Nascanti statea cu manjli n sin, di-arcoari, shi ma dadea paltfirli caluplu soli madt. Una moashi cama fudula, tsi li-avea giucata tu tini-reatsa cu Barba Costa Iji striga a unui nipot a ljei tsi s-dutsea catraizvuri: kai am pas, na pas siapera, o~e yiem? sire na armexis taprovam ampslemou, pare Kemla gallam .

Shi ashi, tuta sarcacinamea eara pri mari vreava. Tundirea easti 1aoereanj una dzufi di mari sarbatoari. Muljerli adara culats, piti, turtialbi, sh-li pitrec la cutar. Celnitslji baga numalji tu sula, aduc cofi divin shi tuts deadun, celnits, chihiieadz shi picurari, s-ashteama primacari dupa tsi bitisescu di tunderi. Tundearea tsani dzali, dzali

8 Pi gartseashti: sh-ca s-ti duts, ti duts naparti,ficiorlu-a meu? du-ti s-muldzi oi/i nipoate, lja sh-una galeata.

76- NUSHI TULLIU

ntredz, ca suntu njilji di oi tsi lipsescu tumsi. Rocca, calai-ca aveacupii multi, adusi vin, tra cama multi dzali, tra picurari.

Lumea nchisi catra la eutar, tu munti. Featili cu tapsiili n cap, mu-ljerli dupa nasi, barbatslji dupa muljeri. Tuts s-dutsea cantandalui.Tsal Rocca cu Hrisula s-dutsea shi nasi cu cati una turta tu mana. Pana

shi aushlji nu-lj tsanea loclu, sh-cavala pri calj, s-alina dzeana nsus.Dupa tsi agiumsira la cutar shi scoasira eandushli, silehli, loara foar-

titsIi sh-intrara tu oi. Picurarlji li-ashtirnea mpadi oili, acatsa soli tundadi la cheptu pana li-adra shuti cudeatotlui. Oai dupa oai, birbec dupabirbec, pana tra prandzu tumsira vara patru suti. Bashtili cadea grealish-arudi di ti loa haraua, ca tutiputa eara multu ambara, multu prucup-sita: muljerli li aduna, li liga sh-dupa atsea li calca cu harai.

Di tuts picurarlji, Lambre tundea cama ghini sh-cama curundu catuts. Pana s-tunda alants una, nas daua. Hrisula-l mutrea cat eastialavdat. Nasa, di multi ori, giunara cum eara, acatsa cati un birbec sh-lu adutsea a tata-sui s-lu tunda. Unaoara vru s-acatsa un gaei cueoarnili turnati di trei ori, mari ca coarnili di tserbu. Lu-acatsa di 'cu-raua di clopat shi-l tradzea catra Ia Rocca. Ghini ma birbeclu, narait,lj-ascapa dit mana, s-featsi napoi, sh-u-agudi unaoara cu coarnili tucheptu. Hrisula arunica shi cadzu mpadi. Picurarlji s-lishinara diaradeari. Nasa s-arushina, arushi, shi ishi dit cutar aroshi foc. .

Candu agiumsi njadzadzua, picurarlji alasara foartitsli, scoasira shil-varli albi shi s-dusira s-shada la measa. Trei friptalji fura scoasi ditsula, dinjicati pri fearica. Aburli di carni anjurdzea di muscluvusealoclu. Barbats shi muljeri s-ashtirnura: mascurlji la una measa,feaminli la alta. Tuts arupea coastili cu dintsalj, cura butsli di carni,maca, astupa, bea, ciucutea, di s-adrara candila. Apoea, s-bagara tushicai, sh-apoea tu cantitsi. Cura bana-a sarcaceanjlor cum cura laptilitu galeata la muldzeari.

Dupa tsi macara, cantara, si sculara iara, intrara tu cutar, s-acatsara,... rn" 1 1 04_4._ .J: ~ ___~ ...:: ~_1"" 1= ...: ...1~_~ ....

__ a _ , _ __

cap. Cama multsalj, nianvitsats cu laerima a avinjlor, s-chindisira.Apoea, vinlu eara un vin lai, sanatos, veclju, un vin di Cojanj - bal-sam. Aushlji, dupa tsi ciueutira ghini, s-distimsira, shi scoasira bar-barusili shi s-timsira tu-aumbrata. Bagara cicior pisti cieior, biigaraluledzlji n gura shi sh-lafuea. Featili s-dipusira la shoput shi acatsaras-aspeala tipsiili, cantandalui. Alta primaveara ahtari, altu Mai ahatmushat, nu-avea vidzuta sarcaceanjlji.

Dupa tsi framsi dzua, oili fura bitisiti shi barbatslji shidzura priiarba. Pagurli di-arachii tritsea dit mana tu mana. Arachia Iii dizligalimba cama multu shi tinirlji cartea aushlji cum trec cu moashili, s-


"easti ca nu li-agudescu cu shtsalili candu vor sola lja cati var oclju.Aushlji, s-aprindea, babalea, anganea, cripa tu heari. Barbatslji s-di-rina di-arasiti. Sh-ashi, cu shicai shi cu turlii di turlii di grai, la tricuoara pana amurdzi deacutotlui.

Valea si ntuniea. Fumlu isha, shi la stani shi nghios la calivi, catrambi di neguri. Purunghilj gangurea dipriuna tu vali cu una boatsilangaroasa. Fluearli acatsara s-bata, chinjlji s-shushuteasca, cloputli s-bata, oili s-azgheara, Elimbul s-vazeasca; !;huirari, huhutiri, cantari,vreava tu tuti partsili. Sarcaceanj shi sarcaceani vrea doarma searaatsea la cutar, ca a daua dzua vrea s-tunda oili stearpi.

Focurli s-aprinsira. Patru focuri. Pira s-analtsa nsus ca limbi disharpi, scantealjili plascanea, chinjlji statea deavarliga ca nishti stihiilai. Dupa tsi shidzura deavarliga di focuri, bagara measa, dupa measau biigara iara tu cantitsi. Aushlji canta cantitsi veclji, dit zamani;tinirlji Ij-asculta cu dor. Sh-ashi, u-adusira pana njadzanoaptea, candugaljinusha tricu di Elimbu. Apoea s-culcara. Durnjira tuts ea mortsa.Tu cutar, Lambre cu Hrisula mutrea stealili, shi-sh shuptira grai disivdai...

Cum apiri, ia-li sh-oili stearpi. Un ficior, sotslu al Lambre, li-adu-tsea cu carliglu tu mana, cu gacilji dinainti. Lu-avdzai ca striga: sti-stiermal Stearpili intrara tu mandra. Foartitsli acatsara iara: hrats-hrats-hrats. Tricu shi dzua atsea, Martsa, cu tundearea shi cu chefurli; ashishi alti daua dzali, pana bitisira eu tuti cupiili. Lumea s-tuma la calivicu haraili mplini di lana. Una siptamana muljerli disfeatsira bashtili,aspilara lana tsi eara lipsita ti acasa, una siptamana s-njishca ca fur-nitsli.

***. .

Eara tu dzatsli di Mai. Cat avea data soarli; cat s-avea andreapta lu-mea shi sh-avea arnita casili. Barbatslji, aflats pri la calivi, statea na-foara, tu avra, sh-mutrea ciitra tu campu la carvanJll tSItrltsea napamn paduri, ca nishti pulj, ahat mari eara dipartarea. Campul eara veardica catifelu. Schicurli di gran s-ligana ca una pandza veardi biituta divimtu. Muntsalj eara mplinj di lunjina. Di catra Cochinopul vinea unapagana di arbinesh, tuts cu fustaneli, lai ca corghilj, barbosh ea furlji.Eara vara treidzats di inshi. Arbineshlji s-aprucheara di calivi.Siircaceanjlji ishira s-lj-ashteapta, di vreari di nivreari, eu inimanvirinata ca-lj vidzura. Cum vinjira, deadira cati una ''jangheata'' shitricura la calivi. Eara colonjats. Tuts tiniri, ficiurats; tuts sarpits,niparticats, Dumnidza s-ti ascapa.

78- NUSHI TULLIU

Dit muntsalj ali Gramosti tricura tu Elimbu ca si s-faca azapti loclu. .'Pri iu tritsea, batea, uparea, dadea fum tu nari, cafta paradz, ratseazulumi, maca tutiputa, canda eara a lor. Nu avea capestru. Caplu a.lor,Abedini, avea vatamata nascantsi furi shi 10 mari anami; tr-atsea ra-tsea itsi s-vrea rara ca vama si-Ij greasca.

Pri iu tritsea iarba veardi nu crishtea.

Cat agiumsira la calivi caftara cunachi. Dupa tsi lji mpartsara pritcasi, cafta piti, friptalji, vin, njari, poami cati sh-cati. Sarcaceanjlji Iiideadira di tuti: paparii, alca, ciishuri, di tuti. Dupa tuti aesti acatsarii s-caftii s-vinii tuts picurarlji. Picurarlji fura adush. Mash Lambre nu vrus-vina. Picurarlji fura ntribats s-easti ca vidzurii tsiva furi. Sarca-ceanjlji dziisira cii nu, dupii cum sh-nu avea vidzuta. Atumtsea, ar-bineshlji lj-ashteamii cu fushti, alj bat, alj sandzineadza, Iii tuchiraoasili. Zghilea muljerli, aurla barbatslji, di s-dirina loclu. Nu shtiu catileamni framsira, arbineshlji. Alj ratsea iatats, la dzatsea ca hranescufurlji shi multi alti.

Celniclu Rocca, ciindu vidzu purtarea-a lor, bagii shaua a calui, 10patru sarciiceanj shi nchisi tri Liisun si s-planga la huchiumati.

Arbineshlji ishira tu munti, njarsira la stani; aclo batura casharlu,virsara laptili, friimsira dauii talari, vreas-aprinda shi cutarlu. Di-aclotricura la oili stearpi. Lambre nu Ij-aduchi. Lu-aflara tu somnu, cutufechea capitanj. Ciinduiilj vidzurii tufechea, alligarii, cot la cot, shi-lloarii cu niish.

Tuta calea nu-l scutea di "haidut cherata" shi-Ij liiirii piiltiirli cucundatsli. Lu-adusirii ndreptu Liisun. Dzasira cii-l vidzura cu furlji, camaca sh-ca bea cu nash. Dupa zboarli-a lor, Lambre fu arcat tuncljisoari. Rocca s-dusi si s-plangii di arbinesh shi arbineshlji s-plan-dzea ca nas shi picurarlji a lui hranescu furlji. Statu shi Rocca patrudzali ncljis.

Lambre laCUun mes shi giumitati tu ncljisoari. Di shcoplu atsel>_: 1: ..1-- ..I:.:>: _ 1;;~..I..;..I..:; p" nir\11tl1t "!>tn. "intiimiini Doct.orlii- .

nu-avea nadia s-lu-ascapa, ca virsa salldzi di bateari. Patru siptamanj,singur pri una arugudzina muhlida, tu una oda ntunicoasa, cu igrasii,s-tuchi maratlu Lambre ca Hristolu pi crutsi. Patru siptamanj nu vidzudzua alba, ma niputut di moarti, nisumnat, nimacat, agiumsi ca unaumbra, ahat slabosh. Mash un poci cu gura framtii shi cu cati unii cuuadi pani lai, uscata, muhlida, eara tuta mutrita-a lui. Zaptielu tsi ishash-intra sa-l veada, lu-agudea catiunoara cu ciciorlu, lu-angiura priarbinishashti, sh-lu-alasa uhtandalui shi suschiriindalui.

Mama-sa, vinjita di la calivi, plamta, dirinata, nviscuta tu stranji lai,s-dutsea pi la caimacanlu, cafta izini si sh-veada hiljlu, ghini ma, izini


nu-lj si dadea. Atumtsea, laea, s-dlltsea la ncljisoari, s-aradzama capludi oljaia-a ushiljei shi pliindzea, plandzea di ti loa njila. Zaptieluvinea, u loa di brats, u pindzea, shi-lj dzatsea dipriulla: "Haide ghit,ghit disheri". Oaminlji tsi u videa la si talja inima di njilih

Una seara Lambre tradzea tri moarti. Doctorlu-J dispulje, lu-asculta,lji mutri vina, ocljilj, limba shi dzasi la cunachi ca va s-moara. Dupaadetea crashtineasca, pitricura un preftu sa-l cumanica. Preftul njarsi,al cumnica, shi-Ij bagara la cap una candila.'Lambre eara chirdut. Nusimtsea, nu-achicasea tsiva. Fatsa-a lui, mushata ca una. icoana disamtu, eara alba ca cartea di tsigara. Framtea anvarligoasa, ca un cubedi bisearica, eara aumbrita di perlu lai tsi-lj cadea lungu pisti anumiri,ca una peana di corbu. Inima cat alj batea.

Candu vidzura ca va s-moara, alj deadira izini sh-a ma-sai s-intra.Atumtsea s-vedz plangu, lacrinj, jali, zghic! S-dipira marata di moashidi-lj si disica inima a omlui; zghilea, cum zghilescu oili candu la chernjelji.

Boatsea a ljei scula mahiilalu, cutrimbura Lasunlu tut. Pana shi aturtsilor la si featsi njila. Mama al Lambre s-batea, sh-arupea perlualbu, cair, lu striga pri numa, ma tuti ncot; Lambre durnja dus, candaeara mortu. Mash vina tsi batea ninga, aspunea ca armasi una scan-tealji ,di bana tu atsel trup giunescu, mushat, adrat canda di marmura.Murmintul statea dishcljis si ngljita ahiinta tinireatsa, ahanta dishtip-taciuni shi mushuteatsa di oml Noaptea atsea, mama al Lambre statula cap alichita ca una lambada, ca una shindani. Tuta noaptea plamsi,s-dinjica.

Tu-apirita, Lambre acatsa si s-faca ma ghini, di iu eara ashtiptat, cutseara tu mana, si sh-da suflitlu. Acatsa s-anganeasca, s-dihteadzii, sizburasca, s-acljama pri ma-sa, pri Hrisula... Ma-sa-l bashe pri framti,Iji 10mana tu mana a Ijei sh-lu ntriba tsi-l doari. Lambre, candu vidzuca ma-sa easti ninga nas, vru si scoala pri cot, ma nu putu sh-cadzuiara framtu pri arugudzina. Ma-sa-lj baga framtea pri dzinuclji shi-lUQacu lacnnJ upanu. un, LSllalJau, I.I)llal\ialLllU...

Catrii la prandzu oara, Lambre s-featsi multu ma ghini. Ocljilj Ijinghilicira, caldura ascadzu, fatsa Iji si nsirina. Doctorlu, candu vinjishi-l vidzu ashi, s-ciudusi. Nas s-ashtipta s-Iu afla mortu. Candu-Ividzu ahiit ghini, Ij-aradea fatsa di haraua.

- E, moashe, Iji dzasi a ma-sai al Lambre, si shtii ca hilj-tu ascapa.Maca nu muri pana aoa, ascapat tra totna easti, s-nu-ai gaile, s-nuplandzi. Ti vru Dumnidza. Eara picat, crima eara s-cherdza ahtarigioni, ahtari lutseafir. Landzid di moarti easti sh-mutrea-I cat mushateasti! Nu plandzi, moashi, avdza, nu plandzi; furtuna tricu; nu-i tsiviJ.

80 NUSHI TULLIU

tora. Tra patru dzali va tsa-l fac gioni-aslan. Tra patru dzali va s-pri-imna iara tu munti, tu Elimbu dupa cupia a lui.

Moasha plandzea di haraua; vrea s-greasca sh-nu putea. Alj bashamanjli a doctorlui, sh-plandzea, marata di moashi, di-lj cura lacrinjlizdarci. Lambre ac1itsash-nas s-planga. Doctorlu plamsi, nai tu soni, dinjila. Scrie una aritseta shi ishi nafoara cu inima tuta lacrinj, muljata,ca una bucata di tseara scoasa di la foc. ..

Tra patru dzali, cum dzasi doctorlu, Lambre s-featsi ghini. Si sculamprostu, acatsa s-imna, s-maca, si zburasca ca sanatos. Tut antriba prima-sa tra Hrisula. Cum easti? Tsi fatsi? S-mindueashti la mini? I miagarshi! Nu shtea maratlu ca Hrisula eara landzida sh-nasa di dorlu alui, di caharea a lui. Ma-sa nu lji spusi ca easti landzida, s-nu lj-as-parga inima, ma-lj dzasi ca totna pitreatsi cati un picurar si ntreabiicum easti. Lambre, candu avdza aesti zboari, canda lji sa loa unacheatra di pri inima shi sanatatea-lj vinea multu ma curundu di hiliirii.Fatsa lj-arusha, ca gamutslu di aroida, di vreari.

Ti una siptamana, s-featsi gioni ca nainti; ba s-featsi cama mushat.Celniclu Rocca tiligrafisi Servia, shi tiligraf vinji s-lu scoata pri Lam-bre ditu ncljisoari. Una dzua, vinji zaptielu shi-lj dzasi s-ea,sa.Lambreishi cu ma-sa. Marata di moashi basha zaptielu di harauii, lji deaditsintsi grosh; zaptielu lacrima. Lambre lji si paru ca vinji dit lumeaalanta. Nu calca mpadi. Candu ishi n pazari tuta lumea s-ciudisea triahtari gioni. Nu avea vidzuta pana atumtsea ahtari chiparish tu campulal Tesaliiljei! Tuts, njic shi mari, dzatsea: "Tsi tinir vrea maca loclu!Tsi njati-nishani!" Fudul, cu percea lunga pisti paltari, cu imnatlu dilivendu, Lambre parea ca un ficior di amira. Pulpa a lui, streasa ghinitu cioaric, parea ca pilichisita tu marmura. - Ocljul - soari!... dintsalj -margaritari... araslu - lunjina!

Turtsalj tsi-l videa murmura: "Iaziic" tri ahtari tinir s-hiba fur!...Lambre s-tatsea ca nu lj-avdza. Dorlu a lui, atsel cama mari, eara si s-

. UU(,;C1 val. (1.111(1 \"iUIWIUU 14 411\'1 a;)J.ou-v\o>au.a .I..u.J.~"""U."'. .J..'.I. U... u U.L u u.......

deadun cu ma-sa, tara s-ashteapta sh-pri celniclu Rocca. Pana s-agiun-ga tu giumitatea di cali, Rocca, cu culcul a lui, lj-agiumsi. Dupa varatrei sahiits eara la c1ilivi. Sarcaceanjlji, sarcaceanili ishira tuts s-lj-ashteapta. Moashi, muljeri plandzea di jali sh-di haraua. Featili, nicacama multu. Va s-dzatsea omlu ca Lambre fudzi, nu vini, va intra la

pusta di ncljisoari, nu easi. Hrisula, cu tsal Rocca, ashtipta pri prag, calaita di Hrisula eara nipututa, slaba, galbina di multa vreari shi dimultu plangu.

Nasa nu putea si s-njishca di mpadi, ma cara avdza ca vinji Lambre,canda scoasi areapiti. Candu-l vidzu, Hrisula lishina. Sarcaceanjlji s-

.~


aspar~ara; Ghiumuri di apa-lj tumara pana si sh-vina tru minti.Lambre plandzea ca un ficior. Ah, cat mari easti vrearea la suflitlialeapti!... Dupa tsi-lj tumara apa, u fricara cu arichii, cJ.lpusca, lj-deadira limonji s-anjurdzeasca, Hrisula anvie. Dishcljisi ocljilj, mutricatra vrutlu a ljei, arasi, sh-apoea acatsa s-planga. Ma-sa u baganauntru s-nu lji si faca iara arau.

Mari haraua, mari curbani n seara atsea l'I.su~la c1ilivilisarcacineshtidit Elimbu. Tuta noaptea giocuri, cantitsi, tufechi. Nu durnjira pana tuapirita. Vamaoara sarcaceanjlji, flilcarea al Rocca, nu-avea faptaahtari chefi, canda vinji Hrist6lu.

"Barba Kosta" canta dipriuna.Ma napoi acatsa sh-Lambre un cantic di derti, un cantic mushat, tsi-l

dzatsea agalea, cama agalea, jilos, cama jilos.Candu canta Lambre,tuts asculta framtsi di jali. Una lacrima mari,

cat una coama, lji chica dit ocljilj a distilului Lambre. Hrisula, Ian-dzida, aseulta pri praglu di caliva sh-plandzea cu caplu n poala.Mama-sa plandzea shi nasa nvirinata. Ashi lj-aflii harghia, cu cantitsish-cu lacrinj, pri maratslji sareaceanj.

Trei-patru dzali Lambre nu s-njishea di la calivi; trei-patru dzalistatea ca finghidlu ninga caplu ali Hrisuli. Hrisula sh-ascundea fatsa tucapitanji sh-plandzea di dor shi di eaimo. Plangul alj ljishura inima.Tra naseap.tutimpu s-featsi ghinl sh-nasa. Isha pri nafoara, s-priimna,sh-dzua cu dzua s-tatsea eama sanatoasa, alba-aroshi ca lilicea diargavan.

***

Vinji veara, nja.d~aveara. Sarcaceanjlji s-dusira n carvani cu car-vanjli a lor, nu armasira la c1ilividicat picurarlji, aushlji shi muljerli.

Furlji trieura vama ndaua ori pi la turushti tara s-aduc1ivama aspar-__ 4a~

Paganjlji nu s-vidzura s-treaca alt1ioara.Celniclu Rocca isusi feata-a lui aprindu Sta-Viniri cu Lambre. Featsi

una isozmata - lucru mari. Lambre cu Hrisula criscura cati una palmadi hilarii. Sarcacinamea tuta giuca, gazepi mari, trei dzali cu arada.Dupa ahati shi ahiiti, tinirlji sh-vidzura vislu eu oeljilj. Di-anculea treimesh eara bana. Elimbulla parea cama mushat, plaiurli cama verdza,puljlji cama dultsi, flintanjli cama avroasi, aumbrili cama groasi, ca,omlu c1indueasti cu inima ambara, tuti li veadi cu altu oclju. Pana shichitritsealili la parea margaritari.

Hrisula isha di multi ori tu munt,i,s-afla cu Lambre, sh-dolji, dupa

82- Nusm TULLIU

cupii, alaga loclu tut. Cati cuiburi nu ari loata di pri arburi Lambre traHrisula! Cati piturniclji nu-ari acatsata tu-alats, tri nasa. Dit cati va-ljuri nu-au biuta apa deadun cu una singura scam! Cati ori nu macaralapti cu una singura lingura! Cati njali nu au bashata la coarni divreari! Tu cati padinj amplini di lilici nu au durnjita ca frati cu sor!

Nascantiori, di catra seara ic1idimneatsa, candu soarli isha trei bar-tsati sh:alina cararea albastra a tserlui, Lambre cu Hrisula tritsea cuoili didindi di Elimbu, di catra partea ali Catirini shi, di pri varnasb.cambiianalta, mutrea amarea curata ca una sinii di asimi. Mutreacaravili tsi tritsea una dupa alanta, cu pandzali albi ca neaua, umflatidi vimtu, shi inima la batea di dor. Mutrea vulturlji tsi s-arushutsa tuniorlji albashtri ca atlazea, ica alghi ca bumbaclu, shi ocljilj la si udadi lacrinj di vreari... Stearpili pashtea arfiiti prit plai, clopotli batea,isusitslji li mutrea, acatsa cati vara capra tra muldzeari, shi Lambre umuldzea tu una cuvata, shi Hrisula bea lapti ca njaua atsea agiuna...

Unaoara s-alinara trash pi ciuciula al Elimbu, atsea cama analta ciu-ciula, shi muntsalj tuts lj-avea ca tu palma. Videa muntsalj di Gramos-ti, Zmolcul cu Vasilitsa, Oulu cu muntili di Spilj. Di partea ali Eladavidea Chisavlu, muntsalj di Agrafa shi ahats altsa muntsa. Vimtul aljbatea aclo nsus. Hrisula, alba ca una dzana, ash displitea perlu lai,lungu, moali ca matasea, shi-l tritsea dupa grumazlu al Lambre, alnuda dinapoi, shi, gura n gura, cheptu la cheptu, s-basha, s-diznjirda,shi zbura di sivdai, ca una preaclji di turturi tu cuibar.

Altaoara lj-acatsa una ploai, una furtuna cu grindina tu una padurishi dolji s-bagara sum tambari ca doi edz tu tsarcu. Statura ashi varadaua sahats pana s-trapsira niorlji, gali tserlu shi inshi iara soarli,

. scantiljos ca un discu di mirgeani. Dolji vruts aradea ca s-udara sh-asculta canticiu-a puljlor tsi la canta vrearea dit frandzali di arburi.Cat s-apruchea seara, Hrisula nchisea catra la calivi shi parintslji u-ashtipta cu araslu n gura. Varna sarcacean nu scutea grai anapud traHrisula shi tra Lambre, c1ituts alj vrea ca pri ticiorlji a lor. Shi diprea-poea, sntea ca s-vor, ca un trat! Shl ca una sora, cum s-va luna cusoarli.

Hrisula mushitsa cama multu di candu s-isusi. Nasa dishcljisi cumdishcljidi bubuchea di Mai. S-featsi cama nostima ca floarea di arga-van. Ocljilj lji scantilja sum framtsealili amisticati ca daua steali tuaumbra a unui nior; ca ashi easti vrearea: da mushuteatsa la atselj tsi-usorbu. Suflitli s-fac ca una muzica. Canta dzua-noaptea, tu somnu. Shisuflitli al Lambre shi ali Hrisuli canta di dor, di vreari.

Dzalili tritsea ca sahatea, ca una minuta. Ashtipta, candu di candu,s-vina oara atsea si sh-baga curunj4, s-hiba tra totna nidispartsats, mra.

MURMINTSAFAM CRUTSI 83..

,- gaile. Celniclu Rocca dzatsea dipriuna ca va lji ncuruna toamna atsea,sHj veada ca sh-adara sh-nash casa ca tuta lumea. Nas u videavrearea-a lor multu mari, shi nu vrea s-lji tsana multu. Tr-atsea cel-nicluaveabagataaraftsasi-ljcoasatutapaeaali Hrisuij. .

Araftsalj cusea cari di cari. Trambili di shiac eara taljati, stranjilicruiti, stranji cum vara feata di sarcacean nu-ari vidzuta ntr-oclji.Shasi araftsa cusea. Shcurturi vrea-lj coasa vara duzina. Ma tsi shcur-turi! Tuti lucrati cu matasi; tuti ncljigati 4i sirma. Am fustili! Tsi laifusti! Tsi chinari di hrisati, lucrati cu hir suptsari, s-nu pots s-tsa ljaiocljilj di pi nasi. Am cameshli! Tuti di ljin, subtsiiri ca pandza dipangu, cu danteli la gushi, camesh cum nu poarta nitsi doamnili maripit casabadz. Cara s-bads apoea mandili di!1cap, dimandati di trashSaruna, tuti di sirma; cara s-bads shimii di mana tuti chindisiti sh-cupardzits; cara s-badz poshi di gusha, capitanji, vilendza, nu pots s-linumiri varnaoara.

Unaoara sa nsoara shi s-marita featili shi gionjlji. Sh-apoea, feata alRocqa eara, om avut, multu avul, om di soi mari, om avdzat sh-cunami tu tuta sarcacinamea. Putea nas si sh-marita hilja ca un tsiritor?Putea nas s-lj-asparga hatra ali tsal Rocca sh-ali Hrisuli? Tri cari u-aduna ahata tutiputa? A cui va li-alasa ahati agri! Tsi va la faca ahatiflurii purtati tu patru tinichei mari cat un cot? Tsi-l va ahat asimico!Tri Hrisula sh-tri Lambre suntu tuti atseali! Mash s-baneadza! Mashsanatati s-la da Sta-Maria shi Hristolu! Sarcacinamea tuta s-njira diahata prica, di-ahata saltanati! Featili sh-loa furtsili sill statea tutadzua s-veada cum cos araftsalj. Tsi mushata shimii, dzatsea una, tsimushata easti pandza aesta, dzatsea alanta!

Maratili di feati d~picurari! Eara sh-una feata mari, tricuta, di varatsispravinghits di anj, armasa nimartata. Calai-ca avea una mamafudula, gura. asparta; tsi suschira dit hicati, candu videa ahatimushutets sh-caildu s-minduea tsi gioni va s-lja Hrisula. Al vrea,marata, shi nasa pri Lambre, ma nu cutidza s-carleadza. Sh-apoea, tsi-

, ',. - 1 ,,- r. I.;'" _1. _ :::..:I 4-=:- - -.- --- --- - -.-di la steali - ahat multu sh-u vrea pri Hrisula. Ma marata-atsea di featanu-avea parigurii candu s-minduea ca va-l cheardii.

Nu mash featili viriea s-veada paea ali Hrisuli ma sh-moashli, sh-aushfji. Pana shi pri Ghero Costa al videai ca vini shcljiupicandaluitsac-tsac, andrupat pri Wlavearga di cornu. Dupa tsi vinea, s-tindea tusoari, scutea tabacherea cu tabac, tradzea unaoara, tradzea daua, shilu-avdzai dipreapoea: aptiu-aptiu! More erma! Tsal Rocca adutsea-adutsea cafelu al Ghero Costa, ca eara sh-gumar aushlu. Alavda priLambre, alavda pri Hrisula, alavda paea, cilnicoanja, pri tuts din casa

84- NUSHI TULLIU

cu tuts cuscri sh-cu tuts cumbari.Tsal Rocca atumtsea, ca marmurusita'shi ncucutata, Ij-adutsea tu-

tumi di-atsea cama buna a aushlui, galbina ca fluria, cu hir moali camatasea, tutumi d-atsea tsi bea beianjlji.

Ohero Costa calca cu ocljul catra moashi, adra tsigarea groasa cat unbrats sh-u umfla pafa-pafa, canda bea tutumi di la ciuflichea a pap-

sui. Moasha, cu ciui-V giuca tu tinireatsa, mina caplu shi-lj dzatsea:"ghide, ghide, strave! " Lumea aradea shi s-lishina. Ohero Costa' aljratsea cu ocljul ali moashi, u chipira di fatsa, sh-moasha naraita -.unaoara ca u ratsea arizili, Ij-asuna una n cap cu furca di Iu-adra rus-carlu ca aclo si-Ij hiba. Aushlu armasi ca hut. Featili s-lishinara,muljerli sh-tsanea iljili di-aradeari.

Trei dzali imna cu caplu ligat cu una pishchiri, maratIu di aush. Di-atumtsea, nu cutidza s-carleadza. Chirdu sh-parmitili, sh-cantitsli, shigiumili... Pana sh-alavdaciunjli sh-alavdarli tsi li ratsea ali tsal Roccali chirdu. Araftsalj Iu schina dipriuna sh-auslu cripa tu cheali.

Celniclu Rocca, candu vinji di Lasun shi-Ij si spusi atsea tsi patsamaratIu di Ohero Costa, muri di-aradeari. Lji cljima doilji s-Iji mbu-neadza ma nu s-afla cearei. Moasha, ca moashi, si nduplicii, maaushlu nu vinea n cali.' "Dupa tsi Ij-am adrata ahati sh-ahati tu tini-reatsa, ma dzatsea nas, s-nj-adara aesta arshini tu-aushatec!" Ohinima, dupa muIta angricari a celniclui, dupa tsi-Ij deadi un pagui di-arachii, pagur nou, acumparat di Lasun, aushlji si nbunara shi tuti lu-crili s-andreapsira.

Celniclu Rocca adusi di Lasun una bucata di curaze tra Hrisula, tutacu cutsalj. Cu tuti cii nu eara sistima Ia sarcaceanj tra sodafustani, aliHrisuli Ij-adrara shasi. ,Daua tisadz di turlii sh-turlii di poami furaadusi pri cal shi calu asuda pana s-li-aducii. Celniclu vrea s-Ia ampartapoami a araftsalor cii s-apruchea s-bitiseasCa, shi vrea si-Ij pitreacaacasa cu tuti mushutetsli. Nas Ij-avea adusa di multu diparti araftsalj,di e:!r:! :!t1:eli c:!m:! :!vn7.iit1: hI emiri 1:hi hI eO:!1:iri Shi. dllna dalla

dzali, dupa tsi bitisira, la si baga una measa dumneasca, la si deadi Iacatiun cati una mandila, fura pIatits multu ghini, shi Ia si deadirapoami tra ticiori. Araftsalj s-dusira oara-Ia buna shi paea ali Hrisuliarmasi tuta adrata.

ill

Meslu Agustu. Campul easti arsu di soarli tsi ngaldzashti ca un ci-

9 Pi gartseashti: aide, aide, striimbe

.'


reap, ca un cirche arushit la foc. Arushi loclu tut. Hir di iarbii'nu s-veadi veardi. Ca tu palma s-featsi campul. Carvanarlji tree agalisits,mulili cat li da cicioarli di caldura. Un zaduh di nu poati si sta nitsi tu-aumbra maratIu di om. Ardu chetrili sa s-tucheasca. tJamishoarli

suntu galbini ca galbinushhi di ou, uscati, parliti. Frandzati di arburi s-maranghisira. Iuva nu s-veadi nior, llU s-ducheashti s-vina vamachicuta di ploai. Tu campul tut nu vedz dicat gramadz di shumuronjtsi ngalbinescu arsi di soari. Lucratorlji nu pot s-lucreadza pri campudi multa caldura, shi carili cu boi aruca cu greu cati un pas nainti. .

Carcaletslji canta tuta dzua. Mushconjlji nu u-alasa lumea arahati.Mash tu Elimbu avra easti nilipsita, aumbrili arcuroasi, apili arats ca

gljatsa, di ts-u da tu framti candu Ii beai. Vimtul bati dipriuna aclo, caanaltu munti easti aushlu Elimbu, shi caldura. nu s-ducheashti dea-cutotIui; ba nica, dimneatsa, fac foe sarcaceanjlji. Virdeatsa easticanda-i primuveara, vulodzli suntu mash lilici albastri, albi, galbini,aroshi, viniti, chindisiti, di tuti turliili. Sufla avra, murmura chinjlji, s-Ieagana frandza, canta padurli. Pri ciildura a meslui Agustu mash ados-baneadza omlu!

Ohini ma, una alta mirachi avea sarcaceanjlji. Furlji acatsara si s-priimna ca edzlji, tricura patru capitanj mash tu una siptamana, loaravara optspradzatsi numalji, s-dusira la cashari, I-batura casharlu, fea-tsira putsana znjii. Nu la eara ahat di furi cat di paganili tsi vt\a s-acatsa iara s-vina. Ma, atsea tsi lu-ardea pri celniclu Rocca, eara ea s-avdza un zbor, ca taha s-vidzu tu Elimbu shi Capidan Dona, .dush-manlu al Lambre, tsi lu-avina si-lj Ija bana. Di eandu inshi zborluatsel, somnu llUbiiga la oelji tuta casa al Rocca shi cama multu Hri-sula. Tuts shtea ea Dona eara om lai, om arau, om tsi nu Ijarta, pulj dicodubatura. Shi tuts shtea iara ea nas inshi fur di sibepea al Lambre,di vrearea ali Hrisuii, shi s-giura ea va s-vearsa sandza, ashi ea sarca-cinamea eara tu mari nvirinari. Dzua cu dzua, ashtipta vara habari lai.

Pienrarlii Mounea ea Dona avea paspradzats di inshi dupa nas, tuts

furi veelji, fricosh, lahtarosh, tsi-l talja omlu ti un zbor. Cama mUltsalJeara armanj rarshirots di-a Pleasaljei, tsi avea hazmi eu arbineshlji shiinshira furi; dzatsea, eama diparti, picurarlji, ea Dona s-dusi una seariiIa turushti shi ntriba iu Iu-ari maslu Lambre, ma easharlu nu vru s-lj-aspuna shi multu s-angriea s-nu-l asparga, ca easti erima, ea un singurticior ari ma-sa. Dona, atumtsea, s-narai, acatsa s-angiura ca va-ljfaea, ca va Ij-adara, ea va Ij-aspuna, ca va-l faea armuri-armuri si-lpitreaca .doara a ma-sai, ashi ea, nu eara nadia s-lu ndultseasea.

Di patru dziili tsi eara vinjit tu Elimbu, Dona alaga pi la tuti cupiili.Ohini ma Lambre nvitsa .shi s-tirea, ea puijiu di-avinator. Nas nui

86 NUSHI TULLIU

dumja seara la cupii. Alasa mash sotslu-a lui. Dzua statea diparti di oish-aviglja carauli. Nas al vidzu pi Dona di daua ori cum alaga ca caniturbat, cu caplu gol, arsu di soari, cu barba ncarciljata, ocljilj laicatrani, ma Dona nu putu si-l veada.

Celniclu Rocca s-dusi singur di s-afla cu Dona shi-lj featsi mari ri-geai si-l ljarta; ghini ma, Dona lu-angiura sh-pri nas shi-lj dzasi cavrea-lj talji caplu sh-a lui ca sh-isusi hilj-sa dupa atsel "birbantu", ghi-ni ma, nu u-adra, ca nas shtii ca Hrisula tut a lui va s-armana dupa tsiva-l vatama priLambre.

- Va va-l pitrec trash la calivi cumats-cumats si-l bagats tu tava,dzasi Dona.

Dicara vidzu sh-celniclu ca nu easti cali s-lu nduplica, alj dzasi, cas-easti ca-l vatama pri Lambre, atumtsea sa shtiba, ca tu guva disharpi sh-cara s-ascunda, tut nu va s-ascapa di rilana-a lui.

- Am eu gionj tri caplu-a tau, cats s-caftsa, lj-u tuma Rocca. Eu dzaccu bunlu, ma cu-araulu, bana ti bana, suflit ti suflit, shi cara s-ai alatsaursea la calivi ca aclo easti Lambre, alj dzasi Rocca.

Capidan Dona s-narai foc, trapsi iataganlu, ghini ma sotslji nu lu-alasara.

Rocca s-dipusi la calivi, ca una furtuna, sh-la dzasi a sarcaceanjlor s-aibii armili tuts andreapti, ca poati Dona s-vina la calivi pisti noapti.Pisti treidzats di barbats sh-andreapsira dugralili. Bira, gionli Bira,avigljitorlu a celniclui, ardea si-l veadii mash unaoara pri Dona.

- Ca s-nu lu-acats viu si-l bag pi suHi,ore celnic, s-nu-nj dzats prinuma, lji ratsea al Rocca.

Tuts sarcaceanjlji angiura, ashtipta candu di candu s-vina seara si-lfaca tsir, cum dzatsea nash. Pana shi muljerli avea andreapta tufechi.Rocca baga di sapara varliga di pari. Nas deadi ordin ca vama vinghitsbarbats s-acatsa loclu nafoara di calivi, cararli pri iu eara sa vinaDona, sh-alantsa s-armana la calivi si-l baga ntri daua focuri. Nas,

. . .. N !__ ..~ _L':_': _'I""",u.,1U U-""''''''''', 1"'''''"''' ~ - --- 01' _

vrea s-veada oaminj di ali duvleti la calivi, ca shtea tsi au trapta. Shiapoea, la eara arshini ca nash, sarcaceanj livendza, tuts cu armi, tutsgiunari, s-hibii aparats ca muljerli veduvi.

Nashi vrea s-lj-aduca singuri caplu al Dona Lasun, tra s-Jja sh-anami. Di tr-atsea Rocca dadea ordin pisti ordin. Ghini ma, candu s-ratsea tuti aisti la calivi, vama shapti-optu tufechi s-aminara tu munti.Sarcaceanjlji s-alipidara cu gralili tu mana. Rocca, nintricutlu tu giu-neatsa Rocca, shi Bira, fudzea nainti, dupa niish tuts alantsa. Ciinduagiumsirii nsus lj-aflara furlji iu s-biitea cu Lambre. Ia cum s-featsi.

MURMINTSA FAR}., CRUTSI 87

.' ***

Lambre s-dutsea valea nsus, candu deadi pri furi cari eara tu limeri,rara ca sa shtibii. Cat 501vidzu Dona, Iji striga si sta; ghim ma Lambre,deadi tambarea dipadi, arca carliglu sh-featsi plailu nclo, lishor catserbu cum eara tu fuga. Furlji arcara pri nas ma nu-l agudira.Atumtsea Lambre tuma dugraua, arca, sh-aciitsa s-lu-angiura pri Donashi-lj dzatsea multi grai amari. Pana s-vina.sarcaceanjlji tufechli cadeaca grindina. Furlji nu cutidza s-easa di dupa arburi ca, aclo iu sh-tumatufechea Lambre, nu cadea mpadi pljumbul, ca multu bun tragatoreara Lambre. .

Un fur, Caraveli acljimat, vru s-aspuna giuneatsii shi inshi cu apalatu mana. Lambre-llo la oclju shi lu-agudi tu cheptu. Caraveli ciidzu tuloc rara ca sa scoata un ah. Furlji s-aspareara candu vidzura ca cadzuatsel cama gioni sots a lor. Cu vinirea a sarcaceanjlor, sandzali 150siminti di frica. Una sahati s-batura, furi cu sarcaceanj, pana-lj furanoaptea sh-fudzira. Sarcaceanjlji alj loara caplu al Caraveli s-lu ducaLasun. Gioni om eara atsel Caraveli. Analtu, chiptos, ljundar. Cheptultut lj-eara scriat cu cundilj. Oaminj, vulturi, turlii di turlii di seamniavea pri bratsa shi pri cheptu.

Tu una chimeri lj-aflara shi patrudzatsipatru di liri shi daua fluriimari di cati tsintsi liri. Tutj atseali -lipsea soli Ija Lambre, ca nas al .

vatama, ghini ma nas nu tsanu dicat mash fluriili, s-lji baga ali Hrisulidigushi, shi varii paspradzats di liri; alanti li mpartsa la sarcaceanj.Sarcaceanjlji giuca di haraua. Tuta noaptea nu durnjira; ashtipta dinnou furlji, ma furlji nu s-vidzura, s-dusira mas~ la stani di-lj biigarafoc shi s-trapsira.

A daua dzua, di cu dimneatsa, sarcaceanjlji, cu Lambre n cap, in-shira tu munti Iha nu s-aflara cu Dona. Dona alj vidzu di diparti ma nucutidza s-easa tu padi. Nas s-trapsi tu paduri. Doi sarcaceahj di lacalivi njarsira sodahabari Lasun.

Dzua alanta aglumSIra vara sura Ql lll:l.imJ, iUU,>U4p1<:&l1U ,w.:.

Cama marli a lor multu lu-alavda pi Rocca, sh-pri Lambre, tri giunea-tsa a lor shi tuts s-ciudisea cum s-vatama ahtari un gioni, mari ciit unmunti. Vama daua-trei dzali ascherea cutl'iira tut Elimbul. Ghini ma

furlji sh-loara perlu. Tu tumata, adusira sh-caplu al Caraveli Liisun. .

Lambre s-dusi sh-nas cu ascherea, shi ciiimacanlu, mira-a lailui, lu-alavda multu tri giuneatsa-a lui. Lambre fu silit si s-duca pana Servia,cii tiligraf avea vinjitii di la Pashelu, si s-duca pana aclo si-l veada tsiturlii di om easti. Lambre s-dusi cu armi, cu tut.

Candu agiumsi Servia, Pashelu lj-acljima la cunachi. Lumi s-avea

88 NUSHI TULLIU MURMINTSA FAR}.. CRUTSI 89

adunata multa ca arina: mer s-arcai nu cadea mpadi. Musica canta.Na-l shi Lambre, analtu, sirvilj, mushat, birbec calesh, livendu catserbu. Perlu lungu alj flitura pri anumirlji mushats ca aripi di corbualasati pi carciliulu a unui plup. Tuta lumea, candu tsa-l vidzu, scoasiuna boatsi di ciudii. Tuts tsa-l mutrea shi tsa-I alavda. Tinir, nu shicai,dzatsea aushlji; gioni, capidan, dzatsea barbatslji; tsi lai chiparishdzatsea muljerli! Featili shtits cum al mutrea: cum mutrescu nasi vargioni mushat candu la-ardi inima ti vara bashari.

Pashelu sh-nas, multu lu-arasi pi sarcaceanlu Lambre; sh-candu nass-aplica si-lj bashi poala, Pashelu, om aush, tsa-l bashe tu framti.Dupa atsea, lu ntriba cumu-l vatama furlu, cum adri'i, cum featsi.Lambre Iji spusi tuti cu multa dultseatsa shi tuts alj dzasira bravo.Pashelu alj deadi shi dzatsi liri shi-lj dzasi ca va-lj scoati'ish-unsemnudi la amirarilji.

Lambre s-trapsi di la cunachi shi candu njarsi la cafinelu atsel earnamarli, tuta lumea, ficiori shi barbats, s-apruchea di nas, al mutrea, aljratsea alavdaciunj, shi cati alti. Lambre, galantu cum eara, la dimandaa tutulor biutura. Patru liri asparsi n seara atsea. Lumea nu-avea iu s-lu baga. Tuts dzatsea: "Halali pri feata tsi va-llja. Tuti harili li-ari".

Noaptea tuta nu durnji Lambre. Tuts carbaereanjlji, alj si featsiraoaspets, loara chimaneili, shi Ij-u dzasira pana tu-apirita. Nu shtiu catvin s-biu, nu shtiu cati scafi s-framsira. Tuts ancalicara pr,i calu atselaroshlu, tuts s-avea adrata candila. Mash Lambre nu lu-acatsa vinlu.Nas shtea ca eara tri cali sh-biu cu misura.

Dimneatsa, cat alghi tserlu, Lambre sh-lo mana cu tuts oaspitslji shinchisi. Fu pitricut cu chimaneili pana ndzeana la Miiniistirli Asparti.Aestu loc easti ntri Servia shi Lasun, stri cali cum njerdzi, una haniveaclji, dit zamani. Hanea easti adrata tuta di cheatra, rara zvestri.Loclu iu easti adrata easti una vali multu mushata, cu turlii di turlii diarburi shi di virdetsuri. Vedz aclo amisticats, platanj, peri, prunj,:II1rnmini tnmchfili :Il1ri niilillri clln:lci clllln 7.hor tllt~ arhurlii.

Di una parti shi di alanta, mash muntsa analtsa pana la niori; muntsapadurosh, muntsa grei, muntsa fureshti. Totna furlji gioaca ca edzlji tuatselj muntsa. Mash tu un loc s-veadi un loc goalish. Valea easti nol-gica di muntsa, hanea ninga vali. Nu shadi la hani dicat mash un hi'ingianaltu cat un plup, useat, mustacat tsi featsi fur tu anjlji 1887-1890.

Seara, vin di dormu la hanea atsea sh-nascanti muljeri cu barbatslji alor tsi fac agru prin plaiuri, candu nu pot si s-toarna n hoara la nash.Au lucri'itorljiatselj sh-calivi, ghini ma, vin la hani tri cama mari sigu-rantsa. Disupra di hani suntu daua taburi. Ascherea shadi aclo, iarnash-veara, shed earna multu arbinesh. Omlu tsi treatsi pit valea atsea,

nu veadi dicat fumlu di la taburi, di la hani; hangilu, arbineshlji tsi-ljcafta cati un mitilic tri arachii; cati vara argat sh-cati vara turma njicadi capri pascuti di vara feata dit hoarli deavarliga, cari suntu multudiparti di la valea atsea. Caprili fac Ijanura nsus ica sta tu aumbratash-da cu coada, cu urecljili chipirati di mushti, ca vea.ra s-aprindicupacilu aclo shi fatsi mari caldura.

La hanea atsea shidzu Lambre ti prandzu sh"maca ndauii mashcaturidi pani. Hangilu Ij-adusi patru oaua, putsan vin acru ca pusca shi slabca dzama di carni, shi putsana sari cu piper. Lambre nu eara singur.Avea cu el patru nizanj tsi-lj si deadira di Lasun shi, galantu cum eara,Iji spusi a hi'ingiluis-aduca shi alta macari, cara s-aiba. Hangilu adusishi nishti carni di zarcada shi Lambre baga un chibab s-tsa alindzidzeaditli.

Dupa tsi macara ghini shi mushat, Lambre s-culca tu una aumbrata.Cat agarshi sum platan, una nipartica s-alasa di pri alumachi, lu-acatsadi cicior, s-featsi nel, lu strimsi cu ahata virtuti ca maratlu di Lambreacatsa si zghileasca cu boatsi. Nizanlj\ s-dusira, sh-candu vidzuranipartica s-aspareara, nu shtea tsi s-faca. Lambre scoasi una cama ditsileafi sh-u talji filii-filii. Nu-l mushca, mash cat lu strimsi; ghini maciciorlu lji sti'iteaamurtsat, tuta dzua nu putu si-l njishca. Avea multumari dureri. Nu putea si si scoala.

Hangilu pitricu s-adu.cauna moashi'idit hoarli deavarliga tsi shtea di .

sherchi. Moasha vinji amanat, catra seara, candu aumbrili s-alasarapisti valjuri sh-pisti muntsa. Nasa, cum al vidzu, aduchi tsi sharpi lustrimsi, featsi una alifii di nishti ierghi sh-Iji umsi ciciorlu. Unaaundzeari, lu-alasa amurtsatlu, pulpa s-disumfla, durerli tIicura. Giu-mitati di lira-lj deadi Lambre ali moashi. Varaoara nu-avea vidzutabitarna ahats paradz tu mana a Ijei. Lj-aradea sh-urecljili di haraua.

Noaptea at!;ea,Lambre armasi la hani shi s-minduea la vruta a lui,Hrisula. Luna, tsi insha trimburandalui, ca un tas di maliima, di dupamuntsalj padurosh, alj laea framtea cu una munda hrisusita; steaJili IjiscantllJa ca nIsht! dlamant!; carcaleazlJl suscmra ~u liuua ~1ll WI ,","u,,'"'

di flueara vinea di diparti, agalea shi taraganos. ,Unaboatsi di picurars-avdza unaoara... e... e! Una cumbura cadzu: barn! Canjlji alatrara.Vara lup s-dusi la cupii, dupa cum s-videa. Mutrea luna, alba shimushata, cum treatsi agalea sh-anarga pristi muntsa, stIabi'itandaluialbastrul campu a tserlui. Luna ascapita, didindi dupa una chipitaasuligoasa shi dupa nasa aumbrili s-timsira pisti vali.

Nizanlji durnja dush sh-hi'irbueaan somnu: har-har-har-har. Hangilus-dishtipta; aprimsi una tsigara, inshi nafoara, s-apruche di atselj tsidurnja, asculta unaoara, daua, sh-dapoea s-diparta. Intra iara tu hani,

9()' NUSHI TULLIU

scoasi vara tsintsi-shasi carvelj di pani di misur amisticat cu sicara,sh-Ii deadi 1a niscantsa oamenj. Eara fur1ji! Eara optu inshi. Lambrealj vidzu cum loara trap1u nsus, s-featsi ca doarmi. Tsi gai1ei avea!Furlji tut sarcaceanj eara, oaspets di-a 1ui. Ica armanj 1ipsea s-hiba!Tr-atsea shi nas tacu cheatra...

Dimneatsa, cat acatsara s"bata pu1j1jishi si scoa1a aburIi tu vaIi,Lambre ac1jimahangilu, alj p1ati, shi-1jdzasi 1aureac1ji:

- Tsi oamenj eara atse1jdi aseara?Hangi1unga1bini,s-aspare, s-featsi ca nu shtii tsiva shi dzasi:- Cari oamenj? Nu shtiu! Eu durnjam nauntru tu hani! Nu shtiu!

Tricura tsiva oamenj...- Haidi, haidi, 1j-u turna Lambre, nu ti ra ashi, eu vidzui ca 1adea-

dish pani, Ii numirai carve1jIi,alj numirai shi oamenj1ji, vidzui pri iuvinjira, catra iu s-dusira, shtiu tut, ma nu ti-ascundi. Eu nu-aspun 1avama. Cara vream s-aspun va 1j-agudeamaseara. Eara tsintsi inshi. Cunizanj1ji, cu tabur1i di aproapea, puteam sa-lj vatamam. tuts, ma nuvrui. Tsi gai1e am! Shtiu ca suntu crashtinj, oamenj di-a noshtri. Maspuni-nj tsi capitan eara.

Hangilu, candu vidzu ashi, cadzu pri dzinuc1ji, acatsa s-p1anga, s-faca arigeai s-nu 1u-aspuna1a ascheri, ca ari fumealji, ca va s-putri-dzasca tu hapsanai, ca va nu va, lipseashti s-la da pani a furlor, ca altaturlii nu-ari tsi s-faca tu loc1u atse1 fricos, pustu, iu mash pulj1ji beaapa. Lambre 1u-asiguraca nu aspuni shi atumtsea hangilu martirisi caeara un capidan sarcacean, Dona, ca nas avea paspradzats di inshi, maun 1ji-1vatamara tu E1imbu, tsintsi s-ampartsara di nas shi arinasimash cu optu.

Lambre, candu anvitsa ca eara Dona, cripa tu heari, ca 1j-ascapaarastea si-1cura unaoara tri totna, ma tacu, ca dusi, azbuira pulj1u.

Dupa tsi-1j dishtipta sh-ascherea, anchisira ca1ea-ca1eacatra Lasun,shi agiumsira tra mirindi oara, ca ca1dura eara mu1tu mari. Apili tutieara crop di caldi, canda eara hearti. Loc1u eara capsa1sittu campu shiuscat - tapsll. Calea eara arsa ca chmmlda scoasa dit cireap shi pulbi-rea tsi s-muta 1a ump1ea oc1jilj shi gura. Cu di-anvii agiumsira panaLiisun pi caroarea atsea dit mes1u,a1Agustu, candu frandza nu s-bateadeacutotlui.

Una tsi agiumsi Lasun, cat s-tuma di biu 1auna cafinei una shirbetishi llchisi tra 1aca1ivi, ca dorlu a1iHrisu1ia1tuchea. Agiumsi noapteaacasa, tu oara candu sarcaceanjlji avea bagata di maca cu dzadaapreasa.

Lambre trapsi andreptu acasa, ma dupa putsan 1u-acljimara1a'socru-su, la celnic1uRocca. Lambre njarsi, shidzu 1ameasa, sh-1aaspusi tut


.' cum 1u-ashtiptaPashelu, cum a1 mutrea 1umea tuta, cum a1 bashePashe1utu framti, cum a1jdeadi dzatsi 1irishi-1jdzasi ca va-1j pitreacaun semnu, cum harsi noaptea tuta cu chimanei1i, aspusi tsi patsa cunipartica, cum shi-1vindica moasha, cum vidzu ca tI:icu Dona pri 1ahani, sh-tuti ahati. Rocca, tsa1 Rocca shi Hrisu1a cu altsa sarcaceanjma-1 hasca n gura shi s-umfla, shi s-cam arusha, shi s-cabardisea cafeatsira ahtari dziniri avdzat, cu anami, dziniri tsi agiumsi si zburascacu Pashe1u.

Nu ca1ca mpadi Hrisu1a.Lambre a1jparea di dzatsi ori cama gioni,cama mushat, cama bun dicat eara; nitsi anghilu1nu putea s-hibii ah-tari ca Lambre a ljei. Cu dunjaea tuta nu-1a1axea.Ficior di-amira sa-1jcafta mana shi nitsi ca vrea si sh-toama oclji1j si.1 mutreasca. Om caLambre, ari a1tupisti loc? Atse1easti nishani! Oc1ju di soari! MaratadCHrisu1a!Cat shi-1vreat...

***

Nu tricura nascanti dza1idi 1aturnata a1Lambre di Servia shi lipsi s-

njarga tra s-acumpara mandra trash Armiro tri amari. Eara si s-ducace1nic1u,buna ma, una njica 1angoari tsi-1frandzea, dupa tsi aratsi unaseara, nu-1 a1asas-lja cali 1unga.Apoea, ce1nic1uvrea ca Lambre si s-diparteadza tra putsan di 1acalivi, ca totna s-minduea ca Dona poati si.s-toama varaoara preascumta shi s-lja sandzaIi. Eara, nafoara di aestidaua fapti, shi una alta fapta tsi-1 ratsea pi ce1nic1us-pitreaca pidzinir-su tri mandra: nas vrea ca di-anculea s-Ija 1ucru1tri nainti Lam-bre, si s-faca cunuscut tu 1umica ce1nic,ca, cwn' dzatsem, Rocca vrea1j-a1asatuta avearea a1Lambre, ca dziniri, ca ficior a 1ui... Lambre s-hiirsi mu1tu ca vrea si s-diparteadza putsan, ca sh-a 1ui 1ji imna tuminti hazmea a1Dona.

Una dimneatsa di Martsa, anchisi, deadun cu doi picurari, si s-ducatri mandra. Lambre, antanja oara baga ciciorlu tu zinghii, ca panaatumtsea nu vrea lUva sn-lUva SI ncanca. \...t:1l11\.aui:11JUCaUl ...a1 " ~ ;"

un cal di iapi1i a 1ui,ca1 gioni tsi bea nior1ji candu Iu ncaIicai. Nitsica1eadi her, dzatsea sarcaceanj1ji, nu putea s-lu-agiunga, ahata imnariavea - vimtu, nu a1tsiva. Dzats1i sahats Ii ratsea patru. Candu imna,ascapira chetrili shi petali1i scutea scantea1ji; candu arujea, s-Iiganaloc1u.

Lambre 1u nca1ica shi, picurarlji nainti, nas dupa picurari; s-dusirapana Armiro. Lo mandra, una mandra mu1tu buna, tuta surin shi u-ancupara mu1tu cama eftin dicat s-vindea pana atumtsea shi dicat s-ashtipta s-lj-u-a1asa. Nu shtiu cum, nu shtiu tsi, 1u-amaghipsi cu

92 NUSHI TULLIU MURMINTSA FARA CRUTSI 93

zboarali ahat multu pi domnul tsi u vindea, ca tuts s-njiraracandu ._

anvitsara cat scadzut Ij-u deadi; nascantsa dzatsea ca domnul atselavea una feata tri martari, shi una t!ii-lvidzu pi Lambre, lu-arisi ahatmultu, cii, ca s-lu andultseascii, lj-aliisii mandra eftinii deacutotlui.Cum vor s-hibii lucrili, ma un lucru si shtii, ca Lambre featsi acum-

piirarea atsea cama bunii shi ca loc di arniu shi ca acumpiiriiturii.Dupiitsi sh-deadirii ciiparea, dzinirli al Rocca shidzu viirii patru dziili aclosh-featsi cunoashteri cu tutii lumea.

Unii dimneatsii, Iii deadi cali a picurarlor si s-ducii la ciilivi, shi niiss-dusi piinii n Vol tra s-veadii ciisiibiilu,cii di Armiro panii n Vol nueasti diparti; shi isusitlu ali Hrisuli vrea s-iil veadii Volu cii multu-ljlu-avea aliivdatii. Una dupa priindzu, anciilicii calu shi s-dusi. Antiinjaoarii videa amari tu bana-a lui. Ciindu sh-u vidzu, armasi ca cildiisit.

Nu videa diciit apii shi iarii apa; apii larii di mardzini. Pamporli s-dutsea, vinea; shuiratlu a lor, miirimea a lor, fuga a lor, tuti iil njira pisiirciiceanlu Lambre. Ciiichli, biirtsiili, alunica pi apii ca peshtilj. Siir-ciiceanjlji cu miinitsli ascumbusiti, cu cheptulnafoarii, cu ciiciula pioclju, cu lupiitsli tu manii, ciinta, ariidea, canda a lor eara dunjaea.

Lambre nu-s siitura di mutriri. Tutii dzua, dimneatsa, seara, stiitea lamal, icii s-priimna mardzina di-amari, sum masinj shi sum purtucalj,cu aumbra ndisatii. Multu lu-arisea s-veadii candu easi soarli dit apii,arosh ca unii aroata di foc, sciintiljos di-lj si loa ocljilj. Dupii tsi insha,apa s-arusha ca unii sinii tsi u scots dit jar. Amarea anghilicea cageamea. Peshtilj ansiirea nsus shi Iii sciintilja tu soari peanili, candaeara adrati di sidefi shi di-asimi. Candu asciipita soarli iara, nica camamushat. Piirea cii unii vatrii di jarciidea tu apii, diparti, multu diparti,aclo iu amarea piirea ca s-alicheashti cu tserlu. Eara unii mushuteatsacum omlu nu poati si-u scrii cu cundiljlu, nitsi zugraflu nu poati si-uzugriipseasca pi piindzii.

Al Lambre iilj si piirea cii veadi altii dunjai, si ntriba singur: piinii iusi s-tindii amarea? Avea avdziitii cii nu-ari mardzini; iilj s-avea aspusiica nu-an runau. Nlutrea tU apa s-veaClamnge11]Shl margaritari, camultsii-lj spusirii cii tu amari crescu. Ma nu videa tsiva; mash ciinduapunea soarli iilj si piirea cii veadi pisti apii tut rubini shi mirgenj.Altiori, alj si piirea ca s-vupseashti ca un stranj arosh ca siindzili; shimultu lu-ariisea arushatsa atsea trandafilii. Ayea un suflit multu

dilicat, ca eara niimnat tu lumi. Carti shtea putsiinii, cat putu siinveatsii di la un alt ficior di celnic tsi s-dusi panii Larisa, la sculii. Tudauii veri nvitsa ahiit cat iilj lipsea s-aleagii itsido di carti shi sii scrii.Shi scria mushat, canda chindisea pi ghirghefi.

Di dorlu a amariljei armasi patru dzali n Vol, cu tuti cii s-dusi mash

tra una dzua. Seara, c~ndu insha muzica sh-featili di ,ciinta la cafechantant, ningii mal, Lambre sh-chirdea mintea. Videa featili cum s-priimna brats la brats cu ficiorlji sh-suschira. Tuti eara mushati, aspi-lati, giirgiirati, ma varii nu-lj si piirea ca Hrisula. a lui. Ah; Hrisula!Ciitse nu eara sh-niisan Vol, s-easii mash uniioara cu nasa la priimnari,shi s-creapii tuti mushatili!

Atsea arusa, sh-dziitsea Lambre tu mintea-lj ti unii featii .tsi s-pri-imna, easti buna. Tsi oclji albashtri aril suntu limbidz ca amarea! Tsigurii njidi! canda easti unii bubuchi di aroidii! Ghini ma, tut nu eastica Hrisula a lui... Nu-ari truplu a Ijei, fatsa a ljei, imnatlu a Ijei,mutrita-lj vii di capidanii!

Atsea alantii, dziitsea tri unii sumulai, easti analtii, scuturatii, aricheptu amprostti ca unii tsirboallji, per lai, mushat, fatsa mplinii, caunii lunii, ghini ma tut nu easti ca Hrisula.

Candu aradi niisii,ariidi loclu! lu easti boatsea a Ijei! Candu greashtiHrisula canda ciintiibirbiljlu, canda grescu anghilji! Atsea di aclo na-parti, dzatsea trii unii featii ciistiinata, mushatii, multu.mushatii easti,lucru mari. Tsi per ca castiinja aril Tsi dintsii alghi! canda suntu fil-dish, miirgiiritiiri!Tsi nari traptii! cu calemea easti adrata! Ghini ma,tut nu easti ca Hrisula a mea! Vini ca shcurta putsan; truplu alj eastica ndisat, nu easti zveltiij nu easti fidanii ca Hrisula a mea! chiparisha-a mea!

Sh-ashi, a tutulor featilor tsi s-priimna seara mardzina di-amari ca s-ascultii muzica, Lambre l-afla ciiti una cusuri. Ciisiibiilu lu-arasi,amarea lu-ariisi nica cama multu, ma feata ca Hrisula iilj si piirea canu-ari altii. Ashi easti: Hrisula eara atsea cama mushata feata di sumsoari. Niraidii, nu altsiva. Ghini ma, sh-uruta ca loclu s-eara, unaoaratsi Lambre sh-u vru, nai ma mushata va s-armanii.

Ca ashi s\mtu ocljilj a omlui tsi ariseashti una feata: scaljlu lu-adariitrandafilii shi cheatra, diamandu. Tutii lumea lji spuni Cll nu eastimushata, shi niis iilj si pari ca lumea zburashti di pizmii, di zilj! Ah,- -. -~. .VIQc:I..11, V1Qa..1.1, a~ lJ.u.-U.1au."", u.".1 V.1.1 J..1\..&. u u , ~_

bagai pisa sh-foclu! altaoarii nu va s-pots s-mi-aradz! Altaoarii giiilinu-nj va parii purunghi shi haracaschili piturniclji!

Dupa patru dzali, Lambre aliisiiVolu, shi s-turnii iara tu Elimbu, laciilivi. Pana s-agiunga, Ij-si parea ca. calea nu vrea si s-bitiseasca.Inima lj-azbuira dit cheptu, mintea alj s-anviirtea ca una cicrichi, shi-ljparea ca.veadi naintea a lui pi daileana Hrisulii. Calul fudzea furtuna.Coama-lj giuca ca un briitsat di schicuri di grani galbini, liganati divimtu. Capuljili alj si featsira sapuni.

Lambre agiumsi la ciilivi. Cari di cari sa-lj dzaca ghini vinjish, cii

94-NUsm TULLIU

una dzua s-lipsea Lambre, ca un an la si parea a sarcaceanjlor. Lj-adusi ali Hrisuli di tuti mushutetsli. Neali, ghiurdanj, anasturi di-asimi, poami, cati sh-cati. Hrisula azbuira. Lambre spunea tsi vidzu,sarcaceanjlji lu-asculta ca pi Hristolu. Aspunea tsi vidzu, cum shi iu s-priimna, ma cama multu l-aspunea tr-amari. Zbura ca ditru Halima.

Seara, candu armanea singur cu Hrisula, lji spunea ca multi featividzu, ma ca nasa nu vidzu v~ra mushata. Hrisula crishtea una palmacama nsus. Lambre sh-u loa di mesi, sh-u strindzea di cheptu, sh-ubasha cu foe. Ocljilj alj si uda di dor sh-di haraua.

Di candu Lambre filvidzu Volu, dzasi ca vidzu lumea tuta. Aclo aljsi parea ca acatsa loclu sh-ac1o ca-l bitisea. Shi cum Hrisula u-aflacama nostima di tuti featili din Vol, cama nostima armanea ti nas shidiciit luna, shi dicat soarli. Atsea tsi ashtipta cu multa niaravdari, earaoara candu va sh-baga curuna cu nasa, s-armana a lui, ti totna a lui.Nascanti dzali nu s-dusi la oi, ma armasi acasa ca un om tsi vinji ditxeani greali shi dipartoasi; sucrimea-l tsanea pi palmi di candu-l isu-sira; ma di' candu shtiu s-acumpara sh-mandra atsea cama buna, cutinjii ahantu buna, Rocca nu-avea iu si-l baga. Tsal Rocca alj vinea si-1basha, ghini ma, calai-ca eara ninga multu tinira shi multu mushata,alj eara arshini. Shtits, ca dzinirlji dishteptsa niscantiori s-acatsa camacurundu di soacri sh-apoea s-toama la niveasti. Shi tsal Rocca nu vreas-lji easa zbor urut.

Lambre sh-ancupara din Vol sh-una fustanela alba, di hazi, multufudula. Sh-ancupara shoun bran di matasi, cu fundi di hrisafi, strimtumash patru dzeadziti, cum al poarta evzonjlji. Candu li baga una dzuii,parea ca easti anghil. Njic shi mari shi-l mutrea cu dor, canda-l videantanja oara. Tuti featili sh-chirdea mintea dupa nas. Tuti suschira, tutiuhta. Mash Hrisula s-frandzea ca una lumachi di alun candu tritsea

Lambre shi-Ij dadea buna seara.Cucutsal sa-l beai tu scara eara gionli a ljei, nu altsiva...

IV

Avizmaciunj. Vimtul acatsa s-bata. Ciuciurarea a lui amara plandzipit frandzali di fag galbini, maranghisiti. Frandzali cad, una cati una,cum cad minduirli a omlui cripat, jilit, amarat. Cararli, padurli, suntumplini di frandza scuturati. Izvurli murmura jiloasi. Chinjlji s-leaganash-vazescu. Elimbul laeashti. Niorlji s-anvartescu ca lamnjili pichipita di munti. Jali di toamna pisti tut loclu...

Dimneatsa, una arcoari tsi ti pitrundi. Seara, di multi ori, ploai,

.'


;1

grindina. Focurli ardu tu ciilivi, fumlu easi trambi-trambi. Diparti, tuaradzamuri, picurarlji, cu tambarea dinimumirea, sta minduits, shimutrescu campul; mutrescu oili tsi pascu araiti, shi uhtea.dza. Multicripari adutsi toamna ti lailji picuraril Canjlji alatra linivo.c;htu cheari,mutrindalui cati vara ljipurar tsi azboaira nsus, tu niori, ca caravea pri-amari; mor lilicili, fug puljlji, zghilescu valjurli di tsa si scoala perlu.S-dusi veara!

Lambre sta minduit pri una shcamba analta sh-asculta cloputli cumbat, stearpili cum azgheara. Li mutreashti. Ocljilj alj si umplu dilacrinj; fatsa-lj si ntunica, caplu lj-ardi. Nu shtiu tsi ari, Lambre; s-hiba landzid? Nul Easti sanatos ca totna. Ma jalea-l friminta, un dorpustu shi-l bati, nu lu-alasa arihati. Sotslu a lui nu cuteadza si-Ij greas-ca. Belu, canli-a lui cama barbat, lj-aduchi canda jalea shi nas sta

. timtu la cicioarli a domnu-sui sh-aurla. Nu-i seninu bunl Candu aurlacanli, moarti di om easti. Lambre lu-angana, lj-aruca pani, al bashi,suschira.

E, Belu, Belu, alj dzasi nas, urut vis avui aseara; videam ca mi ba-gara tu groapa mplin di sandza; dupa mini u-adusira Hrisula, ma-sa.Mash dada-mea plandzea dipriuna pri murmintsalj a noshtri. Tsi va s-hiM, Belu, vrutlu cani a meu? Tsi va s-hiba? Semnu bun nu easti.Ashi zbura Lambre cu Belu shi Belu alatra cu boatsi nvirinata... shieara unajali di tsa s-arupea inilPa... Ca sa sh-agarshascajalea, Lambrescoasi cavalu, al Mga n gura sh-acatsa un cantic langaros.

Vazea valea di plangul a cavalui... Vimtul u dutsea boatsea diparti,cama diparti, shi padurea canda s-cutrimbura... Mash Elimbul tatseantunicat, rara ca s-va sa shtiba, Elimbul tsi vidzu ahati sh-ahati tulumil Canticlu al Lambre nitsi ca Ij-asuna la ureaclji, tsi vrea si shtibanas di dertea a unlui picurarl Daua-trei dzali statu ashi maratlu gioni!Una dzua, Hrisufa'vinji la nas. Eara sh-marata di feata multu cartita,rara ca sa shtiM catse. Inima-Ij plandzea shi vinji la Lambre s-agar-shasca cartirea. Ploaea acatsa s-cada subtsaril Negura s-dipusi tucampu.

Lambre, cat sh-u vidzu, u-ashtipta mbratsi sh-u bashe cu dor. Hri-sula alj tuma basharea. Shidzura mpadi. Lambre scoasi manearlu,iasca, stumarea, ascapira unaoara, aduna nascanti frandza sh-aprimsiun foc mari shi, dupa putsan, buciunjli aruncati n foe virsara jar undzanuclju. Ploaea statu. Mash negurli s-virsara cama multu,di nuputeai s-ti vedz om cu om. Lambre cu Hrisula s-mutrira unaoara shi,rara ca s-vor, uhtara deadun. Dupa tsi tacura multa oara, Lambredzasi:

- Tsi toamna! Cum cadi frandza! Cum vazescu padurlil Ti lja frica

- 96 NUSHI TULLIU MURMINTSA FARA CRUTSI 97

di zghiclu a valjurlor! Mutrea catra Elimbu mushata-a mea Hrisula, So.vedz cum lai muntili tutl Ah, iu easti primuveara cu lilicili, cu pi-turnicljili shi cu birbiljljil... Ts"aduts aminti di ntanja seara, canduvinjish la mini? Tsi mushata noapti earal Nu .va s-u-agarshescuvarnaoaral Shi candu mi minduescu ca va s-fudzim di-aoal A, tsiveadi buna fu veara aestal Carishti, va sa-l videm aWioara Elimbul?Bana ari sh-moarti. Inima nji spuni ca tsiva va na si tihiseasca. Nu-isemnu bun, vruta HrisuHi, nul Shi Belu cum aurla di nascanti seri!Apoea nu tsa spush. Una seara (ts-aduts aminti di seara tsi earamanvirinat la calivi?) mi dush la maghistra di Rapali shi-nj dzasi lucrurimultu uruti. Tr-atsea stiitui vara siptamana pri la calivi. Di nascantidzali, nvirinarea shi jalea iara mi-acatsara. Nu shtiu tsi.va s-hiba, maduchescu ca nu easti lucru curat. Ah, tsi toamna! Cum cadi frandza!Tsi neguraL..

Hrisula, cartita multu di zboariili amari al Lambre, lu-aplica caplu,mintea foclu, shi s-minduea. Na lacrima mari lji nghilici pri merlu difatsa. Shi inima a ljei lji spunea ca nu va s-hiba ghini, suflitlu lji stateatut cartit, amarat. Shutsa caplu catra munti, shi s-cutrimbura canduvidzu ca negurli laea ca chisa.

- Ah, canta-nj, canta-nj cu flueara, vrut~ Lambre, dzasi marata difeata, ca inima nj-easti amara. Canta un cantic di jali cum nu-ai can-tata altaoara. Ma shtii, s-cada frandza di dor, si ngalbineasca iarba didureari. Canta-nj, canta-nj dipriuna, ca escu arsa astadz di caimo.Cara s-murim, vrute Lambre, mash un singur lucru caftu: s-na ngroapadoilji deadlin, tu un murmintu, s-na bata vimtul, s-na planga puljlji, s-na jileasca muntili. Ninga tini, sh-tu groapa, ghini va s-hiba.

Ashitsi dzasi Hrisula minduita. Lambre scoasi flueara sh-acatsa s-canta.

Canta sh-mutrea catra tu plai iu pashtea stearpili. Eara un cantic tsits-arupea inima. Multi ori canta Lambre, ma varnaoara ahat dultsi,"J..:;t1:; :;,."" "" h. "",." "t".." Hri"111~I:h-~rii(i7iimiifnmtea di dza-

nucljul a lui sh-plandzea. Liicrinjli alj cadzura tu cinushi ca chicuti diploai. Lambre s-aplica unaoara shi-Ij biu ocljilj cu una bashari. Apoea,lji scula caplu, sh-u mutri tru oclji, sh-u strimsi catra la cheptu.Hrisula tatsea, s-minduea. Una boatsi di picurar s-avdza tu oara atseansus, cama nsus, diparti, cama diparti, trash pri anumirlji al Elimbu.Of... Of... Of... Valea tuta featsi: Of... Of... Of... Un ornju mari sh-disfeatsi peanili, si scula, sh-azbuira nsus, tu niori, ca una caravi.

Ploaea acatsa s-cada cu-aroput. Chicuta eara cat un ou di purumbu.Oili s-adunara cap cu cap. Ascapira. Limbili di foc giuca ca nipartitsi.Valea s-dipusi, apa aurla. Arburlji s-dirina. Lambre cu Hrisula s-adu-

na-ra sum una cheatra sh-asculta plangul ali toamni. Minduirli Ia ca-'dea, una cati una, ca garnutsli di cumbuloghi. S-minduea cum s-vruradi ntanja oara, cum s-arushina un di-alantu, cum s-arusha cati ori s-afla an cali, cum shi zburara una seara, cum di-atumtsea ininjli la situchea un tri-alantu. Eara trei anj di-atumtsea shi anjlji tricura ca treiminuti.

Candu la si dipina aesti tu minti, ia ca vini sum cheatra un vitulj ljar,cu coarni shutsati, Cllmardzeali la gushi, shi s-apruche di La.mbre.Lambre alj tricu mana la gusha shi-l diznjirda. Vituljlu s-frica didzanucljul a lui sh-apoea s-culca mpadi. Hrisula al mutrea.

- Tsi imir easti, dzasi nasa.- Anj easti manar, lj-u turna Lambre.Nu-apuca tra s-dzaca zborlu sh-bumbunidza unaoara,... Dupa putsan,

un chin di vizavi ardea shi scutea fum... Lu-agudi sfulgul. Hrisula s-aduna di frica. Budzali lji ngalbinira, ocljilj alj si taljara. Pana sh-Lambre, tsi nu s-asparea varnaoara, si nfricui... .

Dupa tsi virsa cu galeata, ploaea statu. Hrisula atumtsea s-aduchi calipsea s-hiba acasa calai - ca tata-su eara si s-duca pana Liisun. Candush-adusi aminti sh-mushca budzali sh-fudzi alagandalui. Canduagiumsi la calivi, tata-su eara fugat deadun cu Bira. Ma-sa u ncace pu-tsan; nasa plamsi. Alj parea multu arau ca nu s-afla acasa tu fuga atata~sui. '

Antanja oara-Ij si tihisea ahtari lucru. Nitsi nasa nu putea si shtibacum s-agarshi ca tata-su eara ti fuga shi s-dusi la Lambre. Seara vinjila calivi shi Lambre si-sh scoata stranjili, ca eara ud muceali. Catmaca pani shi s-baga putsan pi mana ninga vatra. Foclu ardea. Shi-lframsi somnul shi durnji putsan.

Nafoara, ploaea acatsa iara s-cada, amisticata cu grindina. Eara fur-tuna. Nu s-avdza dicat mash bumbunidzari tsi trunduea loclu; nu s-videa dicat mash ascapirari. Nascantiori vinea di diparti sh-cati varaboatsi di pulj calator acatsat di furtuna pi cali. Boatsea eara jiloasa,langaroasa. Alj si parea a omlw ca ioclU S-Q1SnCIJIQ1.una ~lUapliUltoamna ca Dumnidza s-ti-ascapa. Ploaea statea putsan sh-apoea cadeaiara cu cama mari virtuti, cu cama mari aroput, pisti scandurli dicalivi. Vimtul iatsea shiu-shiu-shiu pit crapaturi.

***

Trieu 'dinjadzanoapti. Doi cucots cantara. Lambre s-dishtipta shi vrus-easa pana nafoara. Cat dishcljisi usha, s-avdzara nishti shuptirari dioaminj. Asculta ghini sh-avdza zboara di cama multsa inshi. Mutri

98 NUSHI TULLIU

ghini shi vidzu, tu lunjinadi aseiipiriiri,niiseiintsiiinshi eu tiimbiirli "

pisti niish. Aduehi eii lipseashti s-hibii oaminj slaghi. Mintea-lj dziisieii lipsea s-hibii Dona, dushmanlu a lui; tarii di altii niis eara. Eara vi-njit tu Elimbu di unii siptiimiiniishi stiitea aseumtu. Anvitsii eii Roccaeu Bira sh-niea doi inshi avigljitori, s-dusirii ti Liisun shi vinji laeiilivi. Shtea eii s-aflii aelo shi Lambre eii, trieiindalui la oili stearpi,

iilj s-aspusi eii Lambre easti dus. Noaptea eara pluioasii, niguroasii,cum vrea niis. Luplu negurii eaftii totna. Shi Dona, eari ardea s-vearsiisiindzi, aleapsi noaptea atsea tra si sh-agiungii seupolu-a lui.

Ciit avea vinjitii la eiilivi shi zbura cum s-adarii. S-bagii foe laeiilivili tuti, i s-tragii ndreptu la Lambre. Niish shtea eiit gioni eastiLambre shi s-aspiirea eu tuti eii eara shaspriidzats di inshi. Apoea shteaeii siireiieeanjljituts au armi. Tr-atsea shi zbura cum s-adarii.

Tu oara eiindu shi zbura, inshi Lambre nafoarii shi-lj vidzu. Niis,uniishunii s-trapsi n easii, neljisi usha, biigii niiseiinti biishti di liiniidupii ushii, dishtiptii mii-sa, iilj dziisi s-nu s-asparii, s-nu strigii, s-nuzghileaseii; 10tufeehea sh-ashtiptii.

Dupii putsiin, avdzii niiseiinti eeapi di oamenj. Eara furlji. Ciinjlji s-dishtiptarii sh-aliitra shi s-disiea. Un siireiieeandit unii altii eiiliviiinshis-veadii tsi easti. Furlji trapsirii shi-l viitiimariitu loe. Eara eama gionlisiireiieeandupiiRocca, Lambre shi Bira.

Dupii tsi s-aminii iintiinja tufeehi, aeiitsarii s-eadii ea grindina. Furljistriga s-nu easii viimii nafoarii eii nu vin tri niish, vin mash ti Lambre.Lumea, cum eara dit somnu, s"eildiisi, muljerli pliindzea, fieiorljizghilea, biirbatslji nu shtea tsi s-faeii.

Doi furi biigarii piiltiirli la usha al Lambre s-u seoatii. Lambre-ljtufiehisi. S-avdzii unii boatsi hiirbuloasii nafoarii: "mi miiearii!" sh-

apoea tsiva. Tufeehli aeiitsarii atumtsea dit tuti piirtsiili. Furlji area,siireiieeanjlji area. Lambre mutrea pit unii firidii njieii shi triidzea tueami. Surpii trei. Altsii doi furii surpatsdit eiilivili alanti. Furlji nunl1t",,,"_,,n,n; J..Jri""1,,"r"" "h_n;,,; "" nri 11"hiirh"t Mii-~"IImnlea.

shi niisiiarea.Di multili gugoashi vinjiti tu eiiliva al Lambre, un lu-agudi putsiin tu

bratslu astiingu ma tarii ea sii-lj faeii mari ariiu. Ghini ma, atsea tsi-ljfeatsi ariiu fu eii loarii foe biishtilidi liinii shi-l niea fumlu. S-featsimash fum tu eiilivii di nu putea s-adilji omlu. Lambre vidzu eii eamanu putea. Vru s-easii nafoarii. Disheljisi usha. Ghini ma, eiindu vru s-easii, pira lu-anviirligii di tuti piirtsili. Furlji biigarii foe sh-di nafoara.Ciiliva al Lambre ardea. Fleama s-aniiltsa nsus aroshii, eu tuti eiiploaea eiidea pisti niisii. Ciiliva eara di seiinduri useati shi alunti eugaz; ardea ea friindziili. Furlji biigarii foe la ninga dauii eiilivi. Trii pu-


't-'

tsiiniioariifoelu s-timsi ea unii piindzii aroshi. Tuti eiilivili vrea s-ardiiti unii siihatieara s-nu eara diparti unii di alantii.

Ploaea stiitu. Niorlji s-trapsirii putsiin shi eiiti viirii steauii lutsea piteripiiturli di niori. Ghini ma, vimtul biitea shi foelu vuea, ca amareabiituta di furtunii.

Lambre, eiindu vidzu eii vrea s-ardii viu iin easii, 10 mii-sa pri anu-miri, unii vilendzii tu miinii,udatii eu apii tra si s-apiiriidi pirii, shi in-shi nafoariiprit foe. Aseiipa di foe, ghini m.a,furlji-l vidzura la lunjinaa lumbardiiljei shi lu-agudirii eu tufeehea ndreptu la inima. Lambreeiidzu pri dziinuelji. Mii-sa pisti niis. Muri troarii. Siindzili aeiitsii s-ljieasii prit gurii, pit niiri. Mii-sa aeiitsii s-pliingii, si s-deapirii shi siistrigii:pu-pu-pu-pu!...

Lumea aduehi eii Lambre s-viitiimii.Siireiieeanjlji,atselj cama gionj-lji, inshirii atumtsea dit eiilivi. Atumtsea, tufeehli aeiitsarii eamasiiniitoasi.Angiuriirli s-tatsea di dauli piirtsii.Altsii doi furi ciidzurii tuloe. Di shaspriidzats tsi eara, armasirii nauii; tsintsi eiidzurii tu loe, doigreu pliguits; siireiieeanjs-viitiimariipatru, eu Lambre.

Hrisula, eiindu avdzii boatsea a mii-sai al Lambre, inshi nafoarii e~zurla. Perlu lj-eara displiitit, cum si seulii dit somnu. Eara galbinii tufatsii ea turta di tsearii; oeljilj lji seiintilja miiri, disheljish, liihtiirosh.Gura lj-eara useatii. Ciit inshi, s-lo mbratsii eu muma al miirat di Lam-bre shi dauli s-dinjiea. Seoasirii unii boatsi tsi s-avdzii piinii n tser. .

Lumea tutii pliimsi. Hrisula s-diseljishtii dit bratsli ali moashi, s-siiliighieiitriiLambre shi-l biisha, shi-l striga pi numii.

Ghini ma Lambre eara mortu. Niisii-l distsimsi. Siindzili hirbea shi

eura dipriunii. Hrisula biigii gura la aranii, eanda vrea sii-lj da banii alLambre, eanda vrea sii-lj da suflitlu-a ljei. Gura iilj si featsi tutiisiindzi. Nu shtea tsi fatsi; nu shtea tsi adarii. Zghilea, s-bii.tea, sh-aru-

pea perlu, sh=arupeatatsli eu ungljili, bliistima, s-agudea.eu eaplu dipraglu di eiilivii.

Furlii aeatsarii si s-tragii. Siireiieeanjljidupiiniish. Di nsus, dit munti,

agiumsirii sh-pieurarlJ1. Lumta s-aeatSa ca 1.JW1UllU£oG~-,~-"",v"1":.Doispriidzats di pieurari vinjirii eu dugralili dit munti. Noaptea tutiieiidzurii tufeehli. Ciidea dipriunii: pr... pr... pr... pam... pam... pam...

Furlji furii biigats tu mesi.Ciidzuriininga patru di niish, armasirii tsintsi siiniitosheu Dona. Tuts

vrea si s-vatiimii, ghini ma multsii siireii.eeanjs-turnarii.la eiilivi, eii .foelu aeiitsiisi s-tindii di la eiilivii la eiilivii.Tuts s-siiliighiriila eiiliva aeelnielui tsi aeiitsii foe di la e~liva al Lambre. Dupii multii oarii u-as-timsirii. Arsi mash pri ngiumitati. Alti paspriidzats di eiilivi s-featsiriieinushii. Cu-a di-anvia puturii s-astingii foelu tsi s-tindea ea unii lamnji

-100 NUSHI TULLru MURMINTSA FARA CRUTSI 101

si ngljitatut .-Dona cu patruli sots fudzira. Doi picurari livendza Hiinshira nainti

sh-l-acatsara loclu. Nash ardea si-Ij Ija caplu al Dona, dauli dugrali s-discarcara tu nas. Un pljumbu lu-agudi tu framti, un tu cheptu. Donamuri tu locoAlantsa trei furi perlu sh-loara. Nitsi nu-sh shutsara caplunapoi. Ghini ma, un di picurari, multu lishor tu fuga, s-alasa dupanash. Lj-apruche sh-acatsa un. Alantsa fudzil'a. Di shaispradzats diinshi nu-ascapara dicat mash doi. Sh-loara sh-nash plata. Furlu acatsatfu adus la calivi, sh-arcat 10foc. Dupa tsintsi minuti s-featsi carbuni.

Mash Hrisula, culcata pi dintsi, s-dirina. Lambre fu sculat di mpadi,adus tu caliva al Rocca, arsa pi ngiumitati, culcat pi vilendza shiplamtu di muljeri. Njila ti loa di zghic. Muljeri, feati, moashi, aush,10ts s-arupea. Patru mortsa culcats mpadi. Ahiinti ciilivi arsi, ahiintaaveari chirduta.

Cama multa lumi eara al Lambre. Timtu, cum eara, Lambre pareacama mushat ca candutsido. Parea ca doarmi, ca aradi. Fatsa Ij-earaalbii-marmura. Parea un samtu. Perlu-lj cadea pri cheptu. La cap aljplandzea 'ma-sa cu soacra-sa. SM-l plandzea cu boatsi, cu deapir. S-tuchirii maratli ca daua tseri. Hrisula nitsi nu putea s-planga. Nu-aveani boatsi, ni Hicrinj. Batea mash palmili, lu-acljima pi numa, shi-shscarmina perlu tut pisti truplu al Lambre.

Dimneatsa, candu deadi soarli, mari jali eara la calivili sarcacineshtidit Elimbu. Calivili arsi laea. Cinusha, uda di ploai, parea canda earaplamta di oclji. Fumlu insha dit tuti calivili. Trupurli a furlor vatamatsstatea timti nafoara. Canjlji acatsara s-arupa di nash. Tu calivi,muljerli s-dinjica...

Tra putsan, vinji shi Rocca, ca un picurar njarsi noaptea sodahiibari.Vinji cu ascheri multa. Rocca, candu vidzu tuti, armasi ca hut. S-dipira ca un ficior. Intra tu caliva, sh-acatsa s-bashii pri Lambre, prima-sa, pri muljari-sa, pri Hrisula. Nu shtea tsi-Ij si featsi. Ascherea sh-":;('0;; 9"1"'-:;,...,.,..:;,,+:; 1:1.t"ra IT,nn 1. Q,rra (.O,,;rf"'1f'":IrHntC';;1; ~hl ~_~m1f'lp~ r11

suntu tuti.

, Soarli trimbura s-ascapita. Una minuta statu shi nas canda, tu loc, tras-veada cum si ngroapa vrutlu ali Hrisuli, atsel cama gioni, atsel camamushat sarcaceanl Dupa tsi fu ngrupat, soarli s-aseumsi sh-nas tuascapit, dupa un nior arosh ca purfirea. Atsea di cama napoi fleaca alui cadzu pri murmintul al Lambre. Lumea s-trapsi. Mash pi Hrisulanu putura sou muta di-aclo. Nasa s-featsi una crutsi la caplu al Lam-bre. Ghini ma, una ploai vartoasa tsi aca1sas-cada u-aguni sh-pri nasa.

***

bushlu 10cheptu.Catra ti prandzu oara, furlji fura ngrupats un pisti alantu tu un singur

murmintu. Capitli la fura loati s-hiba adusi Lasun. Loclu tut earamplin di sandzi. Truplu al Dona fu adrat bucats-bucats sh-arcat lacanj. Caplu a lui fu pitrumtu cu una andreaua la limba shi tricut 10hir.Sarcaceimjlji-l tradzea azvama tri shupir.

Di catra seara, s-sapara sh-grochli a sarcaceanjlor. Groapa alLambre fu sapata ninga izvuri, tu una padina, sum un chin analtu.Candu lu ngrupa, di trei ori lishina Hrisula, di trei ori lishinii ma-sa. S-dirina sarciicinamea tuta. Ghini ma, dupa tsi moari omlu, di primansus

Patru dzali tricura di la moartea al Lambre. La calivi eara una jali,una tatseari, canda nu eara viatsa di om. Lumea tuta, cu caplu pricheptu, cu ocljilj plamtsi, nitsi nu scutea grai din gura. S-dusira can-titsli! S-dusira shicaili al Ghero Costa. Caliva al Rocca statea tutadzua cu usha ncljisa. Ma-sa al Lambre si nviscuitu lai shi s-dutsea lamurmintu si sh-canta mirghiuloaghili. Hrisula eara landzita di moarti. 'Tri patru dzali ngalbini ca frandza di toamna. liu maca, nu bea, nudurnja. Tata-su cu ma-sa stateala cap tuchits di dor shi di avigljari.Hrisula nu scutea nitsiun grai. La cati lji spunea ma-sa, nasa nitsi nutuma giueapi. Una seara paru ca s-featsi cama ghini.

Dimneatsa inshi putsan pi prag. Eara una dimneatsa mushata. Tserlu'eara albu, scantiljos. Mash vimtul, nipupsitlu vimtu, biitea dipriuna.Chinjlji s-ligana sh-murmura ca una muzica jiloasa. Frandzali di fagcadea una cati una. Aburli di ploaea tsi avea data si scula nsllS ca upapandza subtsari di Ijin. Cati var pulj ffitsea tsir-tsir, sh-apoea azbuira'-diparti, catra tu campu, catra tu amiu.

Pri Elimbu s-anvartea niorlji. Pi plaiurli a lui, turmili di oi azghira atoamna. Cloputli, cu limba a lor di trunciu, batea gar-gar-gar, ca apacandu treatsi pisti chitritseali. Eara toamna! Jali ca tu Vizmaciunj!Hrisula, dupa tsi mutri campul, plaiurli, cu ocljilj lacrimosh, sh-bagacaplu tu poala sn-planazea-planazea - lWlWla. CdL:><i<u ,,-featsi alba, subtsiiri, ca un albush di ou. Budzali nu lj-avea sandzi.Ocljilj nu-avea lunjina. Boatsea nu lj-avea puteari. Pri cicioari nuputea si s-tsana. Cu tuti aesti, alj dzasi a ma-sai si-u duca pana lamurmintul al Lambre. Ma-sa nu vrea, ca shtea ca dorlu, ca durearea,lj-aspargu sanatatea. Ghini ma, vru tsi nu vru, u-adusi pana aclo. Nasau tsanea di un brats, una alta sarcaceana di alantu.

Candu s-dusi la murmintu, Hrisula s-baga pri dzanuclji, bashe tsaraa murmintului, sh-si zbatea ca pescul tu apa. Statu aclo vara giumitatidi oara. Dupa atsea, ash talje pedu, semnul atsel cama mari di vreari

102 NUSHI TULLIU MURMINTSAFAM CRUTSI 103

la una feata, shi-l baga pri munnintul al Lambre. Di-aclo, s-tuma la .'caliva. Nica patru dzali di laeatsa, di suschir, di lacrinj. Shtits tsi vadzaca patru dzali, dupa tsi ngrupash inima a ta, bana-a tal Ah,voimuljeri, tsi nu-avets vruta vamaoara, shi voi barbats cu inima dicheatra, voi nu shtits tsi va s-dzaca patru dzali di DorL.. Voi nu shtits!

Dupa optu dzali di la moartea al Lambre shi dupa patru dzali di laduca ali Hrisuli la groapa-a 1ui,muri shi marata di feata, ca una tran-dafila alba agudita di grindina, batuta di bruma. Hrisula muri di iustatea. Muri tu poala-a ma-sai. Eara multu greaua arana dit inima ca s-poata s-aravda! Ocljilj, mushatslji oclji, lj-si ncljisira, sh-pisti nash s-alasara dzeanili di oclji ca niorlji pisti daua steali curati, scantiljoasi.Candu sh-deadi suflitIu, uhta unaoara, mutri catra ma-sa, una lacrima-lj chica ca margaritari, shi truplu Ij-aratsi marmura.'

Tsal Rocca huhuti unaoara ca mushcata di nipartica; s-minaracalivili tuti di hohutIu a Ijei, canda s-trundui loclu. Sarcaceanjlji in-trara nuntru. Tsi s-veadaL.. Hrisula moarta!... Apoea s-vedz zghicutish-plangutiL.. Ma... tuti atseali nu si scriu cu peana sh-cara Soumolj tulacranj... Mash inima, una inima ndilicata, poati s-simta tsi jali eara lacalivili sarcacineshti dit Elimbu cu moartea ali Hrisuli...

Sh-u timsira pri marata di feata. Tuta paea-a Ijei di nveasta eara .mpadi. Stranjili atseali cama mushati Ii bagara pri nasa. Neali, ghiur-danj di-asimi, minghiush di-amalama, flurii, medaljoani, culani dimatasi pisti bratsali fapti crutsi pi cheptu. Pana shi moarta eara ahatmushata marata di Hrisula. Parea ca vrea si scoala s-gioaca. Tserli lj-ardea la cap shi una frandza di vasileac alj bagara n gura; cicioarli Iiligara cu una shimii di matasi lunga di doi cots. Sarcaceanili mirghi-lughea:

Di dor shi suschirari,Tsi-ts fu scriata-ahtari!

Ca piturniclji altaNu va s-videts cat va s-banats,

Ca vruta-na Hrisula,.Mushata ca trandafila,

Di luna ma fudula,Mutrits-lji sufruntseaua-a Ijei

Adrata cu cundiljlu,Hrisula lea, ti duts, n-alash,Sh-pri groapa-a ta birbiljlu

Va pHingaprimuveara n Mai

Ashi u jilea maratili di sarcaceani, pri mushata fuisula, feata alRocca. Rocca plandzea tu cohi deaspir. Perlu tut Ij-alghi tu unanoapti. Aushi, canda eara di shaidzats di anj, nu nas, Rocca, atselcama avdzat tu sarcacinamea ti truplu-a 1ui,ti inushuteatsa-a lui!

Hrisula fu ngrupata ninga Lambre. Mad dirin la munnintu. Multuper si zmulsi aclo. Multi lacrinj cadzura. Tsal Rocca fu sculata pibratsi, ahat avea lishinata. Pana s-u-aduca acasa muri di inima. Unasincupii u-alasa tu loc. Pana si s-toama di la un mortu, lipsea si nchi-seasca cu alantu. A daua dzua fu ngrupata shi tsal Rocca stri caplu ahilji-sai sh-a dzinir-sui. Un pulj, ascumtu tu alumachli a chinlui, tsiuraunaoara, munnintul si ncljisi, shi sarcaceanjlji s-tumara 1acaIivi.

Rocca, s-minti di minti. Nas 10una dzada apreasa shi la baga foc atutulor calivi. Sarcaceanjlji scoasira tsi scoasira di nauntru sh-alasaracalivili s-arda. Picurarlji cat batea cicioarli. Canjlji s-dutsea jilos dupaoi. Fudzea cupiili, fudzea, shi dupa nasi, bateavimtul di toamna,cadea frandza, galbina shi uscata, maranghisita shi scuturata. Roccash-lo calu, lu ncalica, sh-fudzi. Sarcaceanjlji nu shtiu pana astadzcatra iu s-ari dusa. Lumea dzatsi ca s-arca tu-amarea din Vol.

Sarcaceanjlji, fugandalui, sh-turna catiunoara caplu napoi, catraElimbul niurat, suschira, sh-ashtirdzea cati una lacrima. Muljerli,plamti shi dirinati, nu sh-loa ocljilj di catra la munnintsa. Pana shiirghiliili di iapi fudzea canda nvirinati. Canjlji, cu capitli aplicati, s-dutsea dupa oi shi cata lumi Ij-afla pi cali, pi maratslji di sarcaceanj,s-ciudisea di-a lor anvirinari catse au ahanta angusa sh-ahanta jaIi.

Mash Belu shi Jl11acatsaua murga nu s-tradzea dupa cupii. Di dauaori s-tumara 1a-munnintsa, di daua ori sarcaceanjlji picurari dusira di-lj loara. Ghini ma, Belu, featsi cum featsi, arupsi curmul cu cari earaliu:lt ~hi ~-hlrnii niinni hI Flimhll P;".lIr:lrlii 111_",lii~"'riiRp.ln ~_",<:htp.ml1

pri munnintu, acatsa s-a1atra, si zghi1easca, ca un om p1iguit didureari; shi, di jalea shi dorlu atsel mari tri Lambre, tuta tsara di pimurmintu u. scoasi cu cicioarli. Cruts1i di lemnu di pi murmintsa Iisurpa shi li-aroasi cu dintsalj.

Dza1intredz, marathl di Be1unu maca, nu biu, dzali ntredz, aurla pigroapa al Lambre, shi calatorlji tsi tritsea pri-aclo Ij-avdza boatseajiloasa, plangaroasa. Aurla Belu - gazepi mari! Slaghi atsel cama vrutsh-atsel cama gioni cani al Lambre, canda dzatsea di langoari. Ah,pana shi canjlji au inima shi dor tri oaminjlji gionj, mushats, cum earagionli shi cu peana scriatIu Lambrel

Na capidana muri,Na feata-analta-analta,

"1"\; ,",,1'''''+(''1"",1::;nA"7a+~ r1~ " ~--.'"

104 NUSHI TULLIU

***

Easti, tu Elimbu, giumitati di oara ma nsus di la murmintsa, unamanastiri veaclji, di suti di anj. Samtul Hii 'u-acljama. Vini adrata pibudza a unei magula; una paduri di fag veardi, njica, u-anvarligheadzaca una curuna. Portsali alj suntu di her. Templul ali bisearica eastilucrat di varachi. Lu-ari lucrata un arman di Aminciu la anlu 1670 shi

easti lucrat ahat mushat, canda-i filigrani. La manastiri shed nascantsic1ilugari aush, cu biirghli albi pana la bran. Atsel cama tinirlu,,Visarion, ari 64 di anj. Suntu oaminj bunj calugarlj-atselj. Framtea alor alba, curata, pri cari s-veadi lunjina a bunatatsiljei, easti sapata dinascanti sufri di-aushatic; aljumtrea, par ca nishti ficiori - ahat sirinjsuntu la fatsa shi la suflit.

La manastiri nu vedz dicat doi canj mari, lanosh, ca ljundari. Dim-neatsa, seara, candu amurgul sh-tindi pandzali lai, nu avdza dicatmash boatsea-a lor. Dumanica, sarbiitorli, s-avdi toaca atsea di her shic1imbanjli tsi umplu Elimbul di una boatsi taraganoasa, mplina disuschir shi di melanhulii. Manastirea ari shi una turma di vats, ca tutalumea di la Samtul Hii.

La Samtul Hii s-trapsi marata di muma al Lambre dupa moartea ahilj-sui; aclotsi s-dusi si sh-treaca anjlji lai ca chisa tsi lj-armasira.Calugarlji u-au tu mari angatan, ca multu mari njilii la easti dicurbishana di moashi. U vedz di cati dimneatsa, agalea-agalea, slabashi garbuita, jiloasa shi plamta, cu perlu albu alasat tsalufri, cum s-dipuni di la manastiri shi s-dutsi di dzatsi miruloaghi la murmintsa.Aprindi cati una tseara, s-bati, zghileashti, striga, lishina di multi oripri groapa shi perlu shi-l scoati cair-cair di caimo. Mash Belu Ij-avdiboatsea. Mash Belu lji shtii furtuna dit inima, mash maratlu di canishadi ninga nasa candu plandzi pi dzanuclji, u mutreashti, apleacacaplu, tindi cicioarli, sh-acatsa s-aurla cu dor: au-au-au!

La anlu 1897 ni-u vidzui shi eu Dri muma al Lambre la murmintu.

Njarsim cu un oaspi a meu tra s-videm Murmintsiilj jiirii Crutsi. Earauna dimneatsa di Mai. Avea data putsana pluina shi chicutli scantiljapi frandzali di arburi ca nishti 'chetri scumpi di safiri. Soarli statea, cauna purtucala di amalama, ascumtu dupa un nior hrisusit, subtsari, cauna crepa di matasi. Avra biitea, padurli murmura ca una muzica,birbiljlji s-frandzea di cantari.

Na dusim la murmintsa: nishti murmintsa lai, acupirit$ di ndaualilici, rara crutsi, rara tsiva. Pri murmintul al Lambre, plandzea mumaal Lambre tu stranji lai. Nji si featsi njila shi nu putui s-nu lacrimedz.

- E, muma, alj dzash, nu plandzi ahat, ca Lambre s-dusi tu paradis.

.'

MURMINTSAFAu CRUTSI 105

Ficiorlji gionj shi dishteptsa alj va Dumnidza shi avdzai ca Lambre atau eara gioni, lucru mari, nishani. Nu-l plandzi, dicara, ca nu eastighini. Apoea, cu plangul nu s-toama napoi; cat ts-aspardza sanatateashi ocljilj.

Moasha scula caplu, mi mutri, turna poala -una poala di veshtu lai -sh-ashtearsi ocljilj shi-nj dzasi:

- Ah, hilj, si shteai cari eara Lambre! Nju-l macara furlji - cinusha s-nu-armana di nash - nju-l macara pri Lambre a meu, pi shainlu a meu!Am Hrisula! Am tsal Rocca! Am Rocca! Iu na suntu sarcaceanjlji, iuna easti avearea, ghineatsa, mushuteatsa! S-dusira tuti ca fumlu, unatsi muri Lambre... Ah, Lambre... Lambre... shi moasha plandzea di tsas-arupea inima.

Nu putui s-lji dzac altsiva. Mi nidi sh-pri mini plangul.Moasha si scula, trapsi shimia lai pisti cap, sh-fudzi. Belu, dupa

nasa.' Nj-u mutream cum alina muntili, ,agalea-agalea, amarata shinvirinata, shi multu anj parea arau 'ca nu pot si-l scol pi Lambre dinmurmintu ca Hristolu pri Lazar. Ah, inima marata, cati ori nu-aiplamta ti altsa!

Ninga murmintul al Lambre, dupa tsi mutrii campul tut iu tritseacar.vanjli, dupa tsi-nj tricu jalea lai, jalea-amara, alasai, tri-adutsiriaminti, aesti versuri scrisi pri coaja di chin:

~ .

Voi tricatori, voi picurariPlandzets pri-a meu murmintu,Cum plangu puljlji ditu Mai,Cum plandzi-avroslu vimtu;

Plandzets-mi voi, cu lacrinj lai,Ca sh-eu fui gioni-aleptu,Un gioni-analtu, chiparish, .Cu luna sh-steaua n cheptu;

Ma cama multu voi s-plandzetsHrisula-a mea mushalli,Babuchi di trandafila,

Cu peana canda-adrata!

Ahat. Eu cu Costa fudzim. Murmintsalj armasira iara singuri. MashBelu cu ma-sa al Lambre s-duc seara shi dimneatsa di plangu pinash!... Oh, lumea!

UNA NOAPTI CU FURLJI

Di Avdela pana Baiasa, s-hiba ca trei ori cali cu cicioarli. Calea din-tra aesti daua hori armaneshti easti strimta, chitroasa sh-aripidinoasa,ca tuti caljurli dit muntsalj a Pindului. Ghini ma, shi calea aesta sh-arimushitetsli a ljei, shi-ts dishteapta adutsiri aminti mplini di lucri fu-viroasi.

Nai cama mushatlu lucru tsi pots si-l vedz i s-lu-avdza tu-aesta cali,easti shuiratlu furescu a frandzilor, avra padurlor di chinj, ciideavarliga omlu nu veadi dicat mash paduri, iar atsea tsi ti fatsi ca s-titreaca hiri-hiri tu tut truplu, easti ca tut tsi-ashteptsa s-vedz ishinda.ditgabjei i di dupa arburi vama bluchi di furi, shuirandalui, cantandalui,cantitsi fureshti.

Iuva nu s-au avdzata ma multsa furi ca tu muntsalj a Pindului, shiiuva nu s-au fapta ma multi furlichi ca tu calea di Avdela pana Baiasa.Aeri, bunaoara, lumea zbura ca fura dispuljats atselj tsi vinea ditxeani, aoaltari, ca acatsara calea a carvanjlor, cama nainti ca furaaflats mortsa ahiits oaminj; ashi ca nu-i siptamana di la Dumnidza capadurli s-nu-ascunda cati un mistirghiu.

Calea di Avdela pana Baiasa u cunoscu multu ghini, ca u am faptamulti ori, shi singur sh-cu sots, shi ncalar shi cu cicio~rli, shi dzua shinc):lntp.:I

***

Meslu di Stavru, anlu 1901. Vimtul sufla cu puteari, friindziili caduna cati una, galbini shi maranghisiti. Pri golnili di munts, niori murdzshi misu-arosh, tsi lutsescu ca nishti palats veclji. Pri dzenj, cati unacupii di oi, cu picurarlji diniipoi, iar canjlji mari sh-Ianosh nainti,fuviroshlji canj dit muntsalj a Pindului. Area s-avdza cati un shuirat dipulj, sh-ninga ma area cati ll.'1aflueara jiloasa di picucar. Oaminjljiaraira, toamna intra tu paduri.

"

MURMINTSA FAM. CRUTSI 107

Fudzim amanat di Baiasa shi nu puteam s-agiundzem Avdela dicatnoaptea. Earam trei inshi sh-tuts cu chefi. Sotslji a mei s-cunushtea cufurlji, eara una cu-atselj di-a noaptiljei; ashi ca, nu-aveam vama min-duiri fricoasa.

- Tsi mushat ascapita soarlil gri Mitri al Curti, mutrindalui catramuntili Vasilitsa sh-ascapirandalui cu manearlu ca s-aprinda tsigarea-lj.

- Nu s-fatsi cama mushat! lj-u toama Nasta.Mushiteatsa aishtei seri, nu suntu grai ca si-u scrii. Soarli ascapita

arosh, apres ca una topa di cilechi scoasa dit pira di foc, Faciindaluicacarciliurli a muntsalor shi a padurloc liganati di vimtu s-hibii aroshi camirgeanea. Agalea-agalea, soarli s-alasa didindi shi luna ntreaga shialba aciitsa soda cap.

***

Nasta ahurhi un cantic furescu, di cantitsli atseali giuneshti tsi fac cashoun fricos si s-ducheasca ljundar. Tamam candu canta cama cu foc,una shuirari lunga sh-minuta na dishtipta pri tuts ca dit un vis, shiocljilj a tutulor na si turnara di iu vinea shuiraticlu.

- Ei!- Ei!- Cari sh-di catrii iu?- Armanjshi oaminjca tini!Di Biiiasa-Avdela!-Naca hii Curti?-Nas escu! Ma tini? Naca hii Ceanaca?-Tiii! Soya lja draclu! lj-u toama hiirios sh-cu boatsea groasa oaspili

a nostru tsi s-apruchea. Tu oara-aesta, noaptea? Ma domnul'?- Di-a noshtri, dzasi Nasta, hamuaradzandalui.- Di-a noshtri? Ia lasa shicadzlji! Lu ved tufrantseshti.- Tsi-ari s-faca, lj-u toama Nasta; agiundzi ahat, ca nu lj-u frica di

VOl!

- Va dziica, easti di sum aripa a noastra, di Falcarea-anoastra, dzatsiCeanaca,tushindalui. .

- Cum vrei si-u ljai, fatsi Nasta, shi-lj spuni cum mi-acljama.Eu, anvilit ca ghini cu talganlu a meu ca tra chiro.urut, ascultam ca

aspareat, cu tsigarea tu mana. Aveam avdzata di Ceanaca, sh-tora lumutream di la cap pan la cicioari.

Lunlea zbura multi tra nas; lj-avea scoasa shi dintitsi, ca tra mamarlji sh-ma avdzatslji furi. .

Seara, la lunjina a lunaljei, mutrita-a aishtui fur nu-avea sots tu

108 NUsm TULLIU

lumi: analtu, diplarcu, chipitos, livendu shi aputasit, ashi cum prindis-hiba un capidan di furi. Fustanela fureasca, barba lai shi stufoasaFatseaca s-para em fuviros, em arasit.

- Pri-aoa? antriba Curti, minandalui dzeadzitli.- Dupa pleashca! alj da cu noima capidanlu. Ma, nu va aspareats...

Voi v-avem di-a noshtri.- Sh-aumbra?

- Sh-nas! Dicat tora ascapa: maca-i oaspili a vostru, easti sh-a meu!Ari mari tihi! Am avdzata ca easti dascal arman shi ca Rumania lu

plateashti cu-ahiiti liri, cat tradzi nas tu cantari!...Eu acatsai s-arad.- Ashi easti ca mi-ashtiptai pri mini tu limerea-aesta? lu ntreb eu cu-

aradeari.

- Tamam pri tini. Sh-apoea, sh-ca s-ti loam, Rumania nu vrea flu-hipseasca, ca s-dadea trei-patru njilji di liri i napoljonj.

- Rumania? Ham! Ni un para nu vrea da pri caplu-a meu! Avut tihi,o lai fure, ca nu mi loat, ca vrea mi hranits digeaba!- Dza cama ghini ca vrea ti maca omjilj digeaba! Ma, ghini ca ishi

ashitsi cum vedz. Aducheshti? Ia catse easti ghini s-ai oaspets di-anoshtri. Cum s-veadi, na cunoshti aradzli.

Lji ded s-aducheasca ca li cunoscu.- E! tsi minduits? Armanets la noi asta-seara? Tsi dzats, Curti?...

Dza, Nastal Ca nu v-ashteapta acasa fumeljli ncarcatil- Vrei s-armanem, dascale? Nu va-ts para arau. Cu gionjlji al

Ceanaca maca hii, s-nu ti-aspari ni di sultanlu!- Armanets? Talj-u tini! Voi s-na cunushtem cama ghini!Eu, di vreari di nivreari, la dzash ca s-armanem; capidanlu s-harsi

dit inima.

Ceanaca baga daua dzeadziti n gura shi shuira sanatos. Diunaoara,vama tsispradzats di livendza ansarira di dupa fadz, canda ishira dit1__

- Ashtiptam zborlu-ts, capidane!- Nsus la Padea-a Furlui astaseara, gionj! Aclo vai dumjim

astaseara! Njirdzets nascantsa nainti, adunats surtseali shi leamni,aprindets foclu sh-bagats birbetslji tu suli! Avdzat? Spirtuits-li.

Patru giunoplji nchisira. Azbuira ca vimtul. Dupa una oara, pritaripidinjshi creacuri,agiumsimsh-noi. .

Vuloaga eara mushata, ascumta ca un cuibu di njerla.Foclu ardea; barbaruta avea criscuta mari; jarlu ghilcea arosh ca

mirgeanea. Trei birbets s-fridzea tu suli, araspandzandalui una nju-rizma tsi ts-adutsea una foami ea di lup agiun. Furlji ash ashtimura

"


tambarli deavarliga di foclu di giuneapinj shi s-parjilea zburandalui.Fustanelili a lor eara lai-eatrani, iar asimeadzlji a lor, di pri eheptu shidi la mesi, seantiljea di albi shi curati. Tuts eara tiniri,zveltsa shidaldasits. Atsel eama tinir, un ficiurae ea di optusprats di anj, earaahat mushat, cum nu-i dat s-vedz totana.

Furlji eara Farshiirotsshi sarcaceanj, barbats avdzats tu mushuteatsashi giuneatsa.

Nainti s-tsinam, eunjaclu atsel cama bunlu tritsea di la un la alantu.Horli, maca Ija zbor di la vamu eapidan di furi, vor nu vor, prindi sodaitsi la si cafta; eu ahat cama multu candu eara zborlu di la Ceanaca.Pindul antreg al cunushtea pri nas; pana sh-ficiorlji dit sarmanitsaavdzara difuviroslu di vasilje ica domnu a muntsalor armaneshti.

- Birbetslji suntu friptsa, capidane! S-bagam measa?- Ashtimets-u! Easti heama amanat, ma s-na Ijarta oaspitslji a nosh-

tri! Adram sh-noi tsi putem sh-cat putem. Bana di fur, eu bana di vul-tur i tut una. Shoun sh-alantu l;aneadza singuri, ea emjilj, shi s-chivimisescu cum pot sh-dupa cum easti piristasea.

Sh-eu-aesti zboari, capidanlu n-acljama la tsina. Camea aburea prifearica uscata tsi eara ashtimuta ca tu loc di piati. Cioalili aeatsara s-gioaca, di na s-avea dusa gura la ureelji. Macam tuts cu orixi, iarvinlu-atsel aroshlu Fatseagal-gal candu-l surgheam dit cofili fureshti.

Focluardeatut camamari;tut eamadultsi.Chinjljishupira,padurea.

vazea. Stri noi luna ghileea, alba pri un tser sirin, ea na icoana di asi-mi. Tu eareiliulu a muntelui Vasilitsa parea ea tserlu s-aduna cu loclu,iar stealili trimbura nsus ca beali di diamantu: trimbura,. aseuturan-dalui pulbirea-a lor di amalama pristi valjuri shi dzenj. Noaptea earalimpidi, plina di mistirghiu sh-mushiteatsa. Eara na noapti di-atsealitsi ti fatsi s-ts-aduts aminti multi, noapti tsi nu pots s-u-agarsheshti.. .

***

- Ia dza-na tsiva dit bana-a ta, ore Ceanaca! greashti Nasta. Ai ahatsanj di candu banedz cu muntsalj sh-cu padurli, ashi ea avem tsi s-avdzam di la tini. .

Ceanaca mutrea nsus, catra steali, la closhca eu puljlji.- Dit bana-a mea? Soyadzac, lai oaspits, maca somnul nu va vini!Shi Ceanaca ahurhi s-dzaca, mintindalui unaoara jarlu cu un taeiuni

shi scuturandalui pereea ea un ljundar di pi caplu-lj.- Tsi-i scris, duruts armanj, prindi si s-faca. Eu, carti multa nu shtiu

ma am vidzuta multi shi am patsata multi, ca un Solomon. Ascultats!Earam ca di vinghits anj. Earam gioni sh-livendu, shi nu-aveam

1to NUSm TULLIU

ananghi di vamu. Tu cor earam antanjlu; la bisearica mi dutseam tucoada. Tsaneam oaspitslji a mei la mini, ma sh-fe~tili mi vrea. 0,featilil Sh-a njia nj-ari arasa inima na minuta tu bana-a mea! Li-alasai,li-agarshii di multu...

Aveam, cum va dzac, vinghits anj: ilichia-a mea eara na prumu-veara. Mi sculam cu cuclu sh-mi culcam cu luna.

Fu njic lucru itia tsi mi featsi ca astandz s-him un om agru, un furfuviros. La una giudicata tsi avui, fui arcat tu brandzi tra tsispravin-ghits di anj. S-hii bagat tu ncljisoari la varsta di vinghits anj, atumtseacandu tuta lumea-ts pari harioasa; candu padurea tsa pari ca-i bi-searica, shi candu hii curat la suflit ca Jilicea-a muntilui; candu aroauadi dimneatsa ts-easti ma scumpa di diamanti; candu data shiascapitata-a soarlui tsa umpli .inima cu lunjina di amalama; candufliturlji alaga hariosh, candu trandafili ti fac ca s-bash loclu di haraua;candu araslu a vrutaljei tsa pari ma dultsi sh-ma mushat ca harazma adzualjeiL.. Fui giudicat ca agiurat strambu. S-v-aspun tratse:

Tu hoara-a mea bana un avut, cari agiumsi si sclavueasca lumeatuta. Cari nu putea s-lji toama paradzlji mprumutats, tuta avearea-a luieara bagata bira, pravdzali lji li vindea, agrili lji li loa, ellu ncljidea,11.1batea shi lu-alasa s-moara di foami sh-tu laets. La 10 pana sh-videala-a ocljilor a maratslor di hurgheanits. Aduna ahats paradz, adraahata.aveari,ca s-agiucacu stoguridi liri, ca ficiuritsljicu arina. Eunu puteam s-aravdu un ahtari om. Sertic, cum him, shi rara s-amananghi a vamui, eu earam singur cari daldaseam si-lj spun ca s-aibanjm~~~ .

Tata-nju mi-alasa di tsintsi anj candu muri.. Mi criscu mumea, culacrinjli tu oclji; nasa shtii cati trapsi. Candu mi feci shi eu om ca s-pot s-banedz singur, ia ca-nj ishi n cali hurgheanitlu a meu, Chitsu,atsel cani rara njila, atsel crashtin rar di Dumnidza. El nu putea s-miveada ntr-oclji shi totana-nj dzatsea ca him un om slab, arau. Shi shtits

::+ " 1"""'::::' ...r ... _= ...1 1 :: .&: ; : ...1:_ 1 :: ...: 1; _...............

boilji i calji shi s-lji lucredz agrali. Cum' featsi, cum add, dizgrupauna mulughii di-a tata-njui shi-nj 10 casica-a mea, nj-vindu multu-putsan tsi nj-avea armasa; cu un zbor, mi-alasa gol-gulishan, ca unpulj di turturashi nrarmacat ca vai di mini. Agiura marata-nj muma cavar shi vamaoara dit fara-a noastra nu s-ari mprumutata di la vamu.Agiura cu ocljilj nicats tu lacrinj ca Chitslu eara mincinos, camulughia nu-i di a tata-njui. Ma, nu puteam si-lj fac tsiva. El earaavut, eu, rara pindara. Zborlu-a lui acatsa loc, eu earam un ficiurac;vrut mash tra tinjia shi curajlu a meu.

Una dzua, amartia mi pimsi s-mi duc la nas acasa shi si-lj fac rigeai,


cu lacrinjli tu oclji, ca s-nj-alasa barim casica, iu muma-mea si sh-treaca aushaticlu. Cat 1.1doari pishtireaua-atsea di-aclo, ore rartats,ahat al duru sh-pri nas. Ni plangul a mumea-nj, ni a featiljei a lui nu-ljtumara mintea. Atumtsea, eu nu putui s-aravdu ahat tirimj, shi-l fuvir-sii cu zboari greali, multu greali.

Cum s~veadi, vamu hurgheanit di-a noshtri vai afla di-aestu lucrushi... u-afla ghini ca nas s-faca atsea tsi Ij-aveam dzasa eu al Chitsu,shtiindalui ca tuta amartia vrea cada pri'mini. Sh-nu tricu nitsiunasiptamana candu nvitsai ca aclo, an hoad, casa al Chitsu fu arsa pantu timealji, shi deadun cu casa-lj chiru shi avearea-lj tuta; ca tutigranili dit ambari fura arsi, mulughiili cinushi, paradzlji tuchits. Cuagiurat strambu, sh-di tr-atsea ca eu lu-aveam fuvirsita, fui giudicatshi loai tsispravinghitsdi anj ancljisoari.Candunj-audzasaaestu 11.1-

cru, canda sfulgul cadzu pri mini: armash ca chirut di minti. Tsi camas-featsi ma napoi, nu shtiu. Shtiu ahat, ca noaptea mi vidzui nauntru,cu brandzili di manj sh-di cicioari.

Ahurhii si-nj vin tu-aeari. Inima nj-acatsa si-njbata ca dimata, bana-nj, cu tuta tinireatsa-nj, anj parea ca na fantazma fricoasa, ca unmurmintu ndzemu sh-fuviros. Tu cornul difirida nji si parea cavideam caplu taljat a mumea-nj: mash pri mini mi-aveal Nji si pareaca ni muma-a Hristolui nu trapsi ahati tiranji, ca tiranjli tsi-nj videamumea, candu shtea, marata..sh, ca nu-am nitsiun stepsu sh-ca torahim arcat tu heari ca atsel cama mari batahci. Anj vinea s-nj-arupcheptul cu ungljili, ca s-nu nj-aveam manjli tu heari. Cu tuti aesti, caun mistirghiu, avdzam ca-nj shupira: "Fa inima, Ceanacal Hii tinir, nuti-aspari! Easti un DU!11nidzii.:;h-tratini!"

Vama daua dzali earamchirdut tu minduirli atseali ma uruti; numacam, nu dumjam: mut ca cheatJ;a, nmarinat ca chiparishlu di pimurminti. Tricui' pri ta tuti hearli di la firidz, ma mu puteam s-adartsiva. Nu eara trop ca s-ascap. Tu-ahtari ori, chirolu eas~i atsel camabun dascal: el vindica multi. lishureadza cat cama multi. iar noaotea.

candu stealili s-aprindu, canda aducheshti tsiva nou tu suflit, dorlu dibana sh-di libertati cr:.eashticat caina multu. Putut shi curagios cumearam eu, acatsai s-mi mbarbatedz. Shi, ia ca minutlu a mult du-rutaljei libertati nu amana ca s-vina!....

Prindi s-va spun ca tsiva nu nj-ascapa di cati eara deavarliga.Aducheam ca putearea-nj criscu ma multu dicat u-aveam: aputasii s-arup ancljisoan:a - shi sou ciilescu.

Una dzua, dzua tsi-nj deadi libertatea shi bana, vidzui ca avigljitorljiu-avea menga aijurea. Mi-aprucheai pana la una firida cama mari, cuhearli macati di-arudzina: earam sigur ca pri-aoa vai ascap. Ashtiptam

112 - NUSm TULLIU

ea s-vina oara. Tserlu eu tuts anghilj -avura njila di mini, maratlu diCeanaea, shi... Aseultats?

Eara noaptea di Pashti. Aneljishlji durnja greu; s-avdza eum hiir-eheseu. Suflitu-nj trimbura ea na aripa di landura. Canda nvisam euoeljilj disheljish. Anvisam libertatea, mumea, hoara, padurli. Cam-banjli, di la biserits, aeatsara soli traga. Asuna ahat dultsi, di tsa siumplea inima di mistirghiulu al Dumnidza. Trieolu ntreg vazea. Pareaea s-disheljidi tserlu, ea anghilj eiinta tu aera. Noaptea ntreaga earamplina di mushitetsli a tserlui shi di suflitlu a Hristolui. Cambanjliplandzea di haraua, toaea asuna dipriuna. Lilieili, liganati di vimtu,araspandza dultsea-a lor njurizma. Tserlu eara aeupirit eu steali sean-tiljoasi... Dorlu ea s-aseap, nji deadi ahatii puteari, ea apurasii i s-mor,i s-hiu liber ea puljlji azbuiratori. Bagai mana pri ushi, trapshuunaoara shi eljaia ansari naparti. Deavarliga nitsiun avigljitor. Var nus-ashtipta la ahtari lueru, sh-eama multu tora, eandu evlavia a Hris-tolui iatsea ea pana shi gilatslji si s-faea njelj la inima. Agiumshu lana firida. Trapshu sh-aoatsi eu-ahiita puteari, ea hearli ansarira eanishti surtseali. Ghini ma murlu eara analtu di-ts vinea andrala s-

mutreshti nghios. Ampadi eara mash ealdarma. Cu tuti aesti, oeljulnu-nj s-aspari. Ciulii unaoara ureeljili: nu s-avdza tsiva, eandaneljisoarea earamurmintu...

Agalea-agalea, nji seosh stranjili, li taljai lungu ea fasha, eu unafoartiea tsi u-aveam aseumta di multu, li-adrai una funi eu noadi, li!;aiunlu eapit di hearli di la una firida sh-ashi, mi vidzui nafoara! Inima-~j batea di haraua.

Mi-astrapshu nelo, ea una fantazma tu noapti. Caraulea mi-aduehi:- Stiiil shi unashuna, un gra trundui noaptea nieata tu eantitsli a

eambanjlor di la biserits.Pana s-ereapa dzua, eu agiumshu tu hoara-a mea, nji vidzui mumea,

landzida di dor shi nvirinari, nj-loai armatli, shi ia-mi, liber ea vul-~...1u ~ _n ~1 ft H_~..~+~ 11 :;A11t";1;, C!'h;r1nmnn nT1~t1 h1t1 v~li1Jr1i- -shi caljurli a loclui, liber ca vimtul sh-ea lutseafirlu di dimneatsal...Na singura muma nj-avui - sh-atsea muri di multu! Dumnidza SOuIjartii.

Cat tra mini, nu-nj bat sh-ahat caplu. Sh-tr,atses-mi mindueseu?... Ditsi s-mi-aspar? Di moarti? O! nu Ij-am ananghea dip. Candu-ts s-hiba,corghilj shi omjilj tut va mushca di mini! Murmintul a meu? Nu-agiundzi catu-i di largu vecljul, bitamul a nostru Pind? Nu-agiungupadurh umbroasi di ehinj sh-di fadz s-nj-afireasea truplu-nj, s-nu pu-tridzasea, pana candu eoratlji i luehilji s-vina s-nji-l dinjiea?...

0, 01Di vamu sh-di tsiva nu-am frical


" Sh-eu tuti aesti, ore iartats, eu tuti-aesti... eu, eari banedz deadun euvulturlji shi eu urshilj di shaspradzats di anj; eu, cari nu shtiu tsi eastiastreaha di casa di-atumtsea; eu, cari nu am vidzuta bisearicii shi nunj-am fapta erutsi di ~u shtiu eandu; eu, mi doari suflitlu sij-mi curmanjila candu ved ahiita lumi oariana shi dimata di chideri. Itsi am, eu ludau la oaminj niavuts, agiut pri eari pot, inima-nj easti un cantie nji-los; tr-a noshtri, eu-nj dau bana. Him, s-mi pistipsits, nai ma bunlu omdi pri loe, cu tuti ea him fur; ma agrimi mi-3dar, itsi ved ca alantucafta s-mi-agudeasea... Him njilos, ma him sh-pirifan; him bun, mahim shi furtunos, eandu ved ea atselj avutslji fac nindriptiits shidispoalji pri oarianj...

E, tora, noapti buna shi somnu lishor... Ved c~ va neaca somnul. lamutrits ansus, la steali: eanda aeatsara si ngalbineasca... '

Shi, eapidanlu taeu, eu un susehir lungu, mintindalui ninga naoarajarlu. Seoasi caciula di pri cap, 10 tambarea eu zarcula n cap, shi s-eulca la aradzatina-a unui chin bitarnu shi arsu di sfulgu. Sotslji a luiharchea di multu, ea tra elj, bana' a capidanlui a lor nu eara naua: uavea avdzatii gionjlji al Ceanaea di multi ori.

Nu trieu multu shi sotslji a mei agarshira. Padurea eara tacuta, ea nabiseariea goala. Eu mi mindueam la tuti cati na spusi Ceanaea. Foeluardea eama agali, iara nsus, pri tserlu scantiljos, ghileea stealili euratiea nishti bucats di asimi. Lutseafirlu trimbura stra careiliulu a munti-lui, sirin, caocljul albastru di feata vergura, iar luna, mushata shinmarinata luna, nicata eanda di nidurnjita tsi eara, njirdzea shi nasa s-doarma dupa golina arueutoasa a muntilui Vasilitsa. Ghileea ea na cu-runa di amalama tsi aruniea pi na tava di asimi. Shi eara iatseari pristitut loclul Tu tuti partsali, un mistirghiu lishor s-alasa ea un zvonl...

. . ***

Suntu multsa anj di-atumtseal Cum tree anjljil Tsi lai bana dit mun-. .. 1.' n° 1__1__~I A .J ;_; __;_4-: = ..., 11+ :;; ~~;.,.,_t;a-_a.J -. --.

scantiljoasa di pri aripli a lor. Tut pari ca fu un vis, ea ghilcirea-a uneisteaua tsi s-asteasi di multu!

VERVERA

Foclu ardea barbaruta la Urliclu, cu tuti ca avea tricuta di°njadzanoapti. Giuneapinj sh~lumachi di chin virsa un jiratic, s-tidugureshti di diparti.Cola Dauca amistica jarlu cu una vearga shi bagadaua furts, di una parti sh-di-alanta, tra s-areadzima sula cu arumani;avea taljata un vitulj flor, furat di la cupia al Exarhu, shi dupa tsi-I bilighini sh-mushat, si ndradzea s-Iu friga; sotslu-a lui, Nasta, picuraravdzat tru giuneatsa, acatsa sa shuira shi sa sh-aunga mustatsa cu seudi la shchepi, ca multu lu arasea s-aiba mustatsa carlig.

- Ei, tartate, dzasi Dauca, ia mutrea, galjinusha ascapita catra Vasi-litsa, shi lutseafirlu paleashti; cama anvii, s-nu na Ija dzual Oaminjljiva s-toama din pazari, di Grebini shi, ca s-veada fumlu, va aducheascatroara ca noi tsinam iara... di la cupia a celniclui. Agunisea!

- Tini, ai angatan s-nu ardza arumanea, ca vituIjlu va-I frig eu - s-Iufac mirgeani! Avemnoapti ninga... Nu vedz luna? Ninga nu-ascapitiidupa munti! Picurarlji sarma oili deadoara. Avdza cloputli di Shar-ganj? Nu na dusim vama seara s-curmam una aripa di oi di la cupa-ceari... An, tu Mai, la furam treidziits di noatinj, shi nitsi canjlji nu nasamtsara; aveam cu noi sh-Panlu... malagar om eara sh-nas... ljirtatlu!

Cola Dauca aradea, ma grai nu tuma; barbaruta di la foc lu arushi tuf::tt~ii.~hioclii iiJi lacrima di caldura: shutsa sula shi asculta chiprili acaprilor stearpi a tishteanjlor. Un cucot agru canta: cucuriguuul Unamula aruji -nu shtiu iu, sh-na cumbura vazi tu paduri, di catra Ciresh.

...

Nu tricu ca giumitati di oara, shoun vimtu lishor acatsa sa shushuiprit lumachi. Tserlu eara sirin, ghini ma, di una parti si ncljiga unnior.

Candu arumanea shi friptaljlu eara tra scoatiri di pri foc, un aroput s-avdza stri fucurina, shi niscanti chetsra s-arucutira di nsus. Dauca shi

MURMINTSA FARACRUTSI 115

v~. Nasta,luchiveclji,mutriracatraacloshi trapsiracu ureacljao- Eil .- Eil- Tsi oaminj hits aclo - la foc?- Doi armanj: Dauca shi Nasta!-Daucal Nasta?-Noi him.

- Bravol Atumtsea pot s-dipun la voi.- Tini, cari eshti?- Eu? Capidan Ververa!Shi, rara multa tsirimunii, Ververa s-apruche di foc; eara un fur di

Tishti, barbat ca di 35-40 anj, om ghini ligat, dishteptu shi shiret.Barba-a lui lai shi stufoasa Iu aspunea giunar fuviros. Eara zveltu latrup shi avddt tragator cu arma. Ishi fur cu nascantsa anj nainti, shiimna cama multu singur, ca nu dadea besa la oaminj.

Fumealja-a lui fu loata di turtsa shi bagata n hapsi, ghini ma Ververanu vru si si ncljina. Shtea tsi lu-ashteaptii, ca avea faptii multi uratetscontra-a lor: avea arsa, vatiimatii - shi cati sh-catil Eara avinat dipagana dzua sh-noapti, ma vamu nu putea sodadi torlu a lui. Candu ljis-adutsea pani din hoara, di cati un calauz, lu baga s-maca nas di-an-tanj, ca lj-eara frica di virin; vin nu bea; apili arats, di izvuri, earabiutura-a lui. Dumja totana cu un Qcljuncljis shi cu unlu dishcljis; shi,cum s-mina frandza, ica tritsea vama prici, s-alipida mprostu, cu manala arma. Eara multu fudul: chiusteca di-asimi, suflata cu amalama,caltsavetea di hrisafi, flurii digushi shi ciuprachi di-asimi iara, panash-Ia tsaruhi.

Cu Dauca sh-cu Nasta, Ververa eara oaspi di multu, di candu fu sh-nas picurar. Si spunea ca unaoara si ncaceara, la shoputlu di la Ur-liclu, primveara, c5:nduarmanjlji s-toama tu munti cu turmili a lor.Dupa cari ligara uspitsalji mari - shi nu unaoara sh-ascapara bana uncu-alantu.

~jr

unaoara, vcavc::.1C1,4V'uJ.4\~IU 1""""6"""..:: : :, _ ..:_: ~ _._~_~__1

Dauca shi s-amistica tu oi. Candu geandarlji vinjira, Dauca baga oHituti tu cutar, ancljisi aruga -shi lu-asciipaVervera,tsi ca ntribarash-caftiirira ascherlji, cari adusira urma di sandzi pana la cutar. A vamuinu-Ij tricu prit minti ca Ververa putea s-hiba ascumtu tu oi shi, cum s-alasa noaptea, u shpirtui tu padurea vitsina, rara ca s-Iu samta nitsicanjlji.

Loclu iu bana cama multu Ververa, eara una pishtireaua n Tishte, tsinitsi draclu nu va u discupirea! Aclo s-aduna nas candu isha paganjli;

_ ...mashun cani eara sotslu a lui, un cani mari, picurarescu, eu per lungu

116 NUsm TULLIU

shi putut, ca un Ijundar. Canili dumja tu intrata ali pishtireauii shi .'dadea hiibari, cu alatratlu a lui, ciindu eara vamu piriclju.

Cum pishtireaua avea una ishiri sh-di partea di ndzeana, Verver:~sistricura ca una gargaritsa - shi ascapa tu padurea di bradz. Ghini ma,mash daua ori, tu anj di dzali, tricu prit ahtari ananghi, ca vamu nucutidza si s-aproachi di surpurli atseali, iu, va dzats, capriorlji vaiputea tra s-treacii.

***

Dauca, Nasta shi Ververa taljara fearica, shi pisti nasa bagara aru-manea shi friptaljlu, tsi aburea; apoea, scoasira cutsutili ditru silehi shiacatsara s-miica, dupa tsi dinjicara butsli shi buburetslji a vituljlui. Nuavea, pana tu apiritii, ma multu di una oara noapti. Tserlu alghea dicatra iu da soarli, shi stealili parea nishti proscuti di asimi pri cubeulualbastru a tserlui. Foclu agalisea tora, padurea acatsa sa s-dishteapta,una avra dultsi ligana carciliurli a chinjlor - shi una flueara cantadiparti, la un mas di vats cupacireshti, iu asuna shi nishti ciocani,agalea shi traganos.

Dauca scula plosca cu vin shi, gal-gal,trapsi cu seati nascanti guridi vin di zalurda, curat ca lacrima di-arubini shi muscat, cum nu ari sis-faca ma multu. Di la nas, p,losca tricu la Nasta, shi di la Nasta laVervera.

Ververa, cum dzasim, nu bea vin, ca Ij-eara frica s-nu Iji s-alaceascamintea; di oara aestii nu putea sola asparga chefea a oaspitslor -shi biudit bairli di hicati; shi cum plosca eara mari -shi vinlu bun, oaspitsljis-adraracandila- shi nai ma multuVervera. .

Framtsa di somnu cum eara, s-timsira sum arburi shi durnjira cucantitsi di pitumiclji shi di cuts, ca harazma acatsa s-arunca pali dilunjina ca hrisafea, pisti dzenuri shi paduri.

Ververa durnia cu manlihera capitani: unlu ocliu a lui eara ncljis,alantu parea ca aveaglji, cu albeatsa tutii nafoara; parea ashi, ma eldumja, sh-ocljul dishteptu, ca shi atsel ancljislu. Cum vinlu lu acatsadeaghinilea, durnja-dus, ca tu alantii lumi; puteai s-lji talj shi caplu, catut nu samtsea. Cat si shutsa unaoara di pri dintsa pri paltiiri, lji s-arupsi chimerea shi, vama 50-60 di liri cadzura, galbini, ca nishti miirichicuti di soari. Dauca, tsi s-dishtipta tu oara atsea; vidzu lirli shiocljilj Iji si featsira glavanii. Nu eara tra shicai: 50-60 di liri eara unavishtearil Apoea chimereal Cati bucats eara nica tu nasa?

Lu dishtipta shi pri Nasta, lj-aspusi cu dzeadzitlu catra liri, shishupira:


I..

-Tsi dzats, rartate? Al vatamam? Al ligam sh-lu adutsem Grebini,ca s-Iom shi suta di liri tsi soda di huchiumati tra caplu. a lui? Aidi,greal Oara treatsi,. dzua creashti, lumea va s-acatsa ca s-urdina shiVervera va si s-dishteaptii... -

Nasta strimsi unaoara bushlu; ca sh-cum vrea s-lji faca. turtii capi-tsana al Ververa; apoea, cu dauli dzeadziti, sh-acatsa mustatsa di sh-ushutsa cinghelj, shi mutrea la miirsha al Ververa; ocljilj lj-ardea cajarlu la nghilicilu a lirlor; vai eara suti di liri 'ninga, tu chimeri; puteas-agiunga avuts... celnits; cu turmi di oi sh-di capri, ca s-lji loa caplu afurlui shi s-lu-aduca Grebini, iu vrea la si da una sutiidi lid, pisti sutilidit chimeri.

Amalama la spunea canda: aidits, cama curtUldu,ca minutili trec;ligats-lu shi dutsets-Iu Grebini. Ghini ma, mintea Iii dzatsea: s-nu ra-tsets f~ptii uruta. Ververa easti oaspili a vostru. Macat deadun, biutdead~, cfurnjitdeadUn.Un om tu somnu, easti ca un anghil ffiriipicat;c~ tuti urutetsli a lui, el easti ca un lUCl1lsiimtu tu oara aestii.... Shi, dolji oaspits, Nasta shi Dauca, cu mintea tulburi di vin, s-min-duira ahandos, aruncara cutsutli ditru manj shi-I dishtiptara Ververadit somnu!- Ei, Ververa, Ververa! Scoala - ca soarli deadi di multu shi va

acatsa s-treacii sh-calatorlji. Haidi, dishteaptii-ti, cii moartea tricu priaoa shi nu s-alichi di tini. Fa una bisearica more, cii deadish pri doiarmiinj, cari nu calca uspitsalja, nitsi giuratlu, nitsi piinea tsi u miicamdeadun asta-noapti... cumu s-veadi! Haidi, scoalii!...

Picurarlji, Nasta shi Daucii, lu loara di brats pri capidan Ververa, luscuturara, pana dishcljisi ocljilj. Ciindu vidzu aestu lirli mpadi shichimerea arupta, s-ciudusi; s-distsimsi, misura buciitsli sbi afla cii nu-Ij lipsea nitsiuna. Atumtsea, ~ii lacrima caldii curii tu hirli di barba,shi lacrima trimG~a arucutoasa shi anghilicioasii ca una mardzeaua.Ververa aduchi, tu oara atsea, ca suntu tu lumi shi oaminj cum lip-~p.:H:hti~ca nu tuts baneadzii mash trii piiradz shi ca nu tutii lumea i

pabesa shi rara uminiitati.Ververa shtea ghini ciiNasta shi Dauca, nu aleg tru furari; ca furii tsi

Iii easi niiinti. Ghini ma, vidzu, di-aestii oara, ca suntu, ma niiinti dituti, oamenj di inima shi di besa. Cu lacrinj tu oclji, furiu scoasi chi-merea, la deadi a picurarlor, di buna vreari, tuti lirli, viirii 800, iiIjbashe shi Iiidzasi:- Puteats s-nji loats shi caplu, tu somnu, ma voi nu ciirtit nitsiunii

lira. Loats chimerea, ca nj-ahiirzit banal Di aoa nainti va s-escu sh-eucama bun, cama njilos, ca ved ca easti un Dumnidzii an tser... Ar-manets cu sanatati... Fapta a voastra nu va s-u-agarshescu nitsi dupa

,l'

118 NUsm TULLIU

moarti!Shi Ververa deadi mana ninga unaoara, apoea shuira, angana canili

tsi durnja tu una patcljaua di fearica, 10manlihera di curaua shi nchisipri cararea-a muntilui di la Urliclu, iu au tricuta ahati furanj shi iuaurla vimturli toamna sh-primveara.

Cum hanizma avea data, tserlu eara arosh ca jarlu, piturnicljilicanta, chinjlji shuira, turmili alghea prit golinj, shi soarli isha dit ar-buri, galbin shi lunjinos ca una vishteari di amalama.

Diparti, catra Vodenisco, aurla una turma di vats, la vacarii, shicupacearlji acatsa s-iasa la aratura, cu muljerli dupa nash.

Ververa acatsa caraulea shi canta:

Patru,anj tu ncljisoari,Nu ved luna, nu ved soari;Nu-avdu cantic armanescu

Shi caval picurarescu,Ca tu heari mi bagara

Sh-tinireatsa nj-u sicara.

Eara un veclju cantic di furi. Boatsea al Ververa s-avdza dultsi,jiloasa, shi ciuciurarea a vimtului uadutsea pana diparti, pisti valjurishi surpuri.

Nasta shi Dauca asculta, minduits, shi mutrea spuza di foe; unlu dinash dzasi:

-Eu u aflu tra ghini, cu lirli aesti s-adram Sta-Maria, bisearica tsi nau arsira furlji. Tini tsi dzats?

- Anj loashgrailudingura,rartatel-fatsi alant. Ma mushat lucru nus-poati; ia, ca tricura anj di dzali, sh-hoara nu putu s-u-adara. Cu ama-lama al Ververa va s-u-adram cama mushata di cum na u alasara

aushlji.N 't. A """" _N.J! ..J.._L

"'''''-lV.1411Q. ~(I.1a, ,.u,.a~.u, U.l.u..."" """ u , __" , ___

manj tu 1906; eara una bisearica, nu s-poati cama mushata; lucraturadi varachi, di la altar, eara una ciudii. Cats u videa, s-njira di dan-telaria tina, sapata tu lemnu. Murlji eara zugrapsits di mana di mastur,ca tuts samtsalj eara rara cusuri; shi dolji rartats, Datica shi Nasta, s-minduea cum s-u faca cama niushata, di iu s-aduca icunari, candumaniherli shi sinauerli acatsara s-cada di catra partea iu caraulseaVervera: bam-bum-bam-bum! - s-avdza tufechea!

- Aidi, rartate, ca anjurdzeashti barutil Ai, s-u-anganamlTsi eara?Una pagana di arbinesh deadi di Ververa, tsi si nsurina pri ciuciula a

MURMINTsA FARA CRUTSI 119

;."Urliclui - shi-lbagaratu patareaua.Ververala u turna,foclu s-aprinsishi tufechli cadea dipriuna: pum-pam-pam-puml

Doi vulturi lai si-anvartea tu lunjina albastra a tserlui shi ashtiptapoati vara marsha, iar cati un tricator, tsi andzama tu locurli uatseali,ash ratsea crutsi shi tritsea nainti, galbin di frica. Mash Ververa s-batea shi canta:

Patru anj tu ancljisoari,Nu ved luna, nu ved soari...

Shi soarli tsanea pulbiri di hrisati pisti golinj shi paduri, acto nsus, tumuntili di la Urliclu, munti furescu shi armanescu. '

. .

MURMINTSA PARACRUTSI 121

CUM ISHII FUR...

-Angana catsaua!"S-u-angan, s-u-angan, ma iu tu drats s-mi ducl" Aveam mash optu

anjl Atumtsea, stau shi la dzac:-la, arastil S-ishim furil Vinits?-Viniml.Shi, na dusim acasa, 10m cati una pishnica di pani, cati un trastu,

cati una cumbura arudzinita shi apiirnjisita, shL. pri-aoa, ficioriL..N-adunam shapti inshi. Ishim tu un loc tsi s-adjama Buboanja. in-

tram tu fearica shi na teasim. Fatseam limeril

Caldura, tu fearica, eara mari; cati var gushtir veardi mina fearicashi noi n-illipidam amproshti, ca acrideam ca dealihea ca him furi shica pagana n-avina.

Doi di noi, Ceapechi shi Aianlu, eara carauli pri una magula; ghinima durnjira, shi hiibarinu avea di noi, alantsa, dit limerL.

Capidan earam eu, cu tuti ca earam cama njic; acljem caraula -shimultu u ncaceai, ca nu da hiibari candu trec... gushturltsali...

Ashi tricu dzua. Vinji noaptea. Di cu seara, niura. Catra nja-dzanoapti acatsa una ploai, di virsa Cllgaleata. Na udiim, pirpirunalNascantsa aveam talagani; cu tuti aesti na featsim papulj di ploai; ma,atselj rara talagani eara muceali. Ceapechi dadea dintsalj di arcoari. S-aprindem foc, na eara, frica s-nu vina varna pagana... Afara di aesta,nu aveamiasca,manear,sturnari.., '

Candu bumbunidza, tora, trimburam; candu ascapira, na ratseamcrutsea; candu sfuldzira, n-adunam ca zmelcilj...

A daua dzua, cum deadi harazma, na vinji inima la loc. Lorn plailu-plailu nsus, catra la Ardzel, iu easti un shuputic cu apa aratsi ca neaua.Shidzum pri budza di cupanji, scoasim panea shi ngustam; bium catiuna apa - shi na mindueam tsi-i tra faca...

Avdzam nishti cloputi di oi; shteam c1ivara cupii pashti tu \ocluatsel.

L':~:~r: 1:;A.,.;,." a;onilor mi-aleausit capidan, nu-i ashi?- Ti-aleapsiml- Atumtsea va mi ascultats la tutil-Va ti ascultaml

-Multu ghinil Trei inshi di voi va va dutsets la cupii shi va loats unnoatin tra taljari; s-Iu aleadzits bun shi gras, ca aljumtrea va bag tutufechi...

Sotslji arasira, ca tufechi nu aveam...Trapsira shcurtitsa ~shi la cadzu la trei di nash tra s-njarga la,cupii.

La eara frica, ghini ma, nu cutidza s-dzaca-nj ca nu s-duc... Alj bagamtu tufechL. cu tuti ca nu li aveam...

Candu earam ficior, muntsalj a noshtri eara mplinj di cQrQvelj,cumla si dzatsea a furlor. Nu eara hoara s-nu s-alavda cu gionjlji a ljei, nueara capidan s-nu hibii arman. Giuca furlji, ca edzlji: iarna, ascumtsatu patcljeili di parnari dit Tesalia, veara, prit padurli di fadz shi dichinet.

Cum, dzua sh-noapti, la vatra ica la caparledz, la sculii ica la bi-searica nu s-agrea dicat di giunetsli al Garelja di Breazna, al Leonidadi Samarina, al Cushu al Dispulj, al Coli Ghiza shi Jurcu shi ahiintorcapidanj mortsa astandz, noi ficiorlji nu nvisam altsiva dicat s-acreashtim mari, tra s-ishim furi...

Di multi ori, aprimtsa cum earam, na mpartsam an daua ceti shi nabateam pana candu sandzili cura rantana: cu proashtea, cu arcurli, cupaleanili, cu di tuti; cama multu cu calimarli. Nu eara ficior s-nu aiba

n bran un calimar di tunciu; cum n-astaljam daw buluchi di ficiori,scuteam calimarli, shi n-acatsam - pana la vatamaril Lipsea s-vinabarbats, ica muljeri s-na disparta, ca aljumtrea s-ratsea mari card~liL.

La Avdela, tru hoara-a mea, na biiteam, ficiori dit mahiilalu di

nghios, cu ditru mahiilalu di nsus; chetsrali vinea grindina, proashtilis-anvartea, di multi ori shi cutsutli isha dit teaca. Parintsalj na 'ratseasin snl s-alavaa, canau azvlnazeam. !Vla:;l1l11a111111uu Ue>""U'''a un

graili: niapucats, zalsits - ca vineamcu manitslidi tsipunjica di tala-gani arupti, cu cameshli filii-filii...

Multsa di noi nu ashtiptam dicat oara s-ishim furi. Una dzua, n-agiu-cam cu arshitsili tu hiieatea di bisearica Sta-Maria. Eu aveam unaamadi multu buna shi la fufulii tuti arshitsili a sotslor; dintr-aesta na10m la bateari, calimarli acatsara s-lucreadza, sandzili s-cura. 10agudii cu calimarlu ahiint sanatos pri un ficior, cama mari di mini, priCiongul, ca S-turCulica mortu mpadi!

- Muri Ciongull Muri Ciongull zghilea ficiorlji.

Doi cusurinj a mei shi altsa sots s-turnara catra mini shi-nj dzasira:

122 NUSHI TULLIU

Cu capitIi aspindzurati, chinsira. Aduchii ca la eara frica. ..Noi, alantsa, ishim pri carauli shi mutream cupia tsi pashtea ariiita.

Picurarlu, cu caplu gol, cu tiimbarea deanumirea, andrupat di carlig,mutrea cum pascu oHi. Eara Mitru al Cealera, un cusurin di a mei.Patru canj mari, murdza, aviglja cupia. Una capra mushcra shi unaghesucanuta pashtea di una parti, shi chipurli la asuna: cing-cing.

Pitricui un ticior la picurar, si-lj dzaca s-vina pri carauli, ca-l vacapidanlu. Na mindueam noi, cu tirtipea aesta s-poata sotslji alantsa s-fura noatinlu, candu picurarlu va s-mina di ninga turma. Ghini ma, nuishi cum vream.

Mitri Cealera, picurarlu, candu-Ij dzasi ticiorlu s-vina pri carauli, luntribii -acari capidan easti.:. Shi, candu nvitsa ca escu eu, sh-ashtimutambarea shi... aradea, sa-lj cada iljilil

Ficiorlu ma, nu s-alasa: haidi sh-haidi la capidanlul

Ma napoi, Mitri Cealera scula carliglu, al pali daua-trei, cu graili:"ljats zverca di-aoa" - shi ticiorlu vinji, plangandalui.

Alantsa sots, tsi s-dusira tra noatin, shidea nmaranats, diparti di cu-pii, ca la eara ftica di canj. Alj mutream di pri carauli shi-nj mushcammanjli di ciuda...

Candu vidzui ashi, mi sculai, loai un cusurin a meu, shi mi dipush lacupii. N-ascumsim tu fearica shi acatsam un birbec. Lu nchidicam.Ghini ma, eara greu shi nu puteam sa-I sculam. Acljimam sh-alantsadoi sots, shi cu di-anvii lu adusim pri carauli. Shuirai! Vinjira shialantsa trei sots. Lji ncaceai multu ca suntu fticosh, la dzash ca va-ljbag patareaua, shi nash acatsara s-planga...

- E, va Ijertu, ma altaoara s-hits gionj, nu hiiscatoril...

Lorn s-taljem birbeclu. Nu aveam custura. Alta bileai! Da nan-dreapta, da nastanga, tsival

Un di noi agrai:

- Lasa ca nu avem castura, ma nu avem nitsi sari, s-Iu nsaram. Ashica. di primansussa-Itiiliem ~hi ""r" "_",, ,...+~..+I

Alj deadim cali a birbeclui, shi s-tuma la cupii azghirandalui...

Aduchim ca easti greaua furlichea: aveam cumburi tara baruti; cu-tsuti nu aveam; fustaneli, nu; armi, nul

Na minduim s-caftam di tuti, din hoara, ashi cum tatsea capidanjlji,ica s-Iom var sclav shi, cu paradzlji tsi va na da, s-acumparam di tuti.

Tuts u-aflam tra buna ca lipseashti s-Iom un sclav.

Na giuram ca va acatsam sclav: antanjul om tsi va treaca pri la noi,mash om cu tutiputa s-hibii:

Catra seara, n-apruchem di hoara, ca s-dumjim ninga casi; dintr-atsea ca na eara frica s-du~im tu munti, iu n-asparear.~di zuliichi, shi

MURMINT~A FARA CRUTSI 123

al doilea lucru eara ca s-apruchea s-armanem rara pani, ca Ii macamcaiVeljIi la apa atsea aratsi...

Noaptea s-alasa, sirina. Noi na dusim la Guguleca, tu mardzina dihoara, shi pitricum un sots s-aduca pani di-acasa. Amanat, s-tuma cudaua turti shi cu una pitii. Mutream di la Guguleca cum ardu lunjinjIiprit casi, ascultam cum cantii chimaneHi la hanea al Alexi al Petajoshi fiitseam planlu cum s-acatsam sclavlu.

S-n-arcam an hoara, nu na dadea di mana, ca na eara mea s-nu himnoi acatsats. U-aflam tra cama ghini s-ashtiptiimvar celnic, tu treatsirishi s-lu ligam.

Cum apiri, n-ascumsim tu fearica la Padea al Ghioni. Candu soarliishi ghini dit chinj, deadi cap tatii-nju, cavala pri cal, calea tsi vini dicatra PerivoIi; vinea di Ianina, iu s-avea dusa eu varii siptiimananainti. .

- S-lu ntsircljeml dziisira sotslj-a mei.Ashi na eara giuratlu: s-acatsam pri antanjlu om tsi va treaca...Tatii-nju canta cavala. Candu s-apruche, noi shuiram dit fearica shi,

patru ioshi, cu cumburli tu mana, ishira naintea-a lui, alj acatsara caludi tamu, shi-lj dzasira s-vina tu limeri, la capidanlul

Eu mi feci cat un bubulic, tu fearica, di ftica shi di-arshini! Shteamca tata-nju nu eara om si s-aspara di dzatsi barbats, nu di shapti ticiu-rits ca noi...

Candu alj dzasira s-vina la capidanlu, tata-nju acridzu ca var capi-dan, ca dealihea, pitricu ticiorlji s-Iu acljama. Nitsi prit mind nu-ljtritsea ca... eu vai earam marli capidan, shi ca sotslji a mei eara gionj-lji tsi mi ansutsa...

Discalica, alasa calu la un ticior shi vini la mini - capidan/u!...Eu mi adunai guzmolj; paream una nivistulji tsi scoati caplu dit

guva. Vream s-mi aseundu shi nu shteam cum; vream s-fug shi nj-earaarshini di sots. Eu lji ncaceam tra s-hiba curajIii shi am s-lj-alas - eu,cavidan/ul Nul .

Nj-adunai suflitlu, mi sculai amprostu Shl, cu DoatSltnmowaUi, 14dzash a ticiorlor s-lu leaga.

Tata-nju nu aduchi; antriba iu easti capidanlu shi-nj dzasi a njia,nairit, s-nj-arup gusha di-aclo, ca a lui lj-eara frica s-nu mi lja sclavfurljil Nu shi shtea ca eu earam capidanlul

- Ligats-lu! agrii eu, cu boatsi di pashpaca.Patru ticiori seoasira briinili s-lu leaga. Nas, atumtsea, aduchi ca noi

earam gionjlji... Acatsa s-aradii...- More daratslji! Ca s-va ljau di ureclji, va va aspun eu a vaua

copitonato shifurlichi!

124 - NUSHI TULLIU

Gionjlji a mei vrura s-lji toama bratsali, s-lu leaga; un di nash bagamana tu sileati, sa-lj lja punga. .

Cum tam-nju eara marl, analtu shi mult putut, Iji nvarti pi tuts cu unbrats, iilj dusi iu aliisiicalu shi-lj liga di coadii, un dupa alantu. Apoea,s-tuma la mini, mi 10di miina tragandalui shi mi baga tu un oclju ditisaga. Mi-aspindzuriidi cutsacheadi samar, ~ncalica.. shi n-adusibuluchi n hoara...

Plandzea ticiorlji ligats di coada, shcljimura, anganea, uhta; tsival-Lalo, alasii-na!Lalo, dizleaga-nalAsh!

Eu, dit ocljul di tisaga, scarcicam dintsalj, mi bateam s-midispindzur, ma, tuti ncot. Acatsam furlichea di-anafal, ma videam cana ishi anapudal

Agiumtsa acasa, tatii-nju acljimii pri parintsiilj a ticiorlor, la spusituti cati, shi Iiideadi cali a njitslor; pri mini mi ligii di unii grenda ditahuri, mi pali di viirii dzatsi ori cu una veargii, mi-aliisii aspindzuratviirii giumitati di oarii, apoea, mi 10 di ureclji shi mi-adusi la sculii.Dascaliclu mi baga tu una biidrumi cu shoarits shi nu-nj deadi calidiciitcatramirindi-oarii... '

Candu mi tumai seara acasa, mi tumai cu heavra. Un mes mi hivri...Shi, ashi si ncljie capiffinata-amea, tsi tsanu 48 di oari.Hoara tutii ariisi di giunetsli tsi featsim shi, veara tuta, biidrumea di

la sculii fu patidzata: fa limerea af capidan Nushi...

,,'(,'

(:h

~..

..I, GLUSAR

diZboari Putsan Cunuscuti, Neologhismi shi

Barbarismiif~t,'t,,~

. .'

PROTUZBOR

Aestu glusar easti adrat tra zboari putsan cunuscuti, neologhismi shibarbarismi, deadun cu alti zDoaritsi suntu dirivativi di-a lor i zboaridit idghea fumealji. Easti faptu di editor cu agiutor di la Dina Cuvatashi Ilie Ceara. Tu Iatsearea~a lui uf1lisim: dictsiunarlu etimologhic alTache PapahagilO 'shi dictsiunari ronian:romanll,' roman-englez,englez-englez shi altili.

S-poati ca la niscanti zboari s-avem fapta grisheli: nitsi ca s-puteaaltasoi. Avem fapta njits grisheli di ortografii; aesti nu suntu impur-tanti. Avem fapta shi grisheli candu deadim noima-a zboarilor pi ar-

. maneashtii candu li transpusimtu limbaromana shi engleza;multizboari au un sensu, una noima cari easti greu traexplicari pri limbaarmana i transpuniri tu limba romana i engleza. Ma avem fapta, poati,shi grisheli la alidzearea-a formaljei standard a zborlui. Multi zboarinu au mash una forma, au ma multi; sh-di multi ori nu shteam cari s-hiM aleapta ca forma standard tra aestu glusar. Ma multili di zboari listandardidzam sh-tu carti; ma alasam shi ndaua ashi cum li-aveaautorlu. Tr-atsea, tu glusar, va si s-afla, cativaroara, shi ndaua zboariaspusi tu dauli formi: (i) forma standard a1eaptadi noi, dupa regulili-aedituraljei, cu explicatsia shi transpunirea-a lui tu limba engleza shiromana; shi (ii) forma tu cari s-afla ufilisit tu carti, iu zborlu ari mashexemplu Shl tra expl1catsllShl transpunm an pltrltsean la torma-a lUlstandard. Bunaoara, avem zborlu "badrumi" tra cari avem (i) exemplul

10 _ Tache Papahagi -Dic{ionarul Dialectului Aromon - General <$i

Etimologic - Ed. II - EdituraAcademieiRepubliciiSocialisteRomania -Bucure<$ti, 1974.

11 _ lnstitutul de Lingvistica din Bucure<$ti -Dic{ionarul Explicativ al

Limbii Romane - Editura Academiei Republicii Socialiste Romania-Bucure§ti, 1975.


!, 'dit carti shi (ii) pitritsearea la explicatsia-a zborlui cari easti data laforma-a lui standard di "budrumi".

Tr-atsea palacarsim atselj cititori tsi va afla grisheli, ica au sugestiitri alaxiri, s-na pitreaca zbor la adresa-a editorlui tri tuti atseali tsi eljminduescu ca easti ghini si s-faca. Sh-tr-atsea noi vrem ca glusarlu s-hiba ufilisit mash tra aduchirea-a textului dit aesta carti. At featsimmash tra ifculia a cititorlor; ca suntu zboari tsi nu s-afla tu dictsiunarliarmaneshti tsi li-avem, sh-ma multu, ca putsanj di cititorlj-a noshtri auaproapea di mana ahtari dictsiunari. Shi tra si s-veada cuntextul tu carizborlupoati s-aparatu textu,featsimpitritsearila carteashi la pagina '

dit carti iu zborlu apari cativaroara. . .

Prishcurtari

s =substantiv, adj = adjectiv, vb = verb, adv = adverb, art. = articol,pr = pronumi,num.= numiral,prep.= prepozitsii,con.= congiunctsiiint. = intergectsii,m = masculin, f = feminin, n = neutru, sing =singular, pI = plural, fig. = figurativ, invar = invariabil (tsi nu-aliixeashti), ex = exemp1u, pag = pagina.

Reguli di NgrapsiriZborlu easti scris cu dirivativili-a lui Mgati antri parantezi: (i) sub-

stantivlu easti scris la singular, cu pluralu tu parantezi, (ii) adjectivlueasti scris la masculin singular, cu femininlu singular, masculinluplural shi femininlu plural tu parantezi, shi (iii) verbul easti scris laprezent, prima persoana singular, shi dirivativili a 1uisuntu imperfec-tul (prima persoana singular), partitsiplu difinit (forma di adjectiv) shiinfinitivlu (forma di substantiv); ex: (i) cal sm (calj), (ii) bun adj (bu-na, bunj, bu-ni) shi (iii) fac vb (ta-tseam, fap-ta, ta-tsea-ri/fa-tsi-ri).

Candu un zbor easti lungii, 'dirivativili-a lui nu li scrisim antredz,scrisim mash partea a lor dit soni; ex: (i) a-cum-ti-na-ri sf (-nari), (ii)"_""m_ti_n~t"rli (-n:l-t~-natc;. -na-tit (iii) a-com-tin vb (-nam, -na-

ta, -na-ri).Tradutsearea a zborlui pri limba romana u scrisim antri seamnili "["

shi "]" shi tradutsearea pri limba engleza u scrisim antri "<" shi ">";ex: a-ga-pi-si-ri sf (-siri) - vreari - [dragoste, iubire] <love>,

Zboarili suntu scrisi cu normili cu cari suntu publicati cartsali a

Edituraljei Cartea Aromana, Una parti di normi suntu spusi to Zbor dila Editor. An particular, candu i-ulu easti scris, i-ulu easti lun~. Milsuntu shi exceptsii Tra exemplu:(i) La substantivili feminini cari bitisescu cu i shi sa scriu una soi ladauli numiri (singular shi plural), i-ulu easti lungu la singular shi

128- NUSHI TULLIU

sheurtu la plural. Bunoara, zborlu piiduri ari i-lungu la singular shi s-pronuntsa eu trei silabi (pa-du-ri), ma idghiul zbor la plural ari i-sheurtu shi s-pronuntsa eu daua silabi (pa-duri). Idghiullueru easti shieu zborlu sindilii iu, la singular, i-ulu dit soni easti lungu shi zborluari patru silabi (sin-di-li-i), ma la plural, i-ulu dit soni easti sheurt\.l,shi zborlu ari mash trei silabi (sin-di-Ui). .

(ii) La adjeetivili eari la plural feminin shi la plural maseulin bitis-eseu eu i shi sa seriu una soi, i-ulu dit soni easti sheurtu la maseulinshi lungu la feminin. Bunoara, adjeetivlu a-har (a-ha-ra, a-hari, a-ha-ri) ari i-sheurt\.lla maseulin plural (ari daua silabi, eu aetsentul pi si-laba dit soni, a-hari) shi i-lungu la feminin plural (ari trei silabi, euaetsentul pi silaba dit mesi, a-ha-ri).

Bagats oara cum angrapsirea-a zboarilor eu aetsentu, iea dispar-tsarea-a lor tu silabi, ea la zboarili "pa-du-ri, a-eum-ti-na-ri shi sin-di-Il-i" aspuni ea zboarili suntu la singular shi i-ulu dit soni easti lung1i.Idghili zboari serisi ea "pa-dtui, a-cum-ti-niiri shi sin-di-lii", aspuni eazboarili suntu la forma-a lor di la plural shi i-ulu dit soni.easti sheurtu.

Cativaroara, s-poati ea ndaua zboari s-nu s-pronulltsa una soLBunoara, litera "d" dit zborlu daseal poati si s-avda i ea latinlu "d", iea gartseseul "dheIta"; atumtsea, noi va lu seriem zborlu eu dauli vir-siuni ca "das-ealldhaseal"; i zborlu arupas, eari easti pronuntsat shi eaarapas, noi va lu scriem "a-ru-pas/arapas".

Cativaroara, noi nu him siguri ea, ashi cum u dam, explieatsia-azborlui i tradutsearea-a lui tu limba romana i engleza, easti buna; ieann shtim cum s-lu tradutsem zborlu, shi nu vrem s-dam ninga unoara,tu una aIta limba, explieatsia-a lui. Atumtsea ufilisim semnul dintribari "?".

GLUSAR

a-ca-m1ilcamii sf (-mi) - apaliilpalii,coard1i/hoardii, ciitsut mari cu mitcii (cucari s-alumtii lumea) - [sabie, stilet,pu~al]<svvord,dagger>

a-cred - vedz cred - ex: pag 121:acrideam (pistipseam) ca dealihea ciihim furl

a-dilj 1 vb Hjam, -lja-tii, -Ija-ri) -Ijauanasii, respir, trag vimtu tu cheptu - [arespira] <to breathe>

a-dil? vb (-ljam, -lja-tii,-lja-ri) -biinedz,nu hiu mortu - [a fi in viati] <tobe alive>

a-dilP vb (-Ijam, -lja-tii, -Ija-ri) - s-dziitsi ciindu suflii un vimtu slab - [a

adia] <to breeze> ex: pag 54: vimtu nuadilji (minii) friindziili .

a-dilj4 vb (-ljam, -Ija-tii, -lja-ri) -hiiidipsescu, diznjerdu -[a mingiia] <tocaress>

MURMINTSA. FARA CRUTSI 129

.

a-ea-ri sf (a-eri) - videarea i aduchirea-aunui lucm (ciintari; sabati, minti, hirea,etc.) cii easti ashi .cumlipseashti s-hibii -[(a fi) cum trebuie, (a-~iveni) in fire, (a-~i da) seama] «to be) avvare ofsomething, ofvvhat is going on> ex: pagIII: ahurhii si-nj vin tu-aeari (s-mi-aduchescu niipoi ghini, ashi cumlipseashti s-hiu)

a-e-ra sf (a-eri) - air, vimtu, spatsiu -[aer, viizduh, spatiu] <air, space> ex:pag 112: piirea cii s-dishcljidi tserlu, ciianghilj ciintii tu aerii (spatsiu, vimtu)

a- ra-ni-ses-eU/af'"ansescu (mi) vb(-seam, -si-tii, -si-ri) - (mi) fac afan(nividzut), priipiidescu, sutmpsescu,ciitiistriipsescu -[a dispare, a nimici] <todisappear, to destroy> ex: pag 122:alasii cii njelji tuts iilj chirdurii, di nuazghira un, ma shi oili man s-af'"anisirii(s-featsira alani, s-catiistrapsira, s-

chirurii)

a-fUm/afumedz vb (-mam, -ma-tii,-ma-ri) - beau i trag tsigari, scot Cum,fac tsiva s-aibii(iiljdau) fum - [a fuma, aafuma] <to smoke> ex: pag 73: afuma(bea) ciubuchli tushindalui

a-fu-medz vb (-mam, -ma-tii, -ma-ri) -vedz afum .

a-ga-li-ses-eU/agiilisescu - vedz agiilji-sescu - ex: pag 116: Foclu agiilisea(njicshura, acatsa s-astingii) tora,piidurea aciitsa siis-dishteaptii

a-ga-li-sitJagiilisit - vedz agiiljisit.- .ex:pag 71: Lambre s-apmche di foclu tsiardea agiilisit (linishtit, isihiisit, jaraputeari)

a-ga-lji-ses-eU/agiiljisescu vb (-seam,-si-tii, -si-ri) - isihiisescu, armiin diplarii puteari (avursescu), mi fac imir (cu-minti) - [Ii lini~ti,a potoli, a istovi] <toquiet, to wear out>

a-ga-lji-sitJagiiljisit adj (-si-tii, -sits,-si-ti) - isihiisit,armas lariiputeari, faptuta s-hibii cuminti - [lini~tit, potolit, is-tovit] <quiet, peaceful, tired>

a-gar-shes-eu l/agriishescu vb (-sham,-shi-tii, -shi-ril-sha-ri) ultu,

xihiisescu, nu-nj vini tu minti un lucmtsi lu-aveam shtiutii unoarii shoun chiro -

[a uita] <to forget>

a-gar-shes-eu2/agriishescu (mi) vb.(-sham, -shi-tii, -shi-ril-sha-ri) - mi-acatsii somnul - [a se andorrni] <to fallasleep> ex: pag 89: Lambre s-culcii tuunii aumbratii; ciit agiirshi. (lu-acatsasomnul) sum platan

a-giur - vedz giur - ex: pag 110: Agiuramiirata-njmumiiciiviir shi vamiioarii ditfara-a noastriinu s-ari mprumutatii

a-giu-rat - vedzgiurat-> ex: pag 110:Cuigiudicat ca agiurat striimbu

a-gres-cu - vedz grescu - ex: pag 71: lavatrii ica la ciipiirledz, la sculii icii labisearicii nu s-agrea (si zbura) diciit; ex:

pag 123: ligats-lu! agrii (dziish, aurlai)eu, cu boatsi di piishpacii

a-har-zes-eu I/ahiirdzesculhiirzescu vb

(-zeam, -zi-tii, -zi-ri) - dau tinjii aunuilucm, dziic ciit axizeashti un lucm - [a

pretui, a valora] <to value, to estimate>

a-har-zes-eu2/ahiirdzesculharzescu vb

(-zeam, -zi-tii, -zi-ri) - dau, fac doara -[a dariii] <to make a present> ex: pag117: loats chimerea, ca nj-ahiirzit (nj-u

leatsit doarii) bana!

a-har-zitJahiirdzit/hiirzit adj (-zi-tii,

-zits, -zi-ti) - datii (doarii) - [diiruitii]

<made a present>

a-lats - vedz lats - ex: pag 81: ciitipitumiclji nu-ari acatsatii tu-alats(paghidii), tri nasa; ex: pag 86: cara s-aialatsii (mas-ai curai, ma s-cutedz) urseala ciilivicii aclo easti Lambre .

a-la.-\..C,3-,-"U vu \ ,.,c;cuI1,~.1-L4, '-""'.1-Uj-

mintescu lucrili, cutwbur/turbur - [atulbura] <to muddy, to cloud, totrouble> ex: pag 116: Ij-eara fricii s-nuIji s-aliiceasca (s-nu-lj si minteasca, s-nu-lj chearii) mintea

a-lav-da-ri sf (-diiri) - aliivdiiciuni,fiiliri, pinjisiri, atsea tsi fatsi un ciindu s-alavda - [liiudare] <boasting, praising>ex: pag 84: alavdiiciunjli sh-aliivdiirli tsiIi fatsea ali tsal Rocca .

a-lav-da-ciu-nisf (-dunj) - compli-

130 NUSHI TULLIU

mentu, alavdari, pinjisiri, fiiliri - [Iauda]<praise, compliment> ex: pag 84:alavdaciunjli (complimenti/i) sh-alavdarli tsi Ii fiitsea ali tsal Rocca

al-ca sf (fiirapi) - aica, alidi, peaji dilapti hertu - [smintina] <sour cream> ex:

pag 77: la deadira di tuti: papara, alea,ciishuri, di tuti

a-Iea-pidltleapid (mi) vb (a-li-pi-dam,

a-li-pi-da-tii, a-li-pi-da-ri) - mi-arichescuagonja s-fac tsiva, mi-aruc (hiumusescu)pi cariva - [a se repezi] <to hurry, todash at> ex: pag 115: cum s-mina

frandza, ica tritsea varna prici, s-alipida(ansiirea, s-hiumusea) mprostu

a-Iea-pid2/leapid (mi) vb (a-Ii-pi-dam, a-Ii-pi-da-ta, a-Ii-pi-da-ri) -mi-alas di tsiva - [a se lepada] <toabandon>

a-leg I vb (a-li-dzeam, a-leap-ta, a-li-dzea-rila-lea-dzi-ri)-ljau (scot) un lucrudit ma multi lucri tsi s-afla deadun (earni-araseashti ma multu, ea voi s-factsiva cu el, etc.), aduchescu (ved) unlucru ca aspuni altasoi dieat lucrili dideavarliga - [a alege] <to select, to sortout>

a-Ieg2 vb (a-li-dzeam, a-Ieap-ta, a-li-dzea-rila-Iea-dzi-ri) - dghiviisescu/ ghiu-

vasescu - [a citi] <to read> ex: pag 92:nvitsa ahat eat alj lip sea s-aleaga(dghiviiseascii) itsido di carti shi sa scrii

a-lic/alcu adj (a-li-ea, a-lits, a-li-tsi) -arosh, albu-arosh, ghesucanut - [ro~,ro~iatic]<red> ex: pag 67: loc arosh difrandzi cum easti veshtul atsel alic1..1"'~~ \

a-li-fi-ilalfii sf (-fii) - mihlemi, chiralfii,

lucru cu cari s-aundzi cariva (ta s-moaljichealea, ta s-faea earna mushat, ta s-

vindica di tsiva, etc.) - [alifie, unguent]<ointment> ex: pag 89: featsi una alifii(triva tr-aundzeari) di nishti ierghi sh-Ijiumsi ciciorlu

aI-tar sn (-ruri) - aghiudima,virna,aghiavima, measa dit bisearica iu preftulfatsi liturghia - [altar] <altar> ex: pag118: lucratura di varachi, di la altar(aghiudimii), eara una ciudii

a-Iun sm (-lunj) -liftocar, un porn shcur-tu (arbustu tsi creashti, di multi ori, tupaduri) sh-cari fatsi una soi di nucanjiea -I [alun] <hazelnut tree> ex: pag94: s-frandzea ca una lumachi di aluncandu tritsea Lambre shi-Ij dadea bunaseam

a-ma-dilamada/amadha sf (--<Ii)- unasoi di cheatra arucutoasa cu cari s-

agioaca ficiuritslji- [?] <?> ex: pag 120:aveam una amadi multubuna shi lafufulii tuti arshitsili a sotslor

a-ma-ghip-ses-cU/amagipsescu/ma-ghipsescu vb (-seam, -si-ta, -si-ri) - na-matisescu, mandipsescu, fac amaghi -[avraji] <to bewitch> ex: pag 72: lu-ama-ghipsira (iilj featririi amiighi), dzatseamultsa di niish

a-ma-ghip-sitlamagipsitlmaghipsit adj(-si-Iii, -sits, -si-ti) - namatisit,mandipsit, un tsi-Ij s-ari fapta amaghi -[vrajit] <bewitched> ex: pag 72: tuts mash-dadea idea shi tuts cridea ea easti

amaghipsit (cariva Ij-arilaptii amiighl)

a-ma-riit adj (-ra-ta, -rats, -ra-ti) -siclitsitlsiclildisit, parapunjisit, cripat,cartit, ciinjisit - [amant, trist] <sad, de-pressed> ex: pag 71: nu shtea catse eastiahat amarat (sicii/disit)

a-ma-rea-tsa sf (-rets/-re-tsuri)ama-raciuni, atsea tsi fatsi un lucru sodaamar- [amaraciune] <bitternesS>ex: pag 62:inima Ij-eara nicata di jali; suflitlu diamareatsa

am-brus-tat adj (-ta-ta, -tats, -ta-ti) -faptu ta si sta pi cicioarli-a lui, faptu sista mprostu - rridical pus pe picioare 1

<raised> ex: pag 67: tra nascanl1 siihiits,c1ilivili fura ambrustati (aniiitrati)

a-min vb (--1lam, --1la-ta, --1la-ri) - arnc,

trag (cu tufechea) - [a arunca, a trage cupu~ca] <to throw, to shoot> ex: pag 98:dupa tsi s-aminff (ciidzu) antiinja tufechi,acatsara s-cada ca grindina

a-mu adv - tora - [acum] <noW> ex: pag

53: oili nu s-dutsea amu (tora) caleamari, ma tut prit creacuri shi prit carari,prit plaiuri shi prit surpuri

a-na-fal adv - ??? geaba,tsi nu-i buna


,Ira tsiva - [zadamic] <futile, useless>

ex: pag 124: aeatSiimfurlichea di-anafal(?), ma videam ea na ishi anapuda!

a-nas-tur - vedz nastur - ex: pag 64:cheptullj-eara mplin di anasturi (jo/i) diasimi .

an-cu-Iearanculealnculea adv - anclo -[colea] <there> ex: pag 81: di-anculeatrei mesh eara bana

an-dra-la sf (-Ii) - atseatsi ariun can-du-Ij si pari ea-Ij s-anvartescu lucrili dideavarligashi-lj vini s-cada mpadi -[ameteala] <fainting, dizziness, vertigo>ex: pag 112: murlu eara analtu di-tsvinea andrala (trii s~anviirtea' /oc/udeaviir/iga) s-mutreshtinghios

an-drea-uiitundreaua sf (--<Irea-Ii) -cinghelj/cinghilachi, ac (earlig) mari' cu

. cari si mplitescu parpodz - [andrea]<knitting needle> ex: pag 100: caplu a

lui fu pitrumtu cu una andreaua la limbashi tricut tu hir

an-du-plic1 vb (--pli-cam, ~-ta, ~-ri) - fac tu daua una carti (pandzii, ea-measha, etc.), strambu tsiva, fac tsiva s-Ija una forma strbnghila - [a indbi, aindupleca, a curba] <to bend>

an-du-plic2 vb (--pli-earn,~-Iii, ~-ri) - apuaduc, convingu pi cariva, al facpi' cariva s-veada (s-faea, s-actsepta)lucriii ashi cum voi mini, bag tu cali -[a

convinge, a indupleca] <to convince>an-dza-ri sf/adv (--dz1iri) - harghii,

apirita, cripari di dzui - [(in) z~ri'de zi]<daybreak> ex: pag 66: a daua dzua cu

. andzari, vinjim calji Ira neatcari

iiU-ULii-lut::U£lnlU.lU!lt:UL. \JUI) vu

(-mam, -ma-ta, -ma-ri) - mi-aspun,ansar dinaoara, ies di-iuva agonja sh-cu

multa puteari, zvom - [a ti§ni, a apare]<to appear, to gush out, to spring forth>ex: pag 119: eati un trieator, tsi andzama(insha diniioarii) tu locurli atseali

an-ga-nes-cu vb (--1leam,--1li-ta, --1li-ri)

- adilj greu cu lava shi dzeamiti (ea midoari tsiva) - [a respira cu gemete] <tomoan, to groan> ex: pag 124: ficiorlji Ii-gats di coada, shcljimura, angiinea, uhta

an-ga-tanrangatanlngatan adv -pea-narga, cu c1ishtiga- [eu grije] <careful>ex: pag 104: c1ilugarljiu-au tu mariangiitan, ea multu mari njilii la easti..dieuroishana di moashi

an-gra-njes-cU/ngriinjescu vb (--njam,--1lja-ta,--1lja-ri)- zburascu peagalea

, niarticulat (iu zboarli nus-avdu ghini)sh-canda mash ti mini singur - [a bom-

bani] <to grumble, to growl, tomurmui> ex: pag 58: canjlji, dupa tsi-ucunuscura di pri boatsi, acatsara s-bataeoada, si s-tavaleasea la cicioarli a Ijeishi s-angriinjaseadi haraua

an-grec l/ngrec vb (-earn, -ca-Iii, ~-ri)- cad (spindzur) greu (di-una parti) - [acadea greu, a atima] <to weigh>

an-grec2/ngrec (mi) vb (-earn, ~-ta,~-ri) - plilacarsescu multu, implor "[astarui, a ruga] :<to insist, to implore, topersist> ex: pag 85: c1isharlnnu vru s-lj-aspuna shi multu s-angriea (iiljpii/iiciirsea) s-nu-Iasparga

an-grec3/ngrec vb (-earn, -ca-ta, ~-ri)- fig. nji ngreaea = iinj vinji greu, nj-eastl leani - [a-i fi lene, a-i veni greu]<to hate doing something (because oflazyness»

an-gri-ca-ril sf (-cari) - aflari di eatzixeashti (greu easti) un lucru, griutati -[cintarire, greutate] <weight, weighing>

an-gri-ca-ri2 sf (-can) - plilacarsirimulta - [rugiiminte mare, insistentii]<supplication> ex: pag'S4: dupa multaangricari (Pii/iiciirsiridi) a celniclui

an-gri-ca-ri3 sf (-can) - leani - [Iene]lcu.yl1t:~So'

an-gu-s8rangusii/ngusii sf (-si) - sicleti,marazi, stimihurii; hrcru greu tsi tsa sta

tu sufflt, - [mihnire, ~goasii, tu1buraresufleteasca] <grief, sorrow> ex: pag103: s-ciudisea di-a lor anvirinari eatse

au ahanta angusii sh-ahanta jali

an-ro-uedz vb (-uam,-ua-ta, -ua-ri) -fac s-cada ca aroaua - [a cadea ca roua]<to fall like the morning dew> ex: pag54: sh-ashtearsi cu cusitsa una lacrima

132 NUSHI TULLIU

tsi-anroua (cOdea) pit dzeani ca unamiirgiiritari

an~su-tsiis-eu vb (-tsam, -tsa-tii, -tsa-ri) - njergu deadun - [a insoti] <toaccompany> ex: pag 123: sotslji a meiearn gionjlji tsi mi ansutsa (eara deaduncu mini)

an-tic adj (-ti-cii, -tits, -ti-tsi) - tsi easti

multu veclju - [antic] <antic> ex: pag64: bair di flurli antitsi (veclji, di zii-mani) ca dubtsi, austrachili, venetitsi,mintsa, vizantini

an-vi-ilanViilanghiu adv - agonja, cu-rundu - [repede] <fast> ex: pag 90: cudi-anvii agiumsira piina' Lisun piciiroareaatsea dit meslu alAgustu

an-vi-ra-rilnvirari sf ..(-rari) - tritsea-rea-a veariljei - [treeerea veri] <spen-ding one's summer:>ex: pag 66: vrea s-njarga ma nsus, tu munti, s-adarii cilivilitra anvirari (loc/u iu va shidea veara)

an-vi-redzlnviredz vb (-ram, -1"a-tii,-ra-ri) - tree veara - [a petreee vara] <topass one's summer:>ex: pag 66: Locluiu vrea anvireadzii (treacii veara)Ialcarea aI Rocca earn una padinamushatii

anvup-ses-eU/vupsesculvapsescu vbt-seam, -si-tii, -si-ri) - buisescu, dau cubueaua - [a vopsi] <to paint>

a-par-na-SeS-eUlapiirnjisescu (mi) vb(-seam, -si-tii, -si-ri) - mi-aIas (ditsiva), abandunedz - [a pariisi] <to aban-

don, to renounce>

a-par-na-Sitlapiirnjisit adj (-si-tii, -sits,-si-ti) - aIiisat. abandunat. alipidat -[piriisit, abandonatJ <abandoned, re-nounced>

a-par-nji-sit - vedz apiirnasit - ex: pag121: una cumbura arudzinitii shi apiir-njisitii (oliisatii di multu chiro)

a-pi-rl-ta 1 sf (-ti) - data, partea di catii

iu da soarli - [riisiirit] <east>

a-pi-rl-ta2 sf (-ti) - hiirghii,cripatii,haragma, harazma, hiiriixitii -[zori de zi]<dawn> ex: pag 56: ocljilj cama sciinti-Ijosh ca lutseafirlu tu apiritii (hiirghii)

a-pli-ea-toa-rilapliciloara/plicatoari sf

(-tori) - oai (capri) tsi aIiipteadzi njel

(ed) di la aItii oai (capra) - [oaie carealapteazi mielul aItei oi] <sheep nursingthe lamb of another sheep> ex: pag 51:ficiorlji muldzea aplicatorli, muljerliaduna leamni

a-pu-ra-sit sIadj(-si-tii,-sits, -si-ti) -un tsi shtii tsi va (sh-Ii fatsi lucrili piinitu bitisitii ashi cum Ii mindueashti) -[ferm, hotiIit, decis] <firm, decided>ex: pag 107: anaItu, diplarcu, chipitos,

livendu shi apuiasit (tsi fatsi lucrili piiniitu bitisitii) , ashi cum prindi s-hibi uncapidan di furl

a-pun l/pun (mi) vb (a-pu-neam, a-pu-si,

a-pu-ni-rilajPu-nea-ri) - (mi) bag, (mi)culcu, shed -[a pune] <to put>

2 b (-;

a-pun v a-pu-neam, a-Pll-sa, a-pu-m-rila-pu-nea-ri) - ascapitii (ciindu zburimdi soati), dipun -[a apune] <to set, to godown> ex: pag 61: piini s-bitisescuciinticlu, va s-apuna (s-ascapitii) dupachinjlji tsi liescu .

a-ra-dzam/aradzim (mi) vb (a-ra-dzi~mam, a-ra-dzii-ma-tii, a-ra-dzii-ma-ri) -andrupiiscurandrupiisculndrupiiscu,acumsescu -[a rezema] <to lean on> ex:

pag 54: s-ariidzima (andrupa) di unarbori stufos

a-ras-ti sf (a-ras-ti) - apuhii, shanS3,ucazii - [ocazie] <occasion> ex: pag 41:cripa tu heari, ca Ij-asciipa arastea(ucazia) si-I curii uniioarii tri totna; ex:pag 121: ia, arasti! s-ishim furl!

a-ra-dzim sn (-1"nurl)- plai, areadzi-mish, loc la munti (cu piishuni) - [plai]C""1I..t WI"UI.,t...;nnnC' rpninn':> PrY" ns:eu 7"unioarii shi-I vidzu cu cupia tu unariidziirn,diparti multu

a-ri-piiJriipa/ripa sf (-pi) -areapidl area-

pit, grem, loc iinclinat multu cu chetsrashi ploci tsi cadi (vinji) nghios diniioarii- [ripa] <Precipice> ex: pag 58: cu hitica loclu easti grimos multu shi mplin dibiguri shi di-ariipi

a-ra-sa-rl/arsar/aIsar vb (-sa-ream, -sa-ri-tii, -sa-ri-ri) - ansar - [a siiri] <tojump>

a-ra-sar2 vb pers 3-a (-sa-ream, -sa-n-

MURMINTsA FARA CRUTSI 133

.-tii, -sa-ri-ri) - s-dziitsi di soari (steaIi,lutseafir) ciindu da ,di easi pi tser - [ariisari] <to appear:> ex: pag 58: vaariisaralutseafirlu di dimneatsa

a-ra-sa-rlt sn (-turi) - data (soarlui),partea di iu da sorli tahina - [est] <east>

ex: pag 51: Luna, ciindu didea di ciitriAnadolii (ariisiirit)

a-ra-sitl adj (-si-tii, -sits, -si-ti) - tsieasti vrut - [placut] <liked>

a-ri-sit2/arasut sf/sn (-si-ti) - aradeari,aras - [riset] <laugh> ex: pag 51: s-bagameasa; atumtsea s-vedz ariisiti(ariideri), shicii

ar-eu sn (-curl) - duxar/dhuxar, parti dilinia tsi s-fatsi ca un tserclju - [arc delansat sageti; arc de la un cerc] <bow;arc (ofa circle» ex: pag 120:na bateampiina ciindu siindzili cura fiintana: cuproashtea, cu arcurli (duxarli), cupileanili

a-rea adv - arar/rar,aretcu/aritcu,dipartatsun di-aIantu,di putsiiniori -[rar] <rare, seldom> ex: pag 106: area

(arar, di putsiini ori) s-avdza cati unshuirat di pulj, sh-ninga ma area cati unaflueara jiloasa di picurar

a-rea-dzim vb - vedz aradziim - ex: pag

114: baga daua furts, di una parti sh-di-aIantii, tra s-areadzima (amJrupascii)sula cu arumani

a-rea-pidJareapit sn (-pi-dil-ri-ti)-ariipa/riipa,grem, aripidini, loc iinclinatmultu cu chetsra shi ploci tsi caditvkji)nghios dinaoarii - [ripa, povimi,]<precipice> ex: pag 54: dupa tsi s-."-~ ~ ..: 1_ ::'_='_=' n...I ;" co'h_

~ -u fura un grem areapid

a-rea-pi-ta sf (-pi-ti) - vedzarpa - ex:pag 72: zborlu ari areapiti (peani) shi,una tsi ishi, azboaira di loc tu loc

ar-gat sm (-gats) - huzmichear, sirvitor,un tsi easti piltit ta s-Iucreadzii tra aItu -

[argat] <servant> ex: pag 88: cati viiraargat (huzmichear) sh-ciiti viira turmanjica di capri pascuti di viira featii dithoarli deaviirliga

ar-ga- van/argavan/arguvanJargavanism/sf (-vanj) - 1iIa,arbustu cu friindziiovali tsi fatsi arapuni di liIici njitsi (aIbiaroshi, violeti) tsi da una mult mushatiianjurizma - [Iiliac] <lilac> ex: pag 56:-sciintiljoasa ca una sciintealji, mushatiica liIicidi argavan .

a-ri-geJarigeai/rigeai smlsf (-geadzl-gei) - rugiminti, paliici1siri/piiriicilsiri,pilaciiriilpiiricilii, rugaciuni, angricarila cariva (ciftarea) tsi u adarii un tra sa-Ij si faca (da) tsiva - [rugaminte,rugaciune] <prayer, request> ex: pag90: acatsi s-pliinga, s-facii arigeai(piiliiciirii)s-nu Iu-aspuna ia ascheri

a-ri-sit adj (-si-tii, -sits, -si-ti) - vedzariisit - ex: pag 57: tuts u-arisea pi arisita(vruta) Hrisula

a-ri-tse-tiiJritseta sf (-tse-ti) - cartea tsi

u Ija un liindzit dila ghea.tru tra s-poatii

s-acumpara una ghitrii - [retetii]<medical prescription> ex: pag 79: doc-

torlu pliirnsi, nai tu soni, di njili; scrieuniaritsetii

a-ri-zi-lilariziljilrizili adj (invar) - tsieasti I!a arideari, tra mpizuiri, di-arshi-ni, tsi fatsi dunjaea ta si sh-pizueasca -[de ris, de batjocura] <funny, ridicu-lous> ex: pag 83: u fitsea arizili (ashi tash-ariidii dunjaea)

ar-mu sn (-1"nuri)- buti, ciiridzelj, buca(partea di dinapoi) di oai (birbec), ci-ciorlu cu pulpa (a patra parti) dit unnimaIj, paltari (pulpa) di njel friptu -[arm, pulpi de miel fript) <leg of lamb,one fourth of the carcass of an animal>

ex: pag 85: va-I faca armurl-armurl si-I_:' = ~"' :; ~ ft'I(LC'~;

ar-nedz vb (-ilam, -ila-ti, -ila-ri) - iinjtrec iama - [a iema] <to pass one's win-ter:>ex: pag 73: mandra iu va si s-ducas-ameadzii (si-.sh treact1 iarna) anluatsel

ar-nes-eu vb (-ileam, -ni-tii, -iliri) -metur, adun cupriili cu metura - [a

matura] <to sweep, to broom> ex: pag77: cat s-avea andreaptii lumea shi sh-avea amitii (mituratii)casili

134 NUSHI TULLIU

ar-ni-i sf (-nii) - vedz arniu -ex: pag 50:tu atseali mushati shi alavdati loeuri di

amii, tsi s-aeljama Aimiro

ar-niUlarnii sn/sf(-ni-uri/-nii) - loclu iu

sh-treatsi un iama, loe ancljis tra oi traiarna, eashla -[Ioe de stat iama] <winterplace> ex: pag 73: va s-njarga iara tu a

Armirolui ea easti amiu (loc trii ,staniama) mushat

a-roa-mig vb (a-ru-mi-gam, a-ru-mi-

ga-ta, a-ru-mi-ga-ri) - arumig, arumin,matsin,. zdroamig/z~roamin, ameastie(cioamin) eu dintsalj; fig. minduescuaduncos - [a rontai] <to crunch> ex: pag75: statea pri prag ca cueuveili shi s-arumiga (minduea aduncos) nita nidatsoarli

a-roa-tiilroata sf (-ti) - arocut, fureutash,

ghirgal, tserclu, lucru stronghil pi earista una carotsa (bicicleta, mashina, etc)tsi, prit arucutirea-a lui, u fatsi s-mina

nainti - [roata] <whe~l> ex: pag 92: lu-arisea s-veada candiI easi soarli dit apa,arosh ca una aroata di foc

a-ro-cutl froeut/arucot sn (--cu-tif --coa-

ti) - aroata, tserclu, lueru stronghil picari sta una carotsa (bieicleta, mashina,etc) tsi, prit arucutirea-a lui, u fatsi s-mina nainti - [roata] <wheel>

a-ro-cut2 sn (--cu-ti)- areapit, anifur,aripidina, arap, arapa, grem, loe multuneljinat - [n"pa] <precipice>

a-roi-diilaroidha sf (-ili) - 'un fruetu(mari cat una purtucala) carl sum coaja-a lui ari gamutsi (njits, aroshi sh-cu osnauntru) tsi s-maca - [rodie] <pome-pranatf"> P.Y' n~a ~". mp~r11 ~1 f~h; 1L

arushiraca garnutsludiaroida .

a-ro-pUt/aropat sn (-ti) - vrondu ca atsel

faptu di petali di cal candu alaga - [ro-pot] <patter (of feet), clatter (of horses'hoofs> ex: pag 115: un aroimt (vrondu)s-avdzii stri fucurina, shi niscanti chetsra

s-arucutira di nsus; ex: pag 96: ploaea. acatsa s-cada cu-aroput

ar-piilaripiilarpita sf (ar-pirar-chi)

areapitaJarepitaJarepta, peana, organlueu eari azboaira pulji; prilundziri di una

parti shi di-alanta a unui lueru; fig. '.apiirari,apanghiu -[aripa] <wing>

ar-shicJashie/ishic sn (-shi-tsi) - coei, ip,mishie, nip, vasilje, vashclje, os njic cucarl s-agioaca njitslji, gioe' di njits euarshitsi - [ar~ic] <anklebone, gameplayed by children with anklebones>ex: pag 120: n-agiucam eu arshitsili tuhaeatea di bisearica Sta-Maria

a-ru-biDfarubini sn/sf (-bi-ni) -, vedZrubin - ex: pag 116: vin di zalurda, euralca laerima di-arubini shi muscat .

a-ru-cu-tos adj (-to a-sa, -tosh, -toa-si)- tsi easti ea un aroeut, stronghil,rotundu, rond, gurguljitos - [rotund]<round> ex: pag 66: una padina mU-shata, bagata shi arucutoasa (stronghilii)ca una banda ica sinii; ex: pag 74:,sinliarucutoasi (gurgu/jitoasi) ca merlu' shisanatoasi ca gutunja

a-rud adj (a-ru-da, a-rudz, a-ru-'<li)-moali, tinir, nicoptu - [moale] <soft> ex:pag 76: bashtili cadea greali sh-ariJdiditi loa haraua .

a-ru-ga.l/ruga sf (a-ru~) - leala, plata,atsea tsi Ija un huzmichear tra lucrul tSi-1fatsi - [Ieata, plata] <salary>

a-ru-ga2/ruga sf (a-rudz) - loelu pri iu

intra oili tu eutar - [strunga] <;entrance

to a sheepfold> ex: pag 115: baga oilituti tu cutar, ancljisi aruga - shi lu-

ascapa Ververa .

a-ru-gu-dzi-niilaruguzina sf (~zinj) -una mpaltitura di palji (leamni, calami)tsi s-ashtearni mpadi (trii caIcarl j tradurnjiri) - [rogojina] <straw-mat> ex:pag 78: singur pri una arugudzina mOO-

IlOa, [Uuna ooa Dtumcoasa, cu ~grasll

a-ru-ma-ni sf (-manj) - cucur~ts/cu.cu-

reeilcueuruz, sula fapta di Ijanomati (cu-mats njits di hieat, plumunj, ininia,.etc.)di njel i di oai, ligati sh-anvalifi cu mawsh-bagati ta s-friga pi jar - [aperitiv fript]<7> ex: pag 64: Fieiorlji anvatteaarumanjli, cueurujli, splinandurli, bum-barli

a-ru.mig vb (-gam, -ga-ta, -ga-ri)vedz aroamig


a-rus adj (a-ru-sa, a-rush, a-ru-si) - cuperlu alber i' galbin - (blond, ro~cat]<blond, red haired> ex: pag 93: atseaarusa, sh-dzatsea Lambre tu mintea-Ij tiuna feata tsi s-priimna

a-ru-shuts1/arushutsaseu/ arushtsaseu

(mi) vb (-tsam, -tsa-ta, -tsa-ri) - mishuts di-una parti sh-di-alanta, shutstsiva tsi easti strimtu shi lungu (easirma, hiri, etc.) di dauli eapiti, di-unaparti sh-di-alanta) - [a rasuei] <to twist>ex: pag 81: vulturlji tsi s-arushutsa (s-anviirtea di-unii parti sh-di-alantii) tuniorlji albashtri ca atlazea

a-ru-Shuts2/arushutsaseu/ arushtsascu

vb (-tsam, -tsa-ta, -tsa-ri) - fur, ljautsiva di la un (tara vrearea i shtirea-a lui)

- [a ~terpeli] <to steal>

ar-vea-liilarveaua sf (-vea-li)avdeliilavdhela, vermu dit apa dultsi(Iungu sh-cu vintuzi la dauli eapiti) tsibaneadzii cu sandzili tsi-I sudzi di la unanimal di cari s-alieheashti - [Iipitoare]<leech> ex: pag 55: suframtsealiliJai shieanghiljati ea daua arveali, adrati eandaeu peana

as-cad vb (-ca-deam, --ca-dzu-ta, -ca-dea-ri) - vedz scad - ex: pag 79: ocljiljIji nghilicira, caldura ascadzu (dipusi),fatsa lji si nsirina

as-ca-pitl vb (-ca-pi-tarn, --ca-pi-ta-ta,-ca-pi-ta-ri) - angljit tsiva (di multi oritara s-cioamin) - [a inghite] <toswallow> _ '

as-ca-pit2 vb pers. 3-a (-ca-pi-tam, ~a-pi-ta-ta, --ca-pi-ta-ri) - dipuni (fudzi, s-asc1Incli) soarli seara - ra seaoala. a

apune (soarele)] <to set down (the sun»

as-ca-pit3/aseapitaJascapitata sn/sf (--ca-pi-ti/-ca-pi-ta-ti) - partea iu aseapitaseara soarli, bitisita-a loclui . [apus,

vest] <:west> ex: pag 100: soarli s-as-eumsi sh-nas tu ascapit

as-ca-pi-ratl sn (-ra-ti) - lunjinatsi s-fatsi eandu cadi una astrupii, loclu iu as-

capira (s-veadi lunjina di la un sfulgu) -[scaparat, fulger] <lightning>

as-ca-pi-rat2 adj(-ra-ta,-rats, -ra-li) -

agudit di sfulgu; fig dishteptu, inteli-gentu - [fulgerat; fig de~tept] <strickenby lightning; fig intelligent> ex: pag 67:Bira, un biirbat asciipirat (dishteptu) tsinu Iji sibatea ureaelja di dzatsi inslii

as-ca-pi-ta-tiilscapitata sf (-ta-ti) -dipunearea-a soarlui dupa loc seara,partea iu ascapita seara soarli, bitisita-aloclui - [apus (de soare), vest] <sunset,west> ex: pag 105: aseapitata-a soarluiIji umplea inima di jalishi di nvirinari

as-cum-bu-Sit/seumbusit adj (-si-ta,-sits, -si-ti) - cu manitsli di la ciirneashi(fustani) anduplicati, i trapti pi bratsinsus - [suflecat] <with the sleevesturned up> !IX:pag 92: saI"caceanjljicumanitsli ascumbusiti

a-si-gur vb (-ram, --ra-ta, --m-ri) - vedzasiguripseseu - ex: pag 90: Lambre lu-asigura ca nu aspuni shi aturntseahangilu martirisi cii eara un capidansarcaeean

a-si-gu- rip-ses-cU/asiguripsescu/sigu-ripsescu/asigur (mi) vb (-seam, -si-ta,-si-ri) -(mi) fae sigura di un lueru, (mi)asialsescu, dau garantsii (asfali) tratatsearea-a unui lucru - [a asigura] <toassure, to guarantee>

a-si-mi-co/asimco sm/sn (-cadz/-ca-li)- asimicatura, lucri fapti di asimi -[argintiirie] <silverwllre> ex: pag 83: tsi-I va ahat asimico!

as-par-gul vb (-par-dzcam, -par-ta,-par-dzea-ri/-par-dzi-ri) - transformu(al fae) un lueru di bun tu-arau, fac unluem ta s-nu ma luereadza (s-nu mahiba bun), fae cumats - [a sparge, a stri---, - -"-."-0'-" -- ---':'':~1

as-par-gu2 vb (-par-dzcam, -par-ta,-par-dzea-ri/-par-dzi-ri) - utsid, vatiim,alj Ijau bana a euiva, al fae pi carlva tas-moara - [a ucide, a omon"] <to kill>ex: pag 85: easharlu nu vru s-lj-aspunashi multu s-angriea s-nu-I asparga(vatiimii)

as-par-gu3 vb (-par-dzcarn, -par-ta,-par-dzea"ri/-par-dzi-ri) - dau (paradz)candu aeumpar tsiva, aliixescu paradz -

136 NUsm TULLIU

[a cheltui, a schimba (bani)] <to spendto change (money»

as-par-g~-ciu-nilspargaciuni sf(-dunj) - aspiirdzeari, tsi-s-fatsi ciinduun loc (Iucru, lumi) s-aspardzi dip - [dis-trugere] <destruction> ex: pag 81: furljitricura varna ndaua ori pi la turushti laras-aducii varna aspiirgaciuni

as-pellspel vb (as-pi-Iam, as-pi-Ia-ta, as-

pi-Ia-ri) - lau, fac un lucru ta s-hibiicurat (s-nu mata hiba murdar) cu apa(shi siipuni, etc.); fig. fug d-iuva - [aspaIa] <to wash> ex: pag 112: 10 unibric di tuci, lucmt multu mushat, shi-Ijturna a tatii-sui si s-aspeala (la)

as-pi-Iat/spilat adj (-Ia-tii, -Iats, -Ia-ti) -

lat, tsi fu faptu curat (di murdar tsi eara!)cu apa sh-cu sapuni - [spaIat] <washed>ex: pag 63: aspilatii tu fatsa shi cu perluud tra chiptinari

as-trea- ha sf (a-strehi)- vedz streaha -ex: pag 113: nu shtiu tsi easti astreaha dicasa di-atumtsea

a-su-li-gos adj (-goa-sa, -gosh, -goa-si) - ca una sula - [ascupt] <sharp> ex:pag 89: luna asciipitii,didindi dupa unachipitiiasuligoasa (ca Wtiisulii)

a-tiiliatiisf (-ti) - mamiilman8/muma,im8/ma - [mama] <mother> ex: pag 60:

ata (mama) nji spunea, cii tini ai criscutiitu siirmanitsadi-asimi

a-tla-zi sf (a-tla-zuri/a-tla-zuri) - satin,una tsiisatura (pandza) di sirma(bumbac, etc.) subtsari shi fma tsi lu-tseashti di-una parti - [atlaz, satin]<Indian satin> ex: pag 69: nior albastru

'" WIG UU."""L4 U.1 "4,Uw..'

a-um-bra-ta sf (-bratsl-bm-ti)- loc iuari aumbra (sum pom i altsiva) -[umbrar] <shady shelter> ex: pag 52:cum s-apruchea di njadzadzua, cumsiimtsea t cii soarli acatsa s-dugureascii,disciircatu aumbratii

a-un-dzea-ri I/aundziri/undzeari sf

(-dzeri) - dari i fricari un lucru cu tsiva(alifii, seu, etc.) - [ungere] <smearing,lubrication, greasing> ex: pag 89; unaaundzeari, lu-aliisa amurtsatlu, pulpa s-disumfla

a-un-dzea-ri2/aundziri/undzeari sf

(-dzeri) - adutseari multii cu cariva,aspuni dip unasoi cu cariva -[asemanare] <likeness>

a-un-dzi-tiilundzitii sf (-ti) - videari,adutseari, atsea tsi-aspuni cum easticariva - [vedere] <looks, appearance>ex: pag 54: sh-u-adutsea tu aundzitii(videari) cu ma-sa

a-un-gu vb (a-un-dzeam, a-um-tiila-un-sa, a-un-dzea-ri/a-un-dzi-ri) - dau i freeun lucru cu tsiva (aIifii, griisimi, etc.) -[a unge] <to smear, to grease>

aus-tra-chi-la sf/sm(-li/-Iadz) - paradi malama, flurii, lira, galbin (dit Aus-trii1) - [ban de aur] <gold piece> ex:pag 64: bair di flurii antitsi ca ,dubtsi,austrachili, venetitsi, mintsii, vizantini

a-veas-pilaveaspilveaspi sf (a-ves~chi/a-vesh-tila-vesh-chi) - una insectii tsi sh-

u-adutsi cu alghina sh-ari un ac cu cari

ntsapa tarmac -[viespe] <wasp> ex: pag

52: lumea tutii s-njishca ca aveshchili

a-vi-glji-torlvigljitor adj (-toa-ri, -tori,-toa-ri) - tsi aveaglji tsiva - [piizitor]<watchman, guardian> ex: pag 67: aatsilui cama gioni avigljitor al Rocca;ex: pag 112: deaviirliganitsiun avigljitor

a-vrah-nji-sit adj (-si-ta, -sits, -si-ti) -avargiisit, (un tsi zburashti) cu boatsigroasa ca di om aratsit - [ragu~it]<having a hoarse voice> ex: pag 66:avrahnjisits s-culcara catiun la purava-Ijshi agiirshira sum muta dumnilji ali luna

a-za-pi sf (a-zapi/a-zachi)- isihiisiri,agiilisiri, linishtiri - [domolire] <appea-

, 0 -- -

a-zap-ti - 7? zbor nicunuscut: di la zap-

tisescu7?- ex:pag77: tricuratu Elimbu'

ca si s-faciiazapti (1) loclu

az-gherlzgher vb (az-ghi-ram, az-ghi-m-ta, az-ghi-ra-ri) - aurlu, zburiiscu cuboatsi vartoasa sh-ca cu inati - [a zbiera]<to yell> ex: pag 94: asculta cloputlicum bat, stealpili cum azgheara

an-cljedz vb (-Ijeam, -Ija-tii, -Ija-ri) -ancljid cu cljaea; bitisescu, curmu (ungioc, un zbor) - [a incuia, a incheia] <tolock, to end (a game, a discussion» ex:


.-' pag 124: ashi si ncljie (biasi) capitiinata-a mea, tsi tsanu 48 di oari

an-cljin I (mi) vb (-nam, -na-tii, -na-ri)_ mi-aplee shi-nj fae crutsea dinintea-alDumnidza, mi-aplee dinintea-a varnuica semnu di tinjii tsi Ij-u portu; tinji-

sescu pri cariva, mi duc (ca fur tsi escu)di mi prudau la chivemisi (s-mi Ijartii canu va mata hiu fur) -[a se inchina, a se

supune] <to bow, to surrender>

an-cljin2 (mi) vb (-nam, -na-ta, -na-ri)_aplec caplu (cii-nj vini somnu), mi furasomnul -[a motiii] <to doze>

an-clji-soa-rilncljisoari sf (-sori) -ahapsi/hapsi/hiipsiina, sandani, adiira-mintu (Ioc) iu suntu ncljish atsclj tsicaIcara nomurli a unui stat - [inchisoarc]

<jail>an-cot/ncot adv - geaba, digeaba,lara

ufelii -[in zadarJ <needless, in vain>

an-cu-cu-tat adj (-ta-tii,-tats, -ta-ti) -cu una videari di (umflat ca un) cucot -[ca un coco~, ratoit] <cocky>

an-dzer-nulndzemu adj (-na, -nji, -ni)_ ermu, lara tihi, tsi easti tu una stariurutii (grea, tra plandzeari), un tsi nu-avu tihi tu bana - [nenorocit,cemit,indoliat] <miserable, sad> '

an-tser-nUintsemu vb (-tsir-nam, -tsir-

nu-ta, -tsir-na-ri) - tree prit sitii (tsir) - [aincema] <to sift>

ba-bes/pabes adj (-be-sa, -besh, -be-si)

_ apistu, dinsiiz, imansiiz, caur, gheaur,tsi ari un caracter multu unit : [par~iv]

<mean, lousy>

bal-sam sn (-muri) - riishina (dzama

grom) cu una anJuozma uuu.. ."v~~dit niscanti planti shi cari easti ufilisitiica ghitrii shi ca lucru arumat; fig. anju-rizma multu mushatii - [balsam] <balm>ex: pag 55: sh-au udatii gura cu vinveclju ca balsam

ban-da I sf (ban-dza) - ceatii di oaminj(furi, cumits) tsi multi ori baneadza tupaduri sh-fac mash lucri arali - [banda]<band>

ban-da2 sf (ban-dza) - oorhestra, mamultsa inshi (biirbats i muljeri) tsi cantii

deadun cu instrumenti muzicali -[orhestra, banda] <band, orchestra>

ban-da3 sf (ban-dza) - cumatii lunga shimultu strimtii di (i) pandza, cheali, etc.cu cari s-anviirteashti tsiva i (ii) di

plasticii (magnetizatii) pi carl s-anregis-treadza sonuri i imadzinj (filmu, magne-

tofon, camera-video,etc) - [banda]<tape> ex: pag 66: una padina mushatii,bagatii shi arucutoasa ca una banda icisinii

bar-ciilvarcii sf (bar-tsa) - pampuraehi

njicii tsi s-mina pri apa cu lupiits pimticu mana i cu un motor njic - [barcii] ex: pag 92: caichli,biirtsaIi,alunica pi apa ca peshtilj

bas-ca I sf (biish-ti) - stog faptu cu lanadi la una oai - [Iina de la 0 oaie] <woolfrom a sheep> ex: pag 75: biirbatsljiturghisea foartitsli, ficiorlji aduna hiiriiilitra biishtilidi lana

bas-ca2 sf (biish-ti) - una soi di caciulaarucutoasa tsi s-poartii tu Galii - [bascii]<beret>

ba-ba-Ies-cu vb (-leam, -!i-tii, -li-n) -

b.aJbaescu, zburiiscu sum nan sh-cu unaboatsi slaba tsi easti greu tr-aduchiri - [a

bolborosi] <to mumble> ex: pag 76:aushlji, s-aprindea, babaIea (zbura sumniiri), anganea, cripa tu heari

ba-dru-mi sf (--drunj) - bedz budrumi-ex: pag 124: mi biiga tu una badrumi(loc iincIjis, ahapsi) cu shoarits shi nu-nj deadi cali diciitciitra mirindi-oara

bar-ba-ru-siilbarbarusa sf(-ro-si) - fes,ciiciula aroshi tsi Ii purta turtsaIj an cap -[fcs] <red cap worn by turks> ex: pagJO. --...---batbiirusa (ciiciula-Ij aroshi) pri ocljushi cu tufechea ciipitiinj

biir-ba-ru-ta sf (-ro-ti) - foe cu pira,

bubutii - [f\aeara] <flame> ex: pag 114:foclu ardea biirbiirutii (cu pirii) laUrliclu

ba- ru- ti sf (lara pi) - pulbiri tsi s-baga tutufechi ta s-faca explozii shi s-aminagugoshlu - [praf de pu~ca] <gun pow-der> ex: pag 118: aidi, rartate, ca anjur-dzeashti baruti! ai, s-u-anganarn!

138 - NUSm TULLIU

ba-tah-citbatiicci s/adj (--cioanji,--ceadz,--cioanji) - om lai carl shtii cum s-ariidalumea - [~mecher,escroc] <rogue, swin-dler> ex: pag III: tora him arcat tuheari ca atsel cama mari batiihci

bell sn (bea-li)- lucm njic amcutoscauna bala di metal tsi s-ufiliseashtilamlmentsa (agiocuri di ficiurits, mletii) _

[bila] <ball> ex: pag 109: stealilitrimbura nsus ca beali di diamantu

bel2 adj (bea-Ia, belj, bea-li) - albu, ni-heam ca blondu - [alb, balan] <white,fair light>

be-ra-tli - 7? zbor nicunuscut: fudul, didamara di Berat 7? - ex: pag 75: uncucot beratli (7) ciintii naoara ca-cii-cii!

be-sa sf (fiira pi) - zbor arbinishescu tsiva dziica: giuriimintu,pisti, giuratic, iin-creadiri - [juriimint, credintii, incredere]<belief, tmst> ex: pag 115: imna camamultu singur, ca nu diideabesa (nu-aveaiinereadiri) la oaminj

biota sn (-fadz) - ipotecii, iindreptul (datdi nomlu-a statlui) tsi Iu-ari cariva ta s-vinda casa-a unui tsi-Ijva paradz (tsi ariuna borgi) sh-nu-va i nu poati sa-Ij IipiiIteasca napoi ashi cum eara zborlu _

[ipoteca] <mortgage> ex: pag 110: tutiiavearea-a lui eara bagatii bila (ipoteeii)

bi-ga sf (-guri)- ghigor,shciimba,cheatra mari (dit chipita-a muntilui) _[rocii] <rock> ex: pag 58: cu tuti ciiloclu easti grimos multu shi mplin dibiguri (sheiimbi) shi di-arapi

bi-Ies-cu vb (-Ieam, -li-tii, -li-ri) - scotchealea, dispolj - ra bell, a jupuil <tosKm>ex: pag 114: avea talJata un Vltu1Jflor, furat di la cupia aI Exarhu, shi dupatsi-I bili (tri-Ij seoasi ehealea) ghihi sh-mushat

bon-du - tu expresii ca: "I-bagai tubondu" = "al feci, al ciindarsescu, albagai di cali, iiIfeci s-faciitsi voi mini" _[7] <7> ex: pag 60: cara s-mi-apucii tusomnu ashitsi va sa sh-facii bondul(atrea tri sh-u-avea tu mind) shi cii-pricilu

bran-giiJprangii sf (briin-dza) - heari,

singiri groasii cu carl s-Ieaga omlu

(sclavlu) di cicioari i miinj - [Ianl de pi-

cioare, catu~e] <chains, handcuffs> ex:

pag 110: la una giudicatii tsi avui, fui ar-cat tu briindzi (heari); ex: pag 112: mividzuinauntm, cu briindzili (hearili) dimiinj sh-di cicioari

bra-Volbravu inteIj. - aferim, zbor dialavdari spus cu multu gustu a nnui tsi-ari faptii un lucm tsi easti arisit multu _

[bravo] <bravo> ex: pag 87: tuts iiIjdziisirii bravo

bra-det sn (-turi) - paduri di brad - [bra-det] <fir forest> ex: pag 54: ishi pri unatumba cu putsiinbradet

bu-bu-liclbubulicii sm/sf Hitsl-li-tsi) -insectii, prici njicii - [ginganie] <smallinsect> ex: pag 123: mi feci ciit unbubulic, tu fearicii

bu-bu-rec sm (-rets) vedz burec- ,ex:pag 116: aciitsaras-macii,dupa tsi dinji-cara butsli shi buburetSlji (arinielji,buretrlji) a vituljlui

bu-ca-ta sf (--cats)- cumatii,miishcii-tura, filii (di piini),gmndi (di cash) _

[bucatii] <piece> ex: pag 66: luna tritseadiparti ca una bucatii (eumatii). dimarmura alba

bu-ciilbuti sf (buts) - bucatii, cumatii,

partea di nsus di dzinucIju, pulpa (di

om, pravda, etc.) - [bucalii, coapsa, pul-pa, fesa] <piece, calf of ilie leg> ex: pag116: aciitsarii s-miicii, dupa tsi dinjicara

butsli (pulpili) shi buburetslji a vituljlui

bu-ci-ni sm (--cinj) - vedz bucium

bu-cium sm (--ciunj) - bucini, cutsur,r.hinh1r. r.nmAtA'rlit tnln1n A l1n1l1 ,.,huti _

[bu~tean] <stump, log> ex: pag 95:aprimsi un foc mari shi, dupa putsiin,bilciunjli amncati n foc virsara jar undziinu~u .

bu-dru-milbadmmi sf (-dmnj) - lociintunicat (scutidos), tsilar, alIapsi,hapsiina, filichii sum loc - [beci, cava,inchisoare subterana] <cave, prison>

bu-Iu-chilbluchi sf (bu-Iuchilbluchi) _

ceatii, surii, cupii, taila, adunatura, parei(di ficiori) - [buluc, gmpa, ceatii] <grup(of people, animals, birds, ele> ex: pag

MURMINTSA pARA. CRUTSI' '139

120: n-astiiljam daua buluchi (parei) dificiori

bum-bar I sm/m (-baril-ba-ri) - una soi

di lucancu faptu cu matslu gros (umplutcu hicati, inimii, splina) shi friptu pi jar -[un fel de cimat] <kind of a sausage>ex: pag 64: Ficiorlji anviirtea arumiinjli,cucurujli, splinandurli,bumbarli

bum-bar2 sm (-bari) - davan, tiiun -[tiiun] <gadfly>

bun-da sf (-di) - $Oidi paltu cu gunacusutii niiuntm (tra s-tsiina ciiIduraiama) - [bunda] <furred coat> ex: pag70: stranji arupti, anviiIiticu una bundaaroasii '

bu-recllbureatilbuburec sm (-re~) -ciupemicii, uria plantii njicii dit paduri(tsi poati si s-macii ma di ma multi orieasti fiirrnac), alba-gri, lara clorofili, cauna umbrela tsi creashti tu loc iu easti

scutidi shi nutii - [ciuperca]<mushroom>

bu-rec2lbuburec sm (-rets) - arini-

cljuirinicIju, organ dit tmplu-a omluicarl scoati cupriili (mU'rdiiria,fiirrnaclu)dit siindzi sh-li elimina tu .forma dichishat -[rinichi] <kidney> ,

cai-ma-can/ciiimacan sm (--canj) -

agiutorlu-a guvematorlui (atsel tsi eara

ma, marli tu chirolu aturtsiiIor pisti unaregiuni cu ma multi hori shi pulitii) -[cai-ma-can] <cai-ma-can>

ca-lai-ca adv/con. - cu tuti ca, easti mari

lucru ca, na pari ghini ca -1din fericire,

de~i, intmcit] <fortunately, even-

iliough> ex: pag 75: calai-cii avea cupii,.: _..Inft~ ..,;., fr; "'~mA mu1ti dzili.. tri

picurari; ex: pag 83:, calai-cii avea unamama fudula, gura aspartii

ca-lai-tsi adv/con. - cala, calja, canaicii,

ghini cii -[bine cii, ...] <fortunately iliat,..>

ca-Ie-mi sf (...;Ienj)- muliv - [condei detrestie] <crayon> ex: pag 93: tsi naritraptii! cu calemea easti adratii!

ca-Iesh adj He-shi, -Iesh, -Ie-shi) -sumulai, (oai) cu liina tutii alba ma carlari sh-niheama peatitsi lai pi cap - [oa-

che~] <swarfuy> ex: pag 87: Lambre,analtu, sirvilj, mushat, birbec calesh,livendu ca tserbu; .

ca-ma sf (-mi) - vedz acamii - ex: pag89: scoasi una cama (un eiitru/.) ditsileafi sh-u tiilji filii-filii

car/carra sn (-ri) -carotsii, amaxi, ciirutsii

_ [car] <Cart> ex: pag 84: carili cu boiamcii cu greu ciiti un pas niinti

car-ba-e-rean s/adj - lurcu, atsel tsisiirbatureashti bairamlu - [turc] <Turk>

ex: pag 88: carbaereanjlji (turtriil;) , iiIjsi featsirii oaspets, 10m chimaneili, shi

Ij-u dziisirii pina tu-apiritiicar-ca-Iec/carcaletsl~edzlscarcalec

sm ( J.etsl-Iedz) - ceatrafil, bubulic cutmplu shcurtu sh-gros, cu oclji mari sh-cu cicioarli di dinapoi lundzi, carl ciindus-freacii fac una lava spetsificii -[greier]

<cri~ket> ex: pag 84: carca1etslji ciintii

tutii dzua; mushconjlji nu u-alasa lumeaariiIIati

car-tsi-do pr - cari tsi s-hiba - [oricine]

<anyone> ex: pag 65: s-nu hiba viir dicasa-a celniclui, di noi las-s-moara

cartsido (eari tri s-hibii)

car-tu sn (-turi) - cirec, bishlic, ortu, apatra parti a unui lucru - [sfert] <quar-

ter> ex: pag 71: deadi ali, moashi uncartu (ciree) di migit

ca-val sn (-va-li)- dzamara, flueara di

picurar lunga sh-cu tsintsi guvi . [caval]

<shepherd pipe> ex: pag 95: Lambrescoasi cavalu (fllleara), iiI baga n guriish-aciitsii un ciintic liingiiros

ca-bar-di-ses-cu (!Di)vb (-seam, -si-Iii, -si-ri) - (mi) umflu; fig. alavdu - [a: : t'I~~ ..,manto inflAtP>ex: nail90: s-ciibiirdisea (s-aliivda. s-umfla tupeani) cii featsiriialItaridziniri avdziit

caf-ta-res-cu vb (-ream, -ri-Iii, -ri-ri) -satiixesculsi~esculxitiixescu, cafl;u s-afIu (sa nvets) tsiva cu mutriri shintneiiri - [a cerceta, a examina] <toresearch, to examine> ex: pag 115:ntneara sh-ciiftiiririiascherlji (eiiflarii s-aflii di la aseheri)

caf-ta-ri-ri sf (-riri) - siitiixiri,xitiixiri,ciiftari, alagari i' caftari prit tuti locurli

140- NUsm TULLIU

shi tuti lucrili ta si s-afla i sa si nveatsitsiva -[cercetare] <research>

ca-hi-ri sf (-han) - nmaranari,mirazi,greu gaile, mari cripari pi suflit - [mih-nire] <grief, sorrow> ex: pag 80:Hrisula eara landzida sh-nasa di dorlu alui. di ciharea a lui

cah-tedz - 77 zbor nicunuscut: cahtescu

77 - ex: pag 79: acatsa s-anganeasca, s-cahteadza (piihiieascii), si zburasca, s~

acljaJIla pri ma-sa .

cah-tes-cu vb (-team, --ti-ta, -ti-ri) _

pahaescu, arid multu, lishin (mor) di-aradeari - [a ride cu hohote] <to laugh>

ca-I-chilciica;caic sf/sn (-ichil-i-tsi/-i-curi) - barcaJvarca, paJIlpuraehinjica iuncap mash catsva OaJIlinj -[caic] ex: pag 92: caichli, biirtsili,alunica pi apa ca peshtilj

cai-ma-can - vedz caimacan- ex: pag78: s-dutsea pi la caimacanlu, cifta izinisi sh-veada hiljlu

ca-Ia-uz sladj (-u-u, -uji, -u-zi) - omtsi-aspuni calea, spion di-a furlor (tsi laspuni, la da nali, di tsi s-fatsi n hoara),mula i ealu tsi njardzi tu framtea a unei

carvani -[cilauz] <guide> ex: pag 115:cindu Iji s-adutsea pani din hom, dicati un c1ilauz,lu baga s-maca nas di-antanj

cal-dar-milcindirmVcildarami_ smlsf(-madzl-ranj) - cali acupirita cu chetsra- [caldarim] <pavement> ex: pag 112:ampadi eara mash cildirma (chetsrii dicali)

cal-du-ra I sf (-duri) - ciloarilcaroari,-. 'n

aducheaShti caldu, atsea tsi aducheashti

un candu sta ninga foe - [cildura]<Warmth, heat>

cal-du-d2 sf (-duri)- pirito,tempe-ratura, febra - [temperatura,febra]<fevet->ex: pag 79: ocljilj Iji nghilicira,e1ildura (piritolu) ascadzu, fatsa lji sinsirina

ca-Ies-cu I (mi) vb (-IeaJIl, -li-ta, -li-ri)- beau tsiva (arachii, vin) ta s-ming1ildzascu i s-arcuredz - .case cili,

imbata nitel] <to drink alcohol>

ca-les-cu2 (mi) vb (-Ieam, -li-ta, -li-ri)- mi niliitescu, mi satur (di macari, disornnu, di beari) - [a se satura] <to besatisfied, to glut one's self>

ca-les-cu3 (Ii) vb (-Ieam, -li-ta, -li-ri) _

fug (Peascumta) - [a pleca (pe furl~), a 0intinde] <to leave> ex: pag 111: apufisiis-arup ancljisoarea - shi sou cilescu (3-

Jug)

ca-les-cu4 vb (-Ieam, -ii-ta, -li-ri) _ancildziscu un lucm la una temperaturamultu mari ta s-Iu fac multu sanatos _ [acili la foe] <to temper (iron»

ca-li-mar/cilimara snlsf (-man) - unashishi njica tu carl s-tsanea milanea dingripsiri - [cilimara] <inkstandt> ex:

pag 120: nu eara ficior s-nu aJ."a n branun cilimar di tUnciu

cal-tsa-ve-ta sf (-ve-ti) - una soi dilastic cu carl s-fac lapudzli si sta pi ci-eior, amplititura tsi s-baga deavarligaciciorlui pisti cioarits - [jartiera]<garter> ex: pag 115: ciltsivetea dihrisafi,flurii digushishi ciuprachidi-asimi

ca-Iu-gar/cilugru/cilugur smlsf (-0-tsV-grea-ua, -giiril-gri, -ga-rea-liI-gri-tsil -grea-li) - om tsi sh-ahiirzibana-lj aI Durnnidza sh-baneadza(deadun cu altsi ca el) tu una manastiri _

[cilugar] <monk> ex: pag 52: dupanash vinea oili shi tu mijloclu-a lor irnna

agalea shi minduit ca un c1iJugar tarluncarcat cu tisiidz

can-da-ses-:cU/cindisesculeandirsescu

(mi) vb (-seam, -si-ta, -si-ril-sea-ri) _dzac ca anu, escu 01 acoro cu carlVa,

suntu t-una (pi una) minti cu carlva; loaiapofasi -[a convinge, a fi de acord; adecide] <to convince, agree; to decide>

ex: pag 60: cats fiirtats di-a mei nj~aribagata s-mi cindaseasca (3-mi con-

vingii, 3-mi facii) s-mi-alas di tini,dasha-a mea, gugucea-a mea

can-du-tsi-do/eantsido/cintsi adv _

cindu tsi s-hibi, cindu vrei tini,varaoara - [oricind] <anytime> ex: pag56: s-featsi ghini deacutotlui shi parea

"


cama mushata ca di cindutsido (ca

viiriioariininti) .

can-ghelj snladj (-ghea-Iji) -shutsa! caun cinghelj - [ca un cirlig, intortocheat]<twist, twisted> ex: pag 52: birbetslji cucoamili shutsiti cinghelj-canghelj (caun ciirlig)

can-ghi-Ijat adj (-lja-ta, -Ijats, -Ija-ti)-tsi easti (adrat s-hiba) shutsit ca cinghelj- [incirligat] <twisted> ex: pag 55:suframtsealili Iii shl cinghiljati ca dauiarveali, adrati canda cu peana

can-ta-ri I sf (-tan) - cintie, cintat,atsea tsi fatsi un cindu canta -[eintare]<singing>

can-ta-ri2 sf (-tan) - ziga, statiri, tirizii,h1ilaticu cari s-zixescu lucrili ta s-veadacat suntu di greali - [cintar] <weightscale> ex: pag 108: lu pliteashti cu-ahiti liri, cat tradzi nas tu cintari!

ca-pa-ra sf (-pan) - arvunVaravoana,pei, partea di paradz (i altsiva) tsi s-daniinti la acumpararea-a unui lucm, Ira s-hibi sigura lumea ca va si s-faci (cazborlu dat va s-tsana) - [acon!, arvuna]<down payment> ex: pag 91: dupa tsish-deadiri caparea (arvuna), dzinirli aI

Rocca shidzu vara patm dz1ili

ca-par-lea-dzalcaparleatsVcapr1ilcadzasf (-ledzI-lets) - capreatsi, loc iu s-tsiin

(s-aduna) capri .. [caprareatii] <goatpen> ex: pag 120: la vam ica la capar-ledz, la sculii ica la bisearica nu s-agrea

ca-pi-ta-na-ta sf (-na-ti) ~ cipitiinliichi,

lucrul tsi-I fatsi un capitan di furl -[eiipitiinie] <job of a captain of a band>-.. ~--; 1'"'tA...cohi&Itnl".1tif'!C'".H'nitinata-a

mea, tsi tsiinu 48 di oari

ca-pi-ta-nes-cu adj (-neas-ca, -nesh-tsa, -nesh-ti) - ca di capitandi furl -[ciipitiine~te] <as made by a captain of aband> ex: pag 65: putsan dupii putsanacatsari cintitsli mushati, jiloasi,capitiineshti

ca-pi-tsi-na sf (-tsinj) - cap (di om,tseapi, zahari), coca, cap gros - [capii-tma] <head, skull> ex: pag 117: vrea s-Iji faca turtii capitsiina aI Ververa; ex:pag 50: dospradzatsi capitsinj di zahari

ca-prlci sn (-pri-ci) - uni sivdai tsi u-ariun tra un lucm tsi nu easti impurtantush-cari va ta si s-faca a luifir di alta -

[capriciu] <caprice> ex: pag 60: cara s-mi-apuca tu sornnu ashitsiva sa Sh-faciibondul shi capricilu

ca-pri-or smlsf(-oa-rii,-ori, -oa-ri) -zircada, capra agra tsi creashti pritmuntsii - [caprioara] <deer.> ex: pag 63:

Hrisula fudzea valea-valea nghios cacaprioara (unii ziircadii); ex:' pag 116:

suIpurli atseali, iu, va dziits, capriorljivai putea Ira s-treacii

cap-sal-slt adj (...,.si-ta,-sits, ...,.si-ti)-arsu pisuprii (sh-lishor) di pira-a foclui -[pirlit] <superficially burned> ex: pag90: loclu eaia caps1ilsit.tu campu shi us-cat - tiipsii

ca-pulj/capulji snlsf (-Iji) - partea didiniipoi-ansus a calui - [crupi] <croup(ofa horse» ex: pag 93: Cipuljili 1iljsifeatsira sapuni .

ca-ra-vi sf (-rivil-riVi) - ciradilcara-dhi,' ghimiilghemii, nBi, paJIlpori cupiindza (tsi easti minata di vimtu) - [co-

.rabie] <ship vessel> ex: pag 62: sWeashi mutrea canda aJIlarea iu irnna

caravili shi ciichli cu piindzili albi caareapiti di purunghi

ca-ra-gun sladj (-gu-nii, -gunj, -gu-ni)- vedz garagun - ex: pag 59: noi avemmari hiizrn1ilachidi multu nica, di cinduiinj fura un gaci shi-l vindu la cariigunj

ca-ra-U-Ialciriuli sf (-ulj/-u-li) - straja,atsel tsi-aveaglji calea ta s-veadii ma s-vini var - [sentinela, strajii] <sentry.>ex:pag 85: statea diparti di oi sh-aviglja\.tGA.u &, ~... .1"-0 --

__~4._::'

ciraulea shi cinta

ca-ra-ul-seS-cu vb (-seam, ...,.si-ta,-si-ri) - fac (aveglju) carauIi, aveglju caleaIra s-ved cindu vini carlva - [a strajui]<to watch (as a sentry» ex: pag 118:cindu maniherli shi sinauerli acitsaB s-cadi di citri partea iu caraulsea Ververa

car-da-li-i sf (-Iii) - vedz cardiliu - ex:pag 120: lipsea s-vinli birbats, ica mu-Ijeri s-ni disparta, ca aljurntrea s-Iatseamari cardiilii(ciirmoalii,miichelj)

142 Nusm TULLIU

car-di-liU/cirditii sf (-li-uri) - cirmoali,machelj, cirlesh, leshi - [masacru,macel] <carnage, massacre>

car-Iedzteiredz vb (-li-dzam, -li-dza-ti,-li-dza-ri) - (acats, entedz so) dzic unzbor - [a cricni] <to break a word> ex:pag 83: it vrea, marata, shi nisi priLambre, ma nu cutidza s-cirleadzi (s-dziicii un zbor)

car-li-ba-na sf (-binj) - elici,bistunidipicurar tsi ari una soi di cirlig la un capcu cari S-acatsaoaea di cicior - [bastonde cioban] <shepherd stick> ex: pag 69:chindisea una cirlibanii; adra un cap difeati tsi sh-u-adutsea cu HrisuJa

car-nut adj (-l1U-ti, -nuts, -nu-ti) - encoarni - [cornut, cu coame] <with horns,homed> ex: pag 67: cimutili eara castealili, cati oai avea aproapi eiti doinjelj

car-ti-rilcirteari sf (-tiri) - nmarinari,pusputiri, incaceari, infushtari, fitsearipri cariva ta s-Iu-acatsi inatea _[supirare] <vexation, sorrow, anger>ex: pag 95: vinji la Lambre s-agirshaseieirtirea

car-tit adj (-ti-ti, -tits, -n-ti) - infushtat,niirit, cripat, pusputit, nmirinat -[supirat] <vexed, angered> ex: pag 95:Hrisula, eirtiti multu di zboarali amari

al Lambre, lu-apliei caplu

car-vea-Ijilcirvelji sf (-velD - pinintreagi - [piine intreaga] <loaf ofbread> ex: pag 89: scoasi vari tsintsi-shasi eirvelj di pini

,..;:;t'h_f-I_n!i..~ I_.I;~ \ Gnt'l';"osn ,ft;

atentsii, mutriti -[grije, atenfie] <care,concern, attention> ex: pag 58: dzish enmintea - nica nu va vini, shi-nj loaicishtiga (atentsia, minduirea)

cas-me-ti sf (-mets) - tihi, mira - [no-roc, soarti] <luck> ex: pag 70: shedzimpadi, sh-va ts-aspun cismetea (tihea)

cas-ta-nat adj (-na-ti, -nats, -na-ti) -tsi ari una hroma tsi sh-u-adutsi cu cis-tinja - [castaniu] <chestnut colour> ex:pag 93: una feati castinati, mushati,multu mushati

cea-pa sf (-pi) - jgljoati, caIea tsi u fatsiomlu cindu (tu imnatic) mina un ciciordit Un loc tu altu - [pas] <step> ex: pag

98: avdzi niscinti ceapi (jgljoafl) dioamenj

cea-re/cearei sm/sf (-rei) - trop, soi dipurtari, solutsii - [mijloc, solupe] <So-lution, means>

cea-re-i sf (-rei) - vedz ceare - ex: pag84: Iji cljima doilji s-Iji mbuneadzi manu s-afla cearei

chea-me-tilcheaimeti sf(-mets) - furtu-na cu vimtu, ploai iei neaua; marea cri-pari tsi u-aduchcashti un cindu lucurlucasi anapuda, nu ashi cum lipseashti -[furtuna mare, potop; nenorocire] <bigstorm; grief.> ex: pag 60: nis nj-u shillcheametea, en shtiu tsi alatsi ari

chea-ri1 sf(che-ruri) -Ioc ninsurinat, fir

soari - [Ioc neinsorit] <place withoutsun> ex: pag 94: cinjlji alatra linivosh

tu cheari, mutrindalui eiti .vira ljipurartsi azboaira nsus

chea-ri2 sf (7) - amintatic,profit .[profit] <profit>

che-fi I/chef sf/sn (-furi) -glindisiri, zia-

feti, harei - [chef, petrecere] <party.>ex:pag 64: tuts zbura, aradea, shuguea,lucru mari; eara una chefi! (ziajefl)

che-fi2/cheifi sf (chehi/chei-fi) - atsea tsitsa va inima - [placere, chef] <desire>ex: pag 106: earam trei inshi sh-tuts enchefi

chi-de-ri sf (-deri) - vedz ghideri - ex:pag II3: mi curma njila cindu ved..L::',,::,lu_: 1':;'_::..J..:A:_..f.:; ..I:..."...1..';

chi-ma-ne-ilchimane sf/sm (-nei/-neadz) - avghiulii, zing~a - [vioari]<violin> ex: pag 88: carbaereanjlji, itj sifeatsira oaspets, loari chimaneili (av-ghiuliiii), shi Ij-u dzisiri pina tu-apiriti

chi-me-ri sf (-meri) - brin largu cugechi iu s-tsin paradz - [chimir] <beltwith pockets to keep money> ex: pag87: Tu una chimeri Ij-aflara shi pa-trudzitsipatru di liri

chi-nar/chinari sn/sf (-ri/-ruri) - mar-dzinea di deavirliga-aunui lucru (tsi


.'multi ori east! chindisiti ta s-hiba ma

mushat adrati) - "(chenar]<seam, edge,border> ex: pag 64: una inindila lungi,tuti di matasi, en chinari di hrisafi

chin-di-ses-cul vb (-seam, -si-ti, -si-ri) - vizuescu, cos pi una pindzi deseni(en hiri subtsiri di multi hromi, ta soufac pindza s-hiba ma mushati), chin-drisescu, dau cu boi (bueaui) - [a broda]<to embroider> ex: pag 69: Chindiseauna Cirlibani. Adra un cap di feati tsish-u-adutsea cu HrisuJa

chin-di-ses-cu2 vb (-seam, -si-ti, -si-ri) - amintu, chirdisescu/nchirdisescu -[a ci~tiga]<to win>

chi-ni-ses-cu/chinsescu vb (-Seam, -s~-ti, -si-ri) - ibchisescu s-mi duc iuva,acats ta s-imnu - [a pomi] <to startgoing>

chin-ses-cu - vedz chinisescu - ex: pag121: cu capitli aspindzurati, chinsira(aciitsariis-imnif)

chi-pa-rishl chiparosh/chipirici/chipa-rish sm (-rish/-rosb/-rici) -silvii, arburiconifer tsi creashti la munti cu lemnu tsi

anjurdzeashti mushat - [cbiparos]<cypress> ex: pag 93: truplu itj easti candisat, nu easti zvelti, nu easti fidana caHrisula a mea! cbiparisha-a mea!

chi-pin vb (-nam, -na-ti, -na-ri) -chishcu, cepcuescu, chipir/chipur, acatscu deadzitli putsina cheali di la cariva, ustringu sb-u-trag insus ta s-Iu doari - [api~] <to pinch, to nip> .. .

chi-pir- vedz chipin - ex: pag 83: itj

fitsea cu oeljul ali moashi, u chipira\t..""~UU.J UA ....._....

chi-pi-ta sn (-n) - angheaui (Ia porn),circiliu, creashtit - [pisc, virf, cre~tet]<top (of tree, of mountain»

chi -pi -tos adj (-toa-si, -tosh, -toa-sf) -tsi ari (easti cu) cbipit - [ascupt]<pointed> ex: pag 71: una sbcimbaanalti, murga, chipitoasi (cu mitcif)

chi-ri-mi-da sf (-midz) - una cumatiischi di loc arsu (tu cireap) cu cari si-adara stiznjili di casi - [ciramida]<brick> ex: pag 90: eara arsa ca

chirimida scoasi dit cireap

chi-saI sf (lara pi) - pisi, citrani -[smoali, catran] <tar> ex: pag 96: s-cutrimburi cindu vidzu ei Ilegurli lieaca chisa (ciitranea)

chi-sa2 sf (Iart pi) - scutidi, intunearic,colasi - [intuneric, infern] <dark>

chius-te-c3Jchiustechi sf (-tets! -techi)- singiri, alsidi - [Iant] <chain> ex: pag

115: chiusteca (alsida) di-asimi, sutlaticu amalama

ci-da-ri sf (-diri) - tentilten.di, puravi,cerga, adirimintu adtat di pindzi(plastic, sazmi, etc.) tu cari s-poati s-apinghiseasei cariva - [cort) <tent> ex:pag 63: dupa tsi intri tu cidiri (tendif)shi featsi crutsea la icoana., baga !reimitinj ca totna

cil-da-sltlcildisit/ciuldusit adj (-si-ti,-sits, -si-ti) - cihtisit, ciciidisit, tulbu-rat, chirut, agudit la minti, cishiit, mintitdi minti, gJar, tsi sh-chiru ndreaptagiudicati - [zipacit, smintit, uluit]<stunned, dumbfounded, crazy> ex: pag54: u mu!rea ca cildisit (cihtisit, chirut)di minti, u mutrea ca pi una fantazmacidzuti dit steali

cioa-l3Jciolj sf/sn (-Ii) - faIci, maxilar -

[maxilar, falei] <jaw> ex: pag 109:cioalili aeitsari s-gioaci, eli na s-aveadusi gura la ureclji

cioa-ric sm (-rits) - pantaloni hurghi-teasei tsi shadi multu streasi pi cicioari-[cioareci] <7> ex: pag 80: pulpa a lui,streasa ghini tu cioaric. pirea capilichisiti tu marmuri

..In_~~" con(~ "" _~lnnnt trAC'A.chjoru

- [clopot] <bell> ex: pag 116: asuna shinishti ciocani (clopufl) , agalea shitraginos

ci-pit1 invar. - tsiva, varnu - [nimic, ni-meni] <nothing, nobody> ex: pag 67:Cipit (tsiva, viirnu) nu s-avdza

ci-pit2 sn (-pi-ti) - creash.tit,chipiti -[cre~tet] <top>

cir-che sm (-chedz) - vedz ciriche - ex:

pag 84: arsu di soarli tsi ngitdzashti caun cireap, ca un cirche arushit la foc

144 NUsm TULLIU

cir-chelj sn (-chea-li) - vedz ciriche

cir-chen sn (-che-ni)-vedz ciriche

ci-ri-che sm (-chedz) - gastm, una soidi ciipachi cu cari s-acoaPira pita, piinea,etc. ta si s-coaca - [tist] <kind of a lidused in baking bread on a hearth>

ciu-bu-chi sf (-buchi) - pipa, hiilati tucari s-baga tutumea ta s-hibii fumatii -[ciubuc] <chibouk> > ex: pag 73: unsiirciiceanaush tsi sh-fradzea ciubuchea(pipa) tes la soarl

ciu-ciu-la sf (-ciu-li) - creashtit, chipitii- [virf, mot] <top> ex: pag 50: Elimbuleara acupirit di neana; dospriidzatsliciuciuli (chipiti) a lui eara albi

ciu-ciur/ciuciuredz vb (-ram, -ra-tii,-ra-ri) - aburedz, zburascu cu una boatsiahat di sciidzutiica mizi s-avdi - [a~opti] <to whisper> ex: pag 62: vimtulciuciura shi na scanda: ti voi

ciu-ciu-ra-ri sf (-rari) - shushurarl,zboari dziisi cu una boatsi sciidzutii tsimizi s-avdi - [~optire]<whispering> ex:pag 118: ciuciurarea (shushurarea) avimtului u adutsea piina diparti, pistivaljuri shi surpurl.

ciu-cu-tes-cu (mi) vb (-team, -ti-tii,-n-ri) - agudescu (cu lava) un lucm dialtu, agudescu tsiva cu cioclu, nj-daciocuti la inima, mi agudescu di cliriva -[a (se) ciocni, a ciociini] <to knock, tostrike against, to clash> ex: pag 76:dupa tsi ciucutira ghini, s-distimsira, shiscoasira biiIbamsili shi s-timsira tu-aumbratii

ciu-da sf(-di) - sentimentu di piirearl di-

arau, di nchizma amisticatii cu inati;ciudii - [ciuda, minune] <resentment,

miracle, envy, spite> ex: pag 122: aljmutream di pri ciirauli shi-nj mushcammiinjli di ciuda (inati)

.ciu-les-cu 1 vb (-leam, -li-tii, -li-ri/-Iea-ri) - avdu, Ii ncurdedz (mpms-tedz) urecljili ta s-avdu shi s-achica-sescu ma ghini una lava i un zbor astes -[a ciuli (urechile)] <to prick up (one'sears» ex: pag 112: ciulii unaoaraurecIjili: nu s-avdza tsiva

ciu-les-cu2 vb (-Ieam, -li-tii, -li-ri/-Iea-ri) - talj lumachili di la un porn -[a tiiia ramurile unui pom] <to delimb atree>

ciu-les-cu3 vb (-leam, -li-ta, --li-ri/-lea-ri) - bat siinatospi cariva (iiljdauun shcop marl) - [a bate] <to beat some-one>

ciu-pra-chilciprachi/ceaprachi sf(--prachi) - ciuprecii, cupceaua, cupitsa,hiilati (ac) cu cari sh-acatsa muljerliperlu (stranjili, etc.) - [agrafi] <hair pin,brooch> ex: pag 115: ciiltsavetea dihrisafi, flurii digushi shi ciuprachi di-asimi

cli-ma 1 sf (lara pI) - tuti fenomenilimitiorologhitsi (ciildura, ploaea, soarli,vimtul, neaua, etc.) cari aspun deaduncum easti chirolu - [clima] <climate>

ex: pag 51: ahat laptoasi eara oili,ahiintumultu l-agiutii clima shi soarli

cll-ma2/climatii sf (-ma-ti) - avitii,cli-matargheaua - [curpan] <tendril>

clo-cilcloaci sf (cloci) - closhcii, giiljina

tsi arl pulj sh-lji creashti; fig. giiljinusha,cIocea cu pulj, una constelatsii (pleiada)di steali tsi s-ved deadun iin tser -

[clo~ca] <brood hen> ex: pag 75: clocea

cu pulj (Pleiada) agiumsi stri caplu a lor

closh-ca sf (closh-ti) - vedz cloci - ex:pag 109: mutrea nsus, ciitra steali, lacloshca cu puljlji (constelatsia Pleiadii)

coa-ma sf (-mi) - griva, hioti, perlulungu tsi cadi di pi zverca di cal(ljundar) -[coama] <mane> ex: pag 93:

Coama-lj giuca ca un bratsat di schicuriUl 5.u:".1&

co-du- ba-tu- riil cudubaturiilcoadiibatu-

rii sf (-tu-ri) - pulj njic (cu una hroma cacinusha sh-cu coada lunga) tsi biineadziipininga api sh-cari fudzi iama tu locurima caldi - [codobatura] <wagtail> ex:pag 85: Dona eara om lai, om arau, omtsi nu Ijartii, pulj di codubaturii

co-fa sf (-fi) - ploscii, vas njic di lemnu

(Ioc arsu, metal, cheali, etc.) amcutosshi turtit, cu gusha strimtii shi shcurtii, tucari s-tsani (sh-dit carl s-bea vinlu, apa,


etc.) shi carl easti purtat iin cali, di multiori, aspindzurat di curaua - [plosca]<canteen> ex: pag 51: scula cofa nsusshi tradzea giir-giir-gar un dultsi vinamisticat cu njarl

co- rac sm (-rats) - pulj tsi sh-u-adutsi cu

una gai mari - [coIb] <raven> ex: pag112: s-nj-afireascii tmplu-nj, s-nu pu-tridzascii, piina ciindu coratlji i luchilji s-vina s-nji-l dinjicii?

cotl sn (coa-ti) - partea dit mesi a bratslui

di om (aclo iu poati bratslu s-anduplica)- [cot] <elbow>

cot2 sn (coa-ti) - camomati, nazi - [moft,

nazuri] <whims>

cot3 sm (cots) - veacIji misura di

lundzimi (ca di la cot la palma) -[cot]<old Romanian measure of length,approximately .65 meters> ex: pag 83:tsi va la faca ahati flurii purtati tu patmtinichei marl cat un cot?; ex: pag 102:cicioarli Ii ligara cu una shimii di matasilunga di doi cots

creac sn (-curi) - arapa, meal, aripidinamultu nclinatii, haua - [ripa, prapastie]<precipice> ex: pag 51: zghilea padurli,asuna creacurli di cIoputi

cred (mj.) vb (cri-deam, cri-dzu-tii, cri-dea-ri/crea-di-ri) - pistipsescu - [a crede]<to believe> ex: pag 72: tuts ma sh-da-dea idea shi tuts cridea ca easti

amaghipsit

cre-pa sf (--pi) - piindzii subtsari di ma-tasi (lana, bumbac, etc.)' - [crep]<crepe> ex: pag 67: aumbra-a lui s-aliisapristi apa njadzadzua ca una crepadi matasi subtsarl

cri-ma 1 sf (-mi) - picat, amiirtii- [pacat]<something which is very bad,misfortune> ex: pag 79: eara picat,crima eara (eara marl amiirtii) s-cherdzii ahtari gioni

cri-ma2 sf (-mi) - flumin, numir marl dihiintsi (oaminj, pravdzii, lucri, etc.) -[multime] <crowd, multitude>

cri-ma3 sf (-mi) - marl (shi sirioasa)ciilcari a nomlui (a leadziljei) a unui stat- [crima] <crime>

crop sn (--puri)- apa tsi upureashti(clucuteashti) di calda tsi easti -[uncrop] <boiling water> ex: pag 90:apili tuti eara crop di caldi, (upurea, di

. caldi tsi eara) canda eara hearti ~

crudl adj (cm-da,cmdz, cm-di) - tsieasti multu' arau, tsi s-hiirseashti (Iu-ara-

seashti) ciindu poati s-faca arau la altsa-[cmd] <cruel> ex;

crud2 adj (cm-da,cmdz, cm-di) - (s-dziitsi tra fmhtu, ziirzavati. etc.) tsi easti

veardi (nicoptu), gljici, tinir, nifaptu -[cmd, necopt] <unripe> ex:.:pag 52: unagai, lai cati:ani, shidea catiunoara pi cu-tsachli di sumar shi mutrea oili cu liina

cmda (tinirii) ca matasea

crud3 adj (cm-da,cmdz, cm-di) - (s-dziitsi tra fmctu, zarzavati, etc.) tsi nu

easti coptu la foc (nifriptu, nihertu) -[cmd, nefiert] <raw, uncooked>

cu-ba-es-cu vb (-ba-eam, -ba-i-tii, -bii-

i-ri) - spun (pridziic, dzac diniiinti) ca vasi s-faca (i cii va s-easa) tsiva urnt (arau,moarti), "zburiiscu" ca una cucuveaua

(but) - [a cobi] <to forebode evil> ex:.pag 71: una cucuveaua cubaea jiloasashi liihtiiroasa pri una shci.mba analtii

cu-be sm (-bedz) - vedz cubei - ex: pag

78: framtea anviirligoasa, ca un cube dibisearica, eara aumbritii di perlu lai

cu-be-ilcube sf (-bei/-bedz) - bolta,cupola, tol, gube, tiivani arcuitii (adratiica un arcu) ashi cum s-a.fla la bisearcii(cum s-pari tserlu cu steali, etc.) - [holtii]<arch, vault>

cu-coa-na sf (--ni) - doamna, muljarl di

soi buna (modema) - [cucoana] <lady>

ex: pag 0'+:cunoun cu WUIU4t141LU'-'4UJ.cucoana (muljari modernii)

cu-cu-recilcucurets sm (-reci/-redz/

-rets) - arumani, gugureci, cucurnz,

Ijanomati di njel i di oai, tiiljati cumatitsishi bagati tu una sula, ligati cu matsa shifripti pi jar - [?] <7>

cu-cu-rets sm (-redz I-rets) - vedzcucureci

cu-cu-ruz sm (-mji) - vedz cucureci-ex: pag 64: Ficiorlji anviirtea arumanjli,

If."., ."""

146 NUSHI TULLIU

cucurujli, splinandurli, bumbarli

cu-cu-tsiil1 sm (-tsilj) - cucot njic[coco$el] <young cock> ex: pag 94:cucutsal (1) sa-Ibeai tu scala eara gionlialjei

cu-cu-tsiil2 sm (-tsilj) - una plantii dicampu cu Iilici aroshi ca chirimida _

[COCO$e1de dmp] <pheasant's eye>

cu-cu-vea-ua sf (-veali/-vei)- un puljdi noaptea ca un buf njic (cu peani su-mulai ca di cinushi, tsi lumea pistip-seashti ca, atumtsea ciindu ciinta, aspunica va vina laets, va s-faca tsiva arau, vas-faca moarti di om) - [cucuvea] <littleowl> ex: pag 71: una CUCUVeauacubaea jiloasa shi liihtiiroasa pri unashcamba analtii

cu-Ia-ni sf (-liinj) - bair (di miirdzeali i

alti lucri) tsi s-poartii digushi - [salba,colier] <necklace> ex: pag 71: galji-nusha lutsea pri chipita aI Elimbu ca unaculani di chetri scumpi

cuI-cat adj (-ea-tii,-cats, -ea-ti) - tesampadi, bagat s-doarma - [culcat]<lying down, gone to bed> ex: pag 52:maratslji armiinj, tsi durnja culcats (teshiimpadi) varliga di focuri

CUi-cuI (mi) vb (-earn, -ca-tii, -ea-ri) _mi tindu mpadi (pi tsiva ta s-dormu i s-

mi discurmu), lI\i bag s-dormu - [a (se)culca] <to lie down, to go tu bed> ex:

pag 53: tricu noapti multi; fumeljli 50culcara (s-biigarii s-doannii)

cul-cu2 s/adj (cul-ca, cul-tsi, cul-tsi) _1'.111hrnmii niheam ca aroshi. cai cu una

hroma niheam ca aroshl - [rolDJ<chesnut horse> ex: pag 69: ciivala priun caI culcu (arosh)

cu-na-chi I sf (-nachi) - chindruiri/chinduriri dupa una cali lunga (tra dis-curmari); cali faptii tu una dzua - (po-pas; drum parcurs pe 0 zi] <halt, stop;distance travelled in a given day> ex:pag 53: nu Ij-aliisa pri miiratslji siir-caceanj s-agiunga tu cunachea tsi vrea

s-agiunga; ex: pag 77: cat agiumsira lacalivi caftara cunachi

cu-na-chi2 sf (-nachi) - casa di om

avut, casa di chivernisi, tribunal - [rezi-dentii. tribunal, primiirie] <residence,court, government building> ex: pag 78:dziisi la cunachi cii va s-moarii; ex: pag87: piishelu Ij-acljima la cunachi

cun-dacl sn (-da-tsi) - vedz cundachi _

ex: pag 78: nu-I scutea di "haidut che-

rata" shi-lj laira piltiirli cu cundatsli(partea di diniipoi a tufechiljei)

cun-dac2 sm (1) - ciintic di la bisearicii

tu carl s-aduc alavdiirila un aghi _

[cintare bisericeascii]<chant>

cun-da-chilcundac sflsn (-dachi/-da-tsi) - partea di dinapoi di lemnu atufechiljei - (pat de pU$cii] <rifle butt>

cun-du-ra sf (-du-ri) - paputsii, cur-delji/curdhelji - (pantof] <shoe> ex: pag64: tu cicior avea cunduri (paputsa) difaliatina aroshi lucrati cu hir di sirma

cu-njacl sn (-nja-tsi/-nja-curi)- bran-dy, una biutura alcoolicii (ca una soi di-

arachii) tsi easti faptii Frantsa - [coniac]

<cognac> ex: pag 109: cunjaclu atselcama bunlu tritsea di la un la alantu

cu-njac2 sm (-njats) - aluma, arshic(amada, co can, etc.) adrat cu pljumbu tasa ngreacii ma multu _ [1]<1>

cu-paci sm/sn (--paci/-pa-ci)- arburi,arburi mari di paduri (cu truplu ndreptu,cu lemnul sanatos tsi fatsi multii ciildurii

ciindu ardi) tsi fatsi un fruhtu (gljinda)tsi-I macii portsilj - [stejar] <oak tree>ex: pag 88: veara s-aprindi cupacilu acloshi fatsi mari ci1dura

cu-pa sf (--pi)- scala, ghilii (tra bearir -~_~1 laV"n~a, . -

64: soubeai tu cupa, nu altsiva

cu-pa-cearl sm (-eeari) -limnar, un tsilucreadzii la paduri (talji i vindi leamni)- [Iemnar] <woodcutter>

cu-pa-cear2 sm(-eeari)- greetsivinidit una hoara di ninga Avdela, iu lumeaari portul dip ca atsel a armiinjlor shi tra

carl si spuni cii suntu armiinj tsi sh-agiir-shira limba armiineascii shi tora zbu-

riiscu giirtseashti - [1] <1> ex: pag 114:na dusim varna seara s-curmam unaaripa di oi di la cupaceari

,-cu-ra-gios adj (-gioa-sa, -giosh, -gioa-

si) - tsi easti cu curai, lara fricii -[curajos] <curageous> ex: pag Ill:putut shi curagios (fOrii fricii) cumearam eu, acatsai s-mi mbiirbatedz

cu-raj-II sm/adj (-Ieadzl--lii) - vedzcuragios - ex: pag 123: Ijincaceam tra s-hibii curajlii

cu-ra-ze/curazei sm/sf (-zadzI-ze-li) -piindzii fmii di miitasi (pinzii de matase]

<silk cloth> ex: pag 84: Rocca adusi diLiisun una bucatii di curaze trii Hrisu!a

cur-ba-ni I sf (--biinj) - njel friptu - [frip-

tura de miel] <roasted lamb>

cur-ba-ni2 sf (--biinj) - sots multu vrut -

(prieten] <friend>

cur-ba-ni3 sf (--biinj) - afierumii, sacri-

ficiu, atsea tsi s-adutsi ca doarii aIDurnnidzii, aliisarea ( cu vreari) di tsiva

tsi axizeashti multu trii ghinili a viimuitsi-I vrei - [sacrificiu, jertfi] <sacrifice>ex: pag 57: amu sh-tiitsea curbani bana-a lor ti nasa; ex: pag 63: avea adeli ca ndzua di unspriivinghits di April s-aduciicurbani aI Dumnidzii

cur-bi-shan adj (-sha-na, -shanj, -sha-ni) - mirat, iinvapsu, corbu, curbisit,larii tihi - [nenorocit, nefericit]<unfortunate> ex: pag 104: ci1ugiirljiu-au tu mari angatan, cii multu mari njilala easti di curbishana (miirata) dimoashi

cu-ri-i sf (-Iii) - piiduri- -' (Piidure]<forest> ex: pag 52: sa sh-veadiimuntilicu iantanjli, padzli cu Iilicili, curiili. -. ,.,... 1 ~"71t,..

cur-mul (mi) vb (-mam, -ma-ta, -ma-

ri) - talj tsiva, shcurtedz, dispartu, bi-tisescu - [a curma, a taia, a termina] <tostop, to cut>

cur-mu2 (mi)vb (-mam, -ma-ta, -ma-ri) - avursescu, apustusescu - [a obosi]<totire>

cur-mu3 (mi)vb (-mam, -ma-ta, -ma-ri) - aliixescu calea pri iu treatsi apa di laun ariiu - [a schimba cursu! unei ape]<to change the course of a river>


cur-mu4 sn (-muri) - cap (paIli.) di funi

- [curmei de fringhie] <piece of rope>ex: pag 103: Belu, featsi cwn featsi;arupsi curmul (caplu di jimi) cu carleara ligat

cu-run-dU/cnmdu adv - dupi putsiiniioarii,uniishuna, tu putsiinchiro (di tora),agonja, prapa -[curind] <soon> ex: pag61 : ashteaptii nica .putsiin; nica-i cu-nmdu (agonja)

cus-tiiJacustii vb pers. 3-a (-ta -ta~ta,-ta-ri) - creashti, njeardzi ghini sh-triininti, avansedz, 50fatsi ma rnari, ma

multu -[a spori] <to increase, to makeprogress> ex: pag 76: lucml nu custa

(nu para u loa niJjnti) di-aestii oarii, ciivinlu Iii si alina n cap

cus-ti-ses-cu vb (-seam,-n-tii, -si-ri)-axizescu,fac (am una tinjii di...) - [acosta] <to cost>

cus-tu-ses-cu - vedz custisescu - ex:

pag 68: unii icoana multu mushatii tsicustusea (fiitsea, axizea) viirii tsis-priidzatsdi liri

cu-tedz vb (-n-dzam, -ti-dza-ta, -n-dza-ri) - dildiisescu, nu nj-easti frica(am curailu) s-fac tsiva - [a cuteza] <todare> ex: pag 58: mi njir cum cutidzash(nu ts-earafricii) ca s-vinj tu oara aestii

cu-tre- ir vb (-ram,-ra-ta,-m-ri) - vedzcutrighir- ex:pag87:!reidziiliaschereacutriirii. tut Elimbul

cu-tri-ghir/cutrigir vb (-ram, -ra-ta,-ra-ri) - alag (mi duc, imnu) pristi multilocuri - [a cutreiera] <to travel allover>

cu-tsa-chi sf (-tsiichi) - partea di":-~"n; ,f; 1. .haua di carl s-Ieaga sa-marlu - [ciochinii] <baclC.saawc uu...,ex: pag 124: mi-aspindzurii di cutsacheadi samar

cu-tsil- 17zbor nicunuscut - ex: pag 84:adusi di Liisununa bucatii di curaze triiHrisu!a, tutiicu cutsiilj (1)

dal-ga sf (dil-dzi) - chima, tiilazi, unda,atsea tsi fatsi apa ciindu s-mina (cuminiiri ritrnitsi, cu aniiltsiiri shi alIiin-dusiri di apa) - [val]<wave> ex: pag 53:tserlu eara gilit shi albastru ca una dalgiidi-ali amari

148 NUSID TULLIU

dan-te-liiltanteJa sf (-Ii) - iimplititura cu

hir multu subtsiiri (di mamsi, bumbac,etc.) tsi s-baga pi stranji muljireshti tramushuteatsa - [dantela] <lace> ex: pag64: fusta lucrata mash cu dantela alba Ij-acatsa gusha ca di marmurii

dan-te-l1i-ri-i sf (-rii) - danteli (multish-di multi soi) tsi 800tu deadun tuidghiul loc - [danteliirie] <lace work>ex: pag 118: cats u videa, s-njira di dan-telaria fina, siipatatu lemnu

dash adj (da-shi, dash, da-shi) - vrut, du-mt - [drag] <loved, dear> ex: pag 60:cats fiirtats di-a mei nj-ari bagata s-mic1indiiseasca s-mi-alas di tini, dasha-amea, gugucea-a mea

d1il-d1i-ses-cu/d1ildisescu vb (-seam,-si-ta, -si-ri) - cutedz, diivransescu, Ijauuna shansa (risk), mi-afundu - [a risca, aindr1izni,a nav1ili]<to risk, to dare> ex:pag 110: eu earam singur caridaldaseam (cutidzam) si-Ij spun ca s-aiba njila sh-di noi

d1il-d1i-sit adj (-si-ta, sits, si-ti) - cura-gios, lara frica - [temerar, curajos]<courageous> ex: pag 108: eara tiniri,zveltsa shi d1ildasits (curagiosh, fiiriifricii)

d1in-d1i-na-i sf (--nai) - vedz diindiina -ex: pag 52: ordin s-deadi ca armiinjlji sish-imna calea-ambar; mari diindiinai(mintiturii) la fumelj

d1in-d1i-nitdiindiinai sm/sf(-nadzl--nai)- giurgiuna, vrondu multu mari, min-titura - [dandana, zgomot mare]<tumult, brawl>

c1p.:I-~I1-tnt-l11i ~"v _ f~rp tla,;n;

pandilos, dicutot, di cu tut, tut iintreg,

dip, di-a-cu-totalui - [cu totul, de tot]<completely> ex: pag 56: s-featsi ghinideacutotlui (dip, tut iintreg); ex: pag 90:friindza nu s-batea deacutotlui (dip)

dea-doa-riildadoara adv - a daua oara -

[a doua oara] <second time> ex: pag 58:eu aveam di. pri minti s-sarmu oili

. deadoara (a daua oarii)

dea-pin vb (di-pi-nam, di-pi-na-ta, di-pi-na-ri) - lu-adun gljem un hir disIacut iun hir tsi s-afla ninga tu fus; fig. spun

una isturii - [a depiina] <to wind, to reelon/up, to tell a story> ex: pag 72: statean prag, dipina ica cusea tsiva; ex: pag96: c1indu la si dipina aesti tu minti

deas-pir adj (-pi-ra, -piri, -pi-ri) -apilpisit, despir, tsi-sh chiru curailu -[disperat] <discouraged> ex: pag 71:Lambre, maratlu, deaspir (apilpisit),shidzu pi una cheatra, sh-aradzimacaplu di c1irlig .

de-mun/dhemun sm (-munj) - drae, dia-vul/dhgeavul, om arau ca draclu, hiintsiiimaginarii (dit mintea a' omlui) tsi fatsimash lucri slabi -[demon] <demon> ex:pag 70: slaba, analta, uscata, urut1i,canda eara viima demun (drac)

der-tildertii sf (--turi)- mari dureari(sufIiteasca), cripari, hala, situatsii greauamplina di gaileadz (problemi) -[pas, suferintii, grije] <suffering, pain> ex:

pag 95: tsi vrea si shtiba niis di dertea(ha/a) a unlui picurar!

dia-man-dildiamandu/diamanda sUsn

(dzii) - cheatra scumpa (crustalin1i, larahroma, nghiliceashti multu shi eastimultu viirtoasa) cu cari s-fac neali ica, 50talji ghilia - [diamant] <diamond>

dia-man-tu sn (-dzii) - vedz diamandi-

ex: pag 52: lutseafirlu ardea atumtseapri chipita al Elimbu, curat ca unacheatra di diamantu

di-Ii-cat - vedz ndilicat - ex: pag 92:

avea un sufIit multu dilicat, ca earaniimnat tu lumi

di-njic vb (~, -ca-ta, -ca-ri) - talj,amp i adar tsiva tu cumats njits; fig. mi,fpQn;r mi "inn _ r.,.('1111'";1'1:1.,.t;';.,.in hn_

catele] <to chop up, to cut into smallpieces> ex: pag 99: s-Io mbratsii cumuma aI marat di Lambre shi dauli s-dinjica (dirina)

di-p1ir-tos adj (-toa-sa, -tosh, -toa-si) -tsi 800tu (si-afla) diparti - [indepartat]<from far away> ex: pag 94: ca un omtsi vinji dit xeani greali shi dipiirtoasi(didiparti)

di-plar~cuJdhiplarcu adj (-plar-ca,--plar-tsa, -plar-ti) - paltiiros, largu lap1iltiiri - [spatos] <broad-shouldered>

MURMINTSA FARA .CRUTSI 149

ex: pag 107: analtu, diplarcu, chipitos,livendu shi apwasit, ashi cum prindi s-hiba un capidan di furi

di-prea-po-ea adv - deapoea,apoea-[dupa aceea] <after that> ex: pag 65:Ciinta ma namtea barbatslji, dipreapoea

(deapoea) muljerli

di-ri-nat adj (--na-ta, --nats, --na-ti) - cu

sufIitlu frimintat - [zbuciumat] <agita-ted, nervous>

dir-nat - vedzdirinat- ex:pag III: ini-ma nj-acatsa si-nj bata ca dirnata

dis-coa-pir (mi) vb (-cu-pi-ream, ~u-pi-ri-ta, -cu-pi-ri-ri) - (mi) dizvilescu,aflu i aspun (tsiva tsi-i ascumtu i nu sashtii), Ijau (scot) di pri mini (i di pritsiva) luguria tsi mi-acoapira (i lu-acoapira) - [a (se) descoperi] <to dis-cover (himself), to frod out> ex: pag116: nitsi draclu nu va u discupirea!

(ajla, scutea dipadi)dis-cu/dhiscu sn (-curl) - taviiltava-

[tava] <tray> ex: pag 82: g1ili tserlu shiinshi iara soarli, sc1intiljos ca un discu

(tiivii) di mirgeani

dish-tip-t1i-ciu-ni sf (-ciunj) - atseatsi-aspuni un om dishteptu c1indudziitsi i fatsi tsiva - [de$teptaciune]<intelligence, smartnesS> ex: pag 79:ahiintiidishtipt1iciunishi mushuteatsa diom!

di-sic vb (-cam, -ca-t1i, -ca-ri) - talj unlucru dealungului tu daua i ma multip1irtsa - [a despica, a sparge1 <to split, toslit> ex: pag 58: mi-alash s-mi disicaifacii cumiits) ciinjlji,ail

dis-nln-dzur vb (-ram. -ra-t1i,-ra-ri) -

dipun di-aelo iu easti spindzurat - Ladesprinde, a decro$a] <to unhook, totake down> ex: pag 124: mi bateam s-mi dispindzur (s-€S di-ac1o iu earamspindzurat), ma, tuti ncot

dis-pl1i-tItJdispaltit adj (--ti-tii,-tits, -ti-ti) - disfaptu (un lucru tsi eara namtiamplatit) - [despletit] <unplaited,unbraided> ex: pag 99: perlu Ij-eara dis-platit (disfaptu), cum si scula dit somnu

dis-polj vb (-pu-ljam,-Ija-ta,-Ija-ri) -gulishinedz, scot tuti stranjili tsi Ij-ari pi

el, 1iljIjau tuta aveareatsi u-ari - [adespuia, a jefui] <to strip of, to plunder>ex: pag 113: avutslji fac nindriptats shidispoalji pri oarianj .

dis-tIt - ?7 zbor nicunuscut - ex: pag 81:una lacrima mari, cat una coarn1i, ljichica dit ocljilj a distiluluiLambre

dis-tIn-du (mi) vb (-tin-deam, -tim-tiiI-timsii,-tin-dl;a-ri/-tin-di-ri)- isi-hiisescu, relaxedz, mi discurmu - [a sedestinde] <to relax> ex: pag 76: dupa tsiciucutirii ghini, s-distimsira, shi scoasirabarbiirusili shi s-timsirii tu-aumbrata

dis-tsin-gu vb (-tsin-dzeam, -tsim-t1i,-tsin-dzi-ri/-tsin-dzea-ri) - dizleg, dis-

fae briinlu (apala), iinj scot curaua - [a

descinge] <to tahe off one-s belt (girdle,sword, etc.» ex: pag 99: Lambre earamortu; nasa-I distsimsi

doc-tor sm (-tori) - gheatru - [doctor,medic] <doctor, physician> ex: pag 78:doctorlji (gheatsiirlji) nu-avea nadia s-

lu-ascapa

dot adv - dip - [de tot] <at all> ex: pag

75: c1injlji durnja shi varna -dot (dip) nu-

IIsimtsidub-c1i sf (dub-tsi) - vedz dupca - ex:

pag 64: bair di flurii antitsi ca dubtsi(galbinj miiri), austrachili, venetitsi,mints1i, vizantini

du-di-i sf (-dii) - agro pururnbu -[porumbel s1ilbatec] <wild dove> ex:pag 59: moi Urisula dudia-a mea, mashmoartea va na disparta

du-gri sm (-gradz)- arma (tufechi)cuun singur gagosh - [arma de cavaleriecu un singur glontJ <rifle worn bycaValry men WIIDomy Ull" UW'''''''' "A.

pag 58: tut ca ndridzeam s-Ijau dugr1ilusi s-acatsa loclu

du-gu-res-cu vb(--ream, n-ta, -ri-ri) -ariispiindziiscu una caldura ardziitoari(tsi ardi multu), iinc1ildziiscu(ardu) mul-tu- [a dogori] <to heat> ex: pag 52:cum s-apruohea di njadz1idzu1i, cumsiimtsea ca soarli acatsa s-dugureasca(nciildzascii, ardii multu), disc1irca tuaumbratii

dul-ber s/adj (-be-ra, -beri, -be-ri) -

150 NUsm TULLIU

multu mushat, undzit, cu buna vidzutii,maghipsitor di mushat - [foarte frumos]<very beautiful> ex: pag 65: nu earafeata s-nu-I va pi dulberlu (mushatlu)Lambre

du-mi-catl sn (-turi) - miishcatura,cumatii (di pani) tsi s-baga (shi s-ameastica) antreaga tu gura -[dumicat,imbucatrii] <mouthful>

du-mi-cat2 adj (~-tii, ~ts, ~-ti) -faptu (tiiljat) cumats njits (cat s-poatii s-intra tu gura-a omlui tsi Ii maca) -[dumicat] <made into small pieces> ex:pag 65: Numaljili fura dumicati (tii/jatitu cumiits njits), arumanjli, bumbarlji,cucurujli shi splinandurli scoasi di pisuli

dum-ni-dza-es-cu adj (-eas-cii,-eshtsii, -esh-ti) - ca data (faptii) diDumnidzii - [dumnezeesc] <godly> ex:

pag 62: Elimbul la si parea ca unabisearicii, piidurli ca un templu santu,puljlji ca una muzica dumnidziieasca(ca vinjitii di la Dumnidzii)

dum-ni-lji sf (--1lilj)- chirolu (starea)ciindu cariva easti domnu shi

stapueashti pristi un crat (pulitii, casii,etc.) - [domnie] <reign> ex: pag 66:avriihnjisits s-culcara catiun la purava-Ijshi agarshira sum 'muta dumnilji(stiipuiri) ali luna

dup-ca sf (dup-tsi) - galbin mari (cattsintsi liri nturtseshti) - [moneda mare deaur] <large gold coin>

du-vle-ti 1 sf (-viets) - stat, crat,amiranlji, viisilii - [stat] <country,1\.llIgUUIlV'"t:J\.:pag 00: nu vrea s-veaoa

oaminj di ali duvleti (chivernisi) lacalivi, ca shtea tsi au'traptii

du-vle-ti2 sf (-vIets) - mushuteatsa-'[frumusele] <beauty> ex

du-zi-na sf (-zinj) - stag di 12 cumats di

idghiul lUCID - [duzina] <dozen> ex:pag 82: shcurturi vrea-lj coasa vara

duzina (dauspradzatsi),

dzac vb (dzii-tseam, dzii-cu-tii, dzii-tsea-

ri) - vedz zac - ex: pag 103: dziitsea(.rhidea tes iimpadi) di langoari

dza-da sf (-di) - finghitlfinghid, surtsealidi chin adunati stog tr-aprindeari foclu,un lemnu lungu cu surtseali di chin(apreasi) la un cap cu cari s-fatsi lunjinanoaptea - [zada, surcele de pin pentruaprins focul, toqii] <chips of pine usedto light afire, torch> ex: pag 90: oaracandu siircaceanjljiavea bagatii di macacu dzada apreasa

dzi-na sf (--1li)- featii dit parmiti (dai-leana, tinira, multu mushata, nimuritoarish-buna la suflit) cu puteari supra-naturala - [zina] <fairy> ex: e ex: pag55: tutii siircacinamea sh-diideabana trimushata dziinadi munti

dzem vb (dzi-meam, dzi-mu-ta, dzi-mea-rildzea-mi-ri) - shcljimuredz, scot zboariniarticulati dit gura (ca am dureri mansh-nu pot s-li-aravdu) - [a geme] <togroan>

eftin adj (-ti-na, -tinj, -ti-ni) - tsi nucustuseashti multu - [ieftin] <cheap,inexpensive> ex: pag 91: u-ancuparamultu cama eftin dicat s-vindea panaatumtsea

em conj. - shi - [~i] <and> ex: pag 107:fitsea ca s-para em (shi) fuviros, em(shi) ariisit

e-re-mit'ermit sIadj (-mi-tii, -mits, -mi-ti) - ermuxitlirmuxit, (ciilugar) tsibaneadzii singur tu lumi sh-tuta bana-Ijeasti ncljinata al Dumnidzii, un tsi

baneadzii singur sh-ari putsiini ligiituricu-alantii lumi - [eremit, pustnic]<hermit> > ex: pag 57: si ncljina lamushata feata cu oclji di maghii cum sinl",Ii1"; n" PTPmitI~11"; it"n~";

e-vla-vi-i sf (-vii) - aspunearea-a vrea-riljei ciitriiDumnidzii cu tsiinearea-a tu-tulor nomurlor ali bisearica - [evlavie]<piety> ex: pag 112: candu evlavia aHristolui fitsea ca pana shi gilatslji si s-facii njelj la inima

eV-ZOn/evzun sm (-zonj) - stratiot greecu fustanela tsi aveaglji piilatea viisi-Ijelui gree - [evzon] <evzon> ex: pag94: un bran di matasi, cu fundi dihrisafi, strimtu mash patru dzeadziti,cum iilpow evzonjlji

MURMINTSA FAM CRUTS~ 151

fa-lia-ti-na - :--edztaljatina - ex: pag 64:tu cicior avea cunduri di faliatina (chealidi bou i cat) aroshi lucrati cu hir disirma

fan-taz-maJfandazma sf (-mi) - fantasi,hiintsa imadzinara (di multi oriimadzinea-a truplui a unui tsi ari mowdeja) tsi-lj si pari reala a atsilui tsipistipseashti ca u veadi dealihea -[fantoma, niiluca] <ghost> ex: pag 54: umutrea ca cildasit di minti, u mutrea ca

pi una fantazma cadzutii dit steali

fapta sf (-ti) - tihisiri, lucru tsi s-arifapta - [fapta] <fact, deed> ex: pag 91:eara, nafoarii di aesti daua fapti, shi unaalta faptii tsi-I fitsea pi celniclu s-pitreaca pi dzinir-su

ra-dzet sn (-turi) - paduri di fag - [fiiget]<beech forest>

ra-get sn (-turl) - vedz fidzet - [fiiget]<beech forest> ex: pag 58: va cantiipitumiclja n plai shi birbiljlu tu fiiget

modish sn (-shuri) - dintsiiljman di laun elefantu (fildishin); lucrul (di hroma

alba) di cari suntu faptsa dintsalj aelefantului - [filde~] <ivory> ex: pag 93:

tsi dintsa alghi! canda suntu fildish

fi-li-gra-ni sf (7) - sirmatiro,lucraturafina ca una dantela adrata pi giuvairi cuhiri multu subtsan di amalama (asimi,etc.) - [filigran] <filigree> ex: pag 103:easti lucrat ahat mushat, canda-ifiligrani

fin adj (fi-na, -fmj, fi-ni) - 1si"easti njicshi ndilicat, (pandza) multu subtsan dis-veadiprit ea - [fm] <fine> ex: pag

'!".._.. n;.I .. _~; Ai "'"ntICloHi"~

fina, sapata tu lemnu

fin-ghidlfinghitlfinghit sm/sn (-ghidz

/-ghitsl-ghi-ti) - lamba (candila) cuuntulemnu i gaz cu cari s-fatsi lunjina

noaptea, dzada - [opaitl<rushlight> ex:

pag 70: dupa tsi-apreasi un finghid, iilmutri unaoara

fiea-caJfljaca sf (flets) - pira, flamiil flea-

ma, partea lunjinoasa shi njishcatoari(tsi s-mina tut chirolu) cari si-analtsa ditun foc - [flacara] <flame>. ex: pag 102:luna ... lji mutrea di nsus cu vreari shi la

basha friimtsili dumjiti cu una fleaca(}lamii)alba shi trimburitoari

fiea-maJflama sf (-mi) - pira, fleaciilfljaca, partea lunjinoasa shi njish~oari(tsi s-mina tut chirolu) cari si-analtsa ditun foc - [flacara] <flame> ex: pag 50:varna lamnji cari casca gum aclo nsus,pri chipitli di munti, shi vearsa pira shifleama (fleacii)

fii-turl/fitur sm (-turl) - pitpiruna, unainsecta cu areapiti man sh-multu mu-shati (chindisiti) tsi azboaira di pi unaliIicipi-alanta - [fluture] <butterfly>

fii-tur2/flituredz vb ("-ram,-ra-tii, -ra-ri)_ fac semnu ascuturiinda una shamii,dau cu peanili ca un flitur - [a flutura]

<to wave> ex: pag 87: Perlu lungu aljflitura pri anumirlji mushats ca aripi dicorbu

tlor adj (flo-ra, flori, flo-ri) - albu dip(fiira var per lai), hroma tsi sh-u-adutsiniheam cu albu-galbin (candu-i zborludi capri sh-tsachi) - [alb-auriu] <white-golden> ex: pag 114: avea tiiljata unvitulj flor (albu-galbin)

flu-cos adj (-coa-sa, -cosb., -coa-si) - tsieasti cu floatsi - [flocos] <hairy,shaggy> ex: pag 55: timtii pi vilendziiflucoasa

fran-dze-laJfranzeliilfrangioliilfranzola -pani alba sh-ciirtsiinoasa (cu coaji multiish-njedz putsiin) ca atsea tsi s-fatsi Fran-tsa, (tu unili locuri s-dziitsi shi samuna) -

[franzela] <french bread> ex: pag 55: aumacata pani alba ca frandzela

fran-tses-cU/frandzescu adj (-tseas-ca,

-tsesh-tsa. -tseash-ti) - di Frantsa, ashi

cum suntu gal]l t IrantSezI]I)

[frantuzesc] <french> ex: pag 107: luved tu frantseshti

fri-cos adj (-coa-sa, -cosh, -coa-si) - tsi

Ij-easti frica, tsi fatsi fuca la altsa -[fficos, infrico$ator] <who scares easily,scary> ex: pag 85: tilts furl veclji,fricosh (tsi lac fricii la lumi), liihtiirosh

ftu-hip-ses-cu vb (-seam, -si-fii, -si-ri)_ urf"anescu, mi fac ftoh (oanan, fucara)

_ [a siiraci] <to become poor> ex: pag108: sh-ca s-ti loam, Rumania nu vrea

]52 NUSHI TULLIU

ftuhipseascii (urflineascii), ca s-dideatrei-patru njilji di liri

fu-cu-ri-n3lficurini sf (-rinj) -vatri ius-fatsi foclu; foc apres ghini - [vatra, focincins] <fireplace, hearth; fire> ex: pag115: un aroput s-avdzi stri fucurini(vatra cu foe), shi niscinti chetsri s-amcutiri di nsus

fu-dul adj (-du-li, -dulj, -du-li) - piri-fan, filos- [fudul] <proud> ex: pag 53:niveastili si ndridzea cari di cari s-hibicama fuduli (pirifanii)

fu-du-Ii-i sf (-Iii) - fuduleatsi, pirifanji,fali - [ fudulie] <pride> ex: pag 73:aciitsari s-agioaci diniinti cu multifudulii (pirifanji)

fu-fu-Ies-cu vb Heam, -li-ti, -li-ri) -Ij-amintu tut tsi ari cariva, il gulescu di

tut tsi ari - [a ci~tiga totul, a goli (curita)pe cineva de ceea ce are] <to wineverything> ex: pag 120: aveam uni

amadi multu buni shi Ii fufulii (ii/j guliim, Ii amintai) tuti arshitsili a sotsIor

fu-Ijor/fuior sn (-Ijoa-ri) - mnati di lini(cinipi, Ijin, etc.) - [fuior] <bundle ofwool, hemp, etc.> ex: pag 52: iapili cumindzilj dupi nisi s-mushca, aliga cucoada fuIjor .

fun-da sf (-dil-dzi) - fljong - [fundi]<bow> ex: pag 94: ancupiri shoun brindi mitasi, cu fundi (fljonguri) di hrisafi

fu-ra-mi sf (-rinj) - ceati di furl,oaminjtsi Ija lucri di la aItsi cu zoreash-firi s-pliteasci - [bandi de hop]<band ofthieves> ex: pag 118: iu au tri-cuti ahiti furinj (ceati di furl) shi iuaurli vimhJrlitn.mn.

fur-Ii-chi sf (-Iichi) - furtu, furari _[hotie] <theft> ex: pag 106: iuva nu s-au fapti ma multi furlichi (fUrturi)ca tucalea di Avdeli pini Biiasi

fu-sar adj (-sa-ra, -sari, -sa-ri) - un(ghiftu) tsi fatsi fusi - [care face fuse]<spindle-maker>

fus-car sm (-cari) - tsi fatsi fushti - ex:pag 83: lj-asuni uni n cap cu furca dilu-adri fuscarlu ca aclo si-Ij hibi

fus-cii sf (fush-ti) - bishicii, filtacii _

[bi~ici] <bladder, blister> ex: pag 78:arbineshlji Ij-ashtearni cu fushti, iIj bat,iIj sindzineadzi

fu-vi-ros adj (-roa-si, -rosh, -roa-si) -tsi fatsi fricii, tsi infricusheadzi _

[infioritor, teribil] <terrible, terrifying>ex: pag 106: adutsiri aminti mplini dilucri fuviroasi (tsi aduc liihtari)

fu-vir-ses-cu vb (-seam, -si-li, -si-ri)-cinusescu, dzic a virnui ci va-Ij factsiva ariu (ta s-Iu-aspari ta si-I fac si-njda tsiva) - [a ameninta] <to threaten>ex: pag III: nu putui s-aravdu ahittiranj, shi-I fuvirsii (ciinusii, ii/j dziirh ciiva-/j fac multu ariiu) cu zboari greali;pag III: di tr-atsea cii eu lu-aveamfuvirsili, fui giudicat

ga- i sf (gii) - un pulj cu peani Iii shi ciocsanatos -[cioara] <crow> ex: pag 93:aIlioara giiilinu-nj va para purunghi shiharacaschili piturniclji!

gai-Ie/gaileilgiilei sm Headzl-Iei) -vrundidii/frundida, ghideri, frica i min-duiri tsi-sh fatsi cariva cindu ari ti adrari

vir lucru tsi poati ta s-easa arau - [griji]<worry, concern, trouble>

gai-Ie-i sf (-lei) - vedz gaile - ex: pag

89: s-featsi cii doarmi; tsigailei avea!

ga-Ian-tu adj (-Ian-Ii, -Ian-tsa, -Ian-ti)- cuvarda, tsi s-aspuni bun shi atentu _

[galant] <galant> ex: pag 88: Lambre,galantu (cuviirdii) cum eara, la dimindaa tutulor biutura

ga-ra-fi-la sf (-fi-li) - garoaflii/garoafi,una lilici cu multi soi di hromi sh-cunjurizmi mushali - [garoafi] <carna-tion> ex: pa~ 62: suflitlu s-dishcliidi caoaoucnea 01 garaI1la

ga-ze-pilgazepilgizepi sf (firi pi) -siciilmai, taxirati - [supirare, pierdere,minie] <trouble, grief, fury>

giib-jeu sm Hei) - tufi (tufani)di giu-neapini, arbur njic dit fumeaija a chinj-lor, cu truplu ca uni aIumachi tsi s-tindi

pi loc - [jneapin] <juniper>ex: pag106: s-vedz ishinda dit giibjei i di dupaarburi virna bluchi di furi

gacilgaci sm (gici) - tsap, tsap tsi njardzi

niintea-a cupiiIjei - [tap] <he-goat> ex:

.'


pag 59: noi avem mari hazmalachi dimultu nica, di cindu inj fura un giicishi-Ivindu la ciragunj

ga-Ies-cu (mi) vb Hearn, Ji-ti, -li-ri) -(mi) nsirinedz, mi fac sirin -[a (se) inse-

nina) <to clear up (the sky» ex: pag 82:pina s-trapsira niorlji, gili (si nsirinii)tserlu shi inshi iara soarli

gii-Iit adj (-Ii-Ii, -lits, -li-ti) - sirin, tsieasti fira niori, insirinat - [senin] <clear

sky> ex: pag 53: tserlu eara gilit (sirin)shi aIbastru ca una dalga di-ali amari

gii-lji-nu-shil sf (-nush)- galjinamanjicii, pulj di giljina -[giiinu~a] <youngchicken>

gii-lji-nu-shi2 sf (fira pi) - una con-stelatsii di steali tsi sh-u-adutsi cu ungiljina cu pulj - [clo~ca cu pui] <thePleiades> ex: pag 71: giljinusha lutsea

pri chipita al Elimbu ca una culani dichetri scumpi

giin-gu-redz vb (-ram,-ri-li, -ci-ri)-zburiscu (ca pulji cindu s-vor) cusonuri niarticulati (cari nu fac zboarintredz tsi si s-aducheascii) - [a ginguri]<to coo> ex: pag 76: purunghilj gin-gurea dipriuna tu vali cu una boatsilingiroasa

gii-rii-gun s/adj (-gu-na, -gunj, -gu-ni)- armin tsi sh-chiru limba shi s-featsi

grec - [aromin grecizat] <VlaI1 whoabandoned his language and becameGreek>

gar-bu-it adj (-i-Ii, 4ts: -i-ti) - in-cusurat, g1iIbuv, gribos, cushal -[gitbov] <bent, hunch-backed> ex: pag. ~. -. , .""'"

--- '"

jiloasa shi plamti

giir-ga-Iatlgirgilatlgirgirat adj (-la-Ii,-Iats, -Ia-ti) - aspilat, para-aspilat - [spa-

lat bine] <washed>

giir-ga-ratlgirgirat adj (-ra-li, -rats,-ra-ti) - vedz girgilat - ex: pag 92: earamushati, aspilati, girgarati (multu ghiniaspilati), ma vira nu-Ij si parea caHrisula a lui

giir-ga-ri-tsii sf (-ri-tsi) - insecli njicacu truplu oval tsi macii planti cultivati -

[gargarijii] <weevil> ex: pag 116:Ververa si stricuraca una girgaritsi

gii-ze-pi - vedz gazepi - ex: pag 65: nucutidza si sh-aspuna vrearea, ci alumt-sea eara gazepi "

ghe-su-ca-nut adj (-nu-ta, -nuts, -nu-ti) - aIbu-ams - [aIb-ro~cat] <white-reddish>ex:pag 122: una capri mushcrashi una ghesu<;iinulipisht6 di una parti

ghi-de-ri sf (-deri) - taxiratiltahsirati,laeatsi, distihii/dhistihii, citratsi, pa-cus/pacuz - [nenorocire]<misfortune>

ghir-ghe-fi sf (-furl) - pindzi pi cari s-fatsi dantela - [gherghef] <lace frame>ex: pag 92: scria mushat, candachindisea pi ghirghefi

gi-Iat adj/s (-la-Ii, -Iats, -la-ti) - atsel tsivatima condamnatlu la moarti di un tri-unal, un tsi vatima, un tsi pidipseashtimultu sh-fira njila pi cariva - [cilau]<torturer, executioner> ex: pag 112:cindu evlavia a Hristolui iatsea ca pinashi gilatslji si s-faca njelj la inima

gi-Iep sn ("1Iuri) - taxa tsi s-pilteasti lachivernisi tri oili tsi Ii-ari cariva -

[impozit pe oi] <taxes for owningsheep> ex: pag 51: zbor avea ishiti ciarminjlji ma multili oi li-ascundu digilep

giu-ea-pi sf (firi pi) - vedz giuvapi - ex:pag 101: la cati Iji spunea ma-sa, nisanitsi nu tuma giueapi (zbor)

giuglijug sn (-guri) - hilati di lemnutsis-baga pisti gurmazhi-a boilor (caIjlor)ta s-traga phiglu - [jug] <yoke>

giug2ijug sn (-guri) - cali nsus, imnari"...; ,..n~c:t; tli munn .. rsuisl

<ascent> ex: pag 53: turmili di mitntsl,di steatpi, di noatinj, di vitulj, di njaliloara giuglu-giuglu (calea) nsus ciitri tuElimbu

giu-nar sm (-nari) - tinir sh-gioni - [voi-nic] <young man> ex: pag 55: eara, pi-ninga mushati, multu giunara shi multubuna

giu-nes-cu adj (-neas-ci, -nesh-tsa,-nesh-ti) - ca di gioni - [vitejesc]<brave> ex: pag 64: ca multu fudul shi

154 NUSHI TULLIU

multu giunescu Ij-earaimnaticlu

giu-nop sm (-nochi) - vedz giunoplu

giu-no-plu sm (-nop-lji/-noch-Iji) -giunel, gioni - [voinic] <brave> ex: pag

108: patru giunoplji nchisira

ginr/agiur vb (-ram, -ra-ra, -ra-ri) - dauzbor solemnu (giurat, cu mana pi crutsi idinintea-al Dumnidza) ca atsea tsi spun

easti dealihea - [a jura] <to take a oath>

giu-ratlagiurat adj (-ra-ta, -rats, -ra-ti) -zbor spus cu mana pi crutsi i dinintea-alDumnidzii ca easti dealihea -[juramint]<oath>

giu-va-ir/giuvairi snlsf (-i-ril -i-ruri) -lucru (ca neali, biligits, minghiush,ghiurdanj, etc.) faptu di metal scumpu(maliima, asimi) tsi poati s-aiba shichetsra scumpi (diamanti) purtat tramushuteatsa - [giuvaer]<jewel> ex: pag68: nu vrea poata n dzua atsea si sh-veada pri giuvairiu a Ijei Lambre

giu-va-pitgiueapi sf (-vachi) - zbor,apandisi, apocrisi, explicari (aspuneari)a unui lucru tsi s-ari fapt5:i eatse s-arifapta - [raspuns] <answer>

gHi-va-ni-i sf (-nii) - usha orizontala icapachi cu cari sa ncljidi intrareatu una izba (magazii, pampori, etc.) -[chepeng] <trap door> ex: pag 116:vidzu lirii shi ocljilj Iji si featsiraglavanii (cat una usha i capachi mari)

gln-ma sf (-mi) - shicai, gljimatngljima-[gluma] <joke> ex: pag 73: aeatsa sizburasca cu tuts, shicai, glumi, cati s-caftsa

e"- AA J \ , , }

vedz gol-(I, 2) pag 88: tu un loc s-veadiun loc goalish (gol, jara uiva)

goll adj (goa-la, golj, goa-li) - tsi nu-aritsiva nuntru - [gol] <empty>

gol2 adj (goa-Ia, golj, goa-li) - (om) tsinu-ari vara stranj pi el, gulishan, dis-puljat; (pulj) tsi nu-ari peani - £i~ol,gola$]<naked>

gol3 adj (goa-lii, golj, goa-li) - singur,mash - [singur, numai] <alone, only>

grai sn (-iuri) - zbor, cuvendii, limba,

dialectu - [vorbii, dialect] <word, di-alect> ex: pag 71: grai (zbor) nu puteas-Iji scoata din gura

grii - vedz dugrii - ex: pag 112: uniishu-

na, un grii (tufechi) trundui noaptea

gra-es-cU/grescu vb (gra-eam, gra-i-ta,gra-i-ri) - dziic, zburiiscu, grescu, cljem -[a griii, a chema] <to speak, to call>

gra-ma-da sf (-madz) - stoglstoc, stiva,suro, sumiireauii, ma multi lucri tsi staadunati deadun sh-larii arada

[griimada] <pile> ex: pag 84: nu vedzdicat griimiidz di shumuronj

gran sn (-nil-nuri) - una soi di iarbaimirii di-a cui giirnutsi matsinati (Iarina)

s-fatsi pani - [gnu, cereale] <wheat,cereal> ex: pag 67: iu nvirdza granili(cerealili) primaveara

gremigremur sn (-muri) - aripidina,arap/rapa, lreapidlareapit, grimelj, loc(di la un munti i magulii) tsi easti multuncljinat di nu pots s-ti-alinj i s-dipunjlishor - [ponor, n"pii] <escarpment> ex:

pag 54: dupii tsi s-dipiirta di la puravapana tu un loc iu sh-u fura un gremareapid

gren-dii sf (--dzii)- potan, tabani, grindii,lucru lungu sh-gros (adrat di lemnu,cilechi, beton) tsi s-ufiliseashti laadiiriiminti (casi) ta s-Ii faea saniitoasishi s-nu cada - [grinda] <beam> ex: pag124: mi liga di una grenda dit ahuri

gres-cU/griiescu vb (gream, gri-ta, gri-ri)- cljem,dziic,zburiiscu-[a chema] <tocall>

O'r1-mn~ ~r11 ( ",n~_c::; -mnc:h --mn~_c:i\

- cu multi gremuri, aripidinos multu -[priipiistios] <very steep> ex: pag 58: cututi ea loclu easti grimos multu shi

mplin di biguri shi di-ariipi

gu-gucil sn (-gu-ci) - fruhtuldi misur(ealiimbuchi) cu tuti giimutsiili tsi s-afliipi el- [~tiuletede porumb] <com cob>

gu_guci2 sn (-gu-ci) - cuculici (di chin)- [condepin]<pinecone> .

gu_guct3 sn (-gu-ci) - gugutca/gagut-ciilgugufcilgugufca/gugusciuea, un puljca un pururnbu agru (gri, cu una ca

MURMINTSA. FA.Rfi.. CRUTSI 155

.'ghiurdani lai digushi) - [porumbelsalbatec] <wild pigeon> ex: pag 60:"catsfiirtats di-a mei nj-ari bagata s.micandiiseasea s-mi-alas di tini, dasha-amea, gugucea-a mea

gu-ma-li sf (-miilj/-ma-li7)- vedz gu-molj - ex: pag 57: canjlji alantsa iiljhranea cu gumali, Belu maca pani

gu-molj/gumulj/gamulji/gamuli snlsf(-moa-ljil-mu-ljil-mu-li)- macarl(adrata ca un gljem) di misur i tartsii cucari s-hriinescuciinjlji - [cocolo$deporumb sau tarile cu care se hriinescciini]<7>

gush-tir/gushtur sm (-tiril-turi) - pricinjiea dit fumealja-a reptililor, cu chealeaveardi-muma acupirita di ploaci, cu

coada lunga shi patru cicioari ishiti eatranafoara - [gu$ter] <lizard> ex: pag 121:

cati viir gushtir veardi mina fearica shi

noi n-alipidam amproshti

gush-tu-ri-tsa sf (-tsi) - gushtirnjic -[$opirii\ii] <smiill lizard> ex: pag 121:nu da hiibari candu trec... gushturitsiili

gus-toS/gustos adj (-toa-sa, -tosh, -toa-si) - nostim, tsi easti cu gustu bun (nus-timada buna), (om) tsi ari gustu (cuven-da tsi u-ariiseashti lumea) - [gustos]

<tasty> ex: pag 73: lu iatsea hazi, eaeara gustos (cu gustu, nostim) paplu

guz-molj sn (-moa-Iji)- cuculit,nstu-gat, lucru faptu (adunat stog) ca ungljem (bala) - [mototol] <small ball ofworsted, clew of threa~ f:!Il:pag 123:mi adunai guzmolj (stog ca un g/jem);

piiream una nivistulji tsi scoati caplu ditI!Uva

ha-la-Iithalallhalani into- exclamatsii tsi-

aspuni admiratsii, bun lucru easti, eshtivlughisit di Dumnidzii - [halal] <fme,good> ex: pag 88: halali pri feata tsi va-Ilja; tuti harili Ii-ari

har sm (hari) - moarti, atsel tsi Ija suflitlucandu moari omlu, personagiu ditmitologhia greaea carl tritsea suflitli-amortsiilor pristi araulu Styx -[moarte,Caron] <death, Charon> ex: pag 56:putura s-achicaseasca tsi chirdaciunivrea s-Ij-aduea Harlu, tsi jali vrea la

alasii anghilu ali moarti

ha-ras-chi-Ia - ?7zbornicunuscut:cauna caracaxan - ex: pag 93: altaoaragiiili nu-nj va para purunghi shi hara-caschili piturniclji!

ha-raz-miilharagma sf (-mi) - lunjinacarl si-aspuni pri tser tahina hiirghii(niiinti ta soda soarli) - [zori de zi]<daybreak> ex: pag 50: harazmamushata Ij-arca perlu-Ij arus pisti muntishi pisti piiduri

has-cU/cascu vb (hiis-cam, hiis-ca-ta,. has-ca-ri) - dishcljid gura ea nj-easti

somnu, dishcljid gura sh-ocljilj (ta s-ved

ma ghini, ea mi ciudisescu di tsi s-fatsi,etc.) - [a ciisca] <to gape, to yawn> ex:pag 90: Rocca shi Hrisula cu altsiisiireaceanj ma-l hiisca n guIi shi s-umfla

ha-tra sf (-tri) - hiitari, favoari, lucrul tsi-I fats a unui ca-I vrei i ca Ij-ai borgi -

[hatir; favoare] <favor> ex: pag 83: s-Ij-asparga hatra ali tsal Rocca

ha-zi sf (lara pi) - angljima, cu haraua,cu gustu, cu vreari, cu ariideari, ca trii

_ shicai - [haz] <fun, pleasure> ex: pag45: ancupiira din Vol sh-una fustanelaalba, di hazi (tra ariideari), multufudulii; ex: pag 73: lu iatsea hazi(aradea cu e/), ea eara gustos paplu

haz-mi sf (haz-mi).- dushmanilji[du$manie] <enmity> ex: pag 91: sh-alui Iji imna tu minti hazmea (dush-miini/ja) al Dona

haz-mul sm (-madzl-mi) - dushman,ehtru - [inamic] <enemy> ex: pag 85:iarshirots di-a Pleasiiljtii,tsi avea hazmi",u. \000fW,&_ aJ --,

inshirafurl

haz-mu2 sm (-madz) - galbin, lira[ban de aur] <gold coin>

ha -ea -ti sf (ha-ets) - uda strimtu (afoaraa casiljei), antreu, tinda - [tinda]<gallery, porch, entry> ex: pag 120: n-agiucam cu arshitsili tu hiieatea dibisearica Sta-Miiria

hap-sa-nith~psiinailhapsana sf/sm.(-siinj/-nadz) - ziindanilzundanilsanda-ni, ancljisoari, budrumi, ahapsi, casii iu

156-NUSHI TULLIU

s-tsiin iincljish oaminjlji tsi au fapta lucriarali -[inchisoare] <prison>

hap-sa-oa-i sf (-nai) - vedz hiipsani-ex: pag.90: va s-putridzasca tu hapsiinai

ha-ra-i sf (-rai) - hiirar, sac mari tu caripot s-intra viira 150 Kg cu cari sa ncarciimulili - [sac mare] <large bag>ex: pag75: biirbatslji turghisea foartitsli, ficiorljiaduna hiiriiilitra bashtili di liina

har-bu-es-eUlhiirbulescu/harbuledz vb

(-earn,' -iota, -i-ri) - hiirchescu, Ijauanasa cu greu sh-fac lava (prit gura sh-nari) tu chirolu a sonmului -[a horciii, asforai] <to snore> ex: pag 8.9:nizanljidumja dush sh-harbuea (hiirchea) iinsomnu

har-bu-Ios adj (-loa-sa, -Iosh, -Ioa-si) -ca di la atsel tsi hiircheashti - [sforiiitor]

<like snoring> ex: pag 4.9: s-avdzii unaboatsi hiirbuloasa (cd boatsi di-atsel tsihiirchearhti) nafoara

ha-ri-os/hrios adj (-oa-sa, -osh, -oa-si)- un tsi-aradi, cu aradeari, cu haraua,hiiracop - [bucuros, vesel] <cheerful,glad, merry> ex: pag 110: ciindu tutalumea-ts pari hiirioasa(cu harauii)

har-ses-eUlhiirisescu (mi) vb (-seam,-si-ta, -si-ri) - (mi) mbucur, am mariharaua, glindisescu - [a (se) bucura] <torejoyce, to be gtad ot> ex: pag .90:harsinoaptea tuta eu chimaneili

har-zes-eu - vedz ahiirzescu - ex: pag57: di shasi fieiori tsi la hiirzi (deadi)Dunmidzii,mash nasa singura la armasi

har-zit - vedz aharzit - ex: pag 5.9: bana-

a ta easti hiirzita (lj-u vrei, lj-u ai borgi)-- - ---J - --- ---

has-ca-tor adj Hoa-ri, -tori, -toa-ri) -tsi hasca, tsi mutreashti eu gura maridishcljisa (ca tri ciudii) sh-nu seoati unzbor - [care cascii] <gaping, yawning>ex: pag 122: altaoara s-hits gionj, nuhiisciitori!

haz-ma-Ia-ehi sf (-Iachi) - dushmiinilji- [du~miinie]<enmity> ex: pag 5.9:noiavem mari hiizmiilachi (durhmiinilji) dimultu niea, di ciindu iinj fura un gacishi-I vindu la ciiragunj

hea-ri sf (heri) - hulii, lichid (dzama)galbina-veardi tsi easi dit hicati - [fiere]<gall, bile> ex: pag .90:cripa tu heari, calj-asciipa arastea si-I cura unaoara tritotna

hea-vra sf (-vril-vruri) - liingoari tsieasti cu ciilduri shi trimburari di-arcoari

- [febra] <fever> ex: pag 124: ciindu initumai seara acasa, mi tumai cu heavra

her sn (hea-ri) - un metal multuaraspiindit; lucru faptu di her: atseali tsis-baga la ushii i la firida ta s-nu poata s-intra furlji, atseali cu cari s-Ieagi lamiinj sh-Ia cicioari (briindzii)furlji tra s-nu poata s-ascapa, etc. - [fier; gratie,lantl <iron; door or window bar> ex:pag 111: tora him areat tu heari(brangii) ca atsel cama mari batahci

hi-Ia-ri-i sf ( lii) - hiiriicupilji, stari diharaua multa - [veselie] <joy, gayety>ex: pag 65: vinlu da hiliiriacama nainti

hi-Ia-ros adj (-foa-sa, -rosh, -lOa-si) -tsi easti cu hiliirii, hiiriicop - [vesel]

<joyful> ex: pag 56: ahantu hiliiroasieara siircaceanili

ho-hut sn (-ti) - son viirtos shi niarticulatseos di un tsi ariidi i pliindzi multu siina-tos - [hohot] <burst of laughter orcrying> ex: pag 101: s:minara ciilivilituti di hohutlu (vrondul a pliindzeariljei)a Ijei

ho-pa sf (Pi) - oara, stic, chiro - [clipa,data] <7> ex: pag 65: lumea canda sh-chirdu hopa

hu-ehiu-ma-tilhuehimati sf (-mats) -giudets, siirai, tn"bunal, cunachea iu s-

nomlu-a statlui - [tribunal] <court,tn"bunal> ex: pag 78: 10 patru sarciiceanj

shi nchisi tri Liisun si s-pliinga lahuchiumati (chivernisi, tribunal)

hu-hu-tes-eu vb (-team,-ti-ta, -ti-ri) -aurlu, zghilescu, ashuiru, scot suniti cuboatsi viirtoasn - [a urla, a chiui, a ra-suna] <to yell, to shriek, to shout> ex:pag 101 : tsal Rocca huhuti (aurlii)unaoara ca musheata di nipiirticii; s-minara ciilivili tuti di hohutlu a Ijei

hu-hu-ti-ri sf (-tiri) - aurlari,zghiliri-

MURMlNTSA FARA CRUTSI 157

"[hohotire] <yelling> ex: pag 6.9: acatsa-ra si s-toama dit munti cu huhutiri (aur-

liiri) tsi fiitsea s~ariisuna valea tiicuta

hur-ghea-nit sladj (-ni-ta, -nits, -ni-ti)_ vedz hurgheat - ex: pag 110: 10 piinash-videala-a ocljilor a maratslor dihurgheanits (oaminj dit hoarii)

hur-gheat/hurgheanit sladj (-ghea-ta,-gheats, -ghea-ti) - tsi vini dit (biinea-dzii tu) una hoara -[satean] <peasant>

hutl adj (hu-ta, huts, hu-ti) - glar, hazo -[prost] <stupid> ex: pag 83: aushluarmasi ea hut (glar)

hu-ta2/uta sf(-ti) - pulj tsi sh-u-adutsi cuun vultur (aito, omju, etc.) mash cii eastima njic - [~oim]<falcon, hawk>

ia-di-r8Jiadiri sf (-diri) - soi di planta (caveseu) tsi ereasti shi si ngiirlima pistizmi - [iedera] <ivy> ex: pag 5.9:

nidispartsat eshti di mini ca aumbra-amea, ca iadirea di arburi

iar-ba sf (ier-ghi/ier/buri) - plantii njicii(tsi ereashti agra pri ciirnpuri,cu friindz$verdzii sh-Iundzi) cu cari s-hriinescupravdziili ierbivori -[iarba] <grass>

ias-ea sf (ies-ehi) - una soi di ciupercii(buburec) tsi creashti (ca petali di cal) pitruplu a arburilor shi cari (cu miinearlushi stumarea) agiuta la aprindearea-afoclu aoa shoun chiro - [iascii] <tinder,touch-wood> ex: pag 121: nu aveamiasea, miinear, stumari

ia-tac sm (-tats) - ?? zbor JIIicunuscut;(poati s-hiba itac/gitac = sots tsi agiuta

la (eu cari s-fatsi deadun) un lucru; ica,ni limba rumiina shi inglezii =complice)

_ ex: pag '/1\: alJ ratsea lauus,'" U,",,"'C4cii hriinescu furlji shi multi alti

i-boZ/iboj smlsn (-bojil-boa-ji) - filj,siiue, siimbuc, soc, profc, vujlvuji, unaplanta ierboasa tsi anjurdzeashti urut, cuarapuni di lilici njits, albi shi frul1ti liii -[boz, soc] <elder> ex: pag 55: alaga traiarba-a cuclui, tra friindzii di saltsi tinira,

tra iboz, tra sa-lj da s-bea

i-bric sn (-bri-tsi) - un vas cu coadalunga tu eari s-fatsi (di ma multili ori)ceai i cafe, gijve - [ibric] <a special

small pan with a very long tail used tomake tea or Turkish coffee> ex: pag 63:

10 un ibric di tuei, lucrat multu mushat,

shi-Ij tuma a tata-sui si s-aspeala

i-eu-oar adj (-na-rii, -nari, -na-ri) - tsifatsi i vindi icoani - [iconar] <icon ma-ker or seller> ex: pag 118: s-mindueacum sou facii cama mllshata, di iu s-aducaicunari

i-gra-si-iligrasii sf (-sii) - nutii, noti,udalj, umiditati, vlagii, vliinga, apa(umuditatea) tsi s-afla tut chirolu tu unastizma dit casa i dit izbii - [igrasie,

umezeala] <humidity> ex: pag 78:singur pri una arugudzina muhlida, tuuna oda ntunieoasa, cu igrasii

ir-ghi-lish adj (-H-shi,-lish, -H-shi)-tsi tsiini di (vini di la, fatsi parti dit) una

irghilii - [de herghelie] <of a herd ofhorses> ex: pag 51: asuna creacurli dicloputi, di chipuri, di azghirari, di arujiridi iapi irghilishi

i-tsi-do adv - itsi, itsi s-hiba, cartsido, i-

chishdo - [oriee] <anything> ex: pag 5.9:aspuni calesha-a mea, njaua-a mea, ca

...itsido di (itsi) grai va s-easa dit gura-a ta

i-zi-ni sf (i-zinj) - permis, alasari, voljiidiilidhii -[voie] <permission> ex: pag78: s-dutsea pi la ciiimiicanlu,ciifta izini(volji) si sh-veada hiljlu

jar sm Gari) - jiratic, lemnu (ciirbuni) tsiardi lara pirii; fig. multu - [jiiratec] em-bers> ex: pag 70: doi jari sh-putsiinacinushii tricura pisti caplu al Lambre

ji-ra-tie sm (-tits) - vedz jar - ex: pag114: giuneapinj sh-lumiichi di chin virsa.. ...!. : .J.._~ 1..": ;I; .:Iift..n+i

lats 1 sn (-tsii) - un nod largu (la piirpodz,

la un cap di funi i cioarii) cari poati s-hiM stres deaviirliga di tsiva; fig. princii,

piighida (cu eari s-acatsii unii prici i unpulj) - [Iat] <loop, noose>

lats2 sn (-tsa) - una cumata (ca nel) tsi s-

leagii unii di-alanta ta s-facii una singiri -

[verigii] <link of a chain>

lats3 sn (-tsa) - puteari, curai, cutidzari -[putere, curaj] <courage, strength>

158 NUsm TULLIU

la-eri-matJiacramatJIacannat adj (-ma-tii, -mats, -ma-ti) - tsi ari (easti cu)lacrinj - [lacrimat] <with tears> ex: pag61: cu coatili pri dzinuclji shi 00 o~ljilj

lacrimats (mpZinj di ZiicrinJ)

Ia-eri-mos/lacramos adj (-moa-sa,-mosh, -moa-si) - tsi lacrimeadzii, an-durirat - [care liicrimeaza, indurerat]<who shedz tears> ex: pag 54: ocljiL..liii, migdalats, lacrimosh, amplinj di focshi mplinj di dultseami

Ia-fu-es-eu (mi) vb (-earn, -i-tii, -i-ri) -vedz lafusescu - ex: pag 66: scoasira su-marli shi acatsara si s-lafueascaputsiin

Ia-fu-ses-eu (mi) vb (-seam, "<Si-ta,-si-ri) - zburascu (am cuvenda, muabeti,conversatsii) cu cariva - [a discuta, a

conversa, a palavragi] <to converse,discuss>

lam-ba-da!liimbadhii sf (-biidz) - vedzlumbarda - ex: pag 11: analtu, sirvilj,truplu liimbadii,fats.. mushatiidi soari

Hin-ga-roS/languros/lunguros/langur adj(-roa-sa, -rosh, -roa-si) - mplin disentimentalismu melanholic -[languros]

<languorous> ex: pag 55: pisti ocljiljtulburi shi langarosh; ex: pag 95: Lam-bre scoasi cavalu, al biiga n gura sh-acatsiiun cantic langaros

U-ber/libir adj (-be-rii, -beri, -be-ri) - tsipoati s-faca atsea tsi va - [liber] <free>ex: pag 112: apuf"asiii s-mor, i s-hiuliber ca puljlji azbuiratori

li-ber-ta-tillibirtati sf (-tats) - starea tu

cari s-aflii cariva tsi poati s-faca (S"r17iC'.ic:; 7nnrac:rJi P.tr..'ilc:iva ~h-firi

vama ristrictsii - [libertate] <freedom, li-berty> ex: pag III: minutlu a mult du-rutiiljei libertati nu amana ca s-vina!

li-eu-riel sm (-rici) -ljuleac, bubulic tsida una lunjina fosforescentii noaptea -[licurici] <firefly. glow worm> ex: pag53: focurli ardea di parea di diparti canishti lioorici tsi s-astingu shi s-aprindu

Urn-bid adj (-bi-da, -bidz, -bi-di) - vedzlimpid - ex: pag 92: tsi oclji albashtriari! suntu limbidz ca amarea!

Um-pidJiimbid/Jimbit adj ("1'i-da, "1'idz,"1'i-di) - liigariillagarii, clar, (un lichid)

tsi easti curat (fira murdani, tsi nu eastitulburi) sh-prit carl s-veadi ghini sh-clar

pana n fundu - [limpede] <clear>

li-na-vos adj (-voa-sa, -vosh, -voa-si) -

linos, tsi Ij-easti leani, tsi Iji ngreaca s-

facii tsiva - [lenevos] <lazy> ex: pag 66:biirbatslji siint ca linavosh

li-shinl sn (--1luri) - milii, starea tu carls-aflii un tsi easti ca tu somnu firii s-

aducheasca tsiva di tsi s-fatsi deavarliga

di el- [le~in] <1iUnting>

Ii -shin 2/lishinedz vb (--1lam, --1la-tii,--1la-ri) - ligusescu/ligusescu, anj cadimilii, atsea tsi pat ciindu escu ca tu som-nu firii si shtiu tsiva di tsi s-fatsi dea-varliga di mini - [a le~ina]<to faint> ex:pag 80: ciindu-lvidzu, Hrisula lishina

li-shi-nat adj (--1la-ta,--1lats, --1la-ti) -anj ciidzu milii sh-fira s-hiu tu somnunu shtiu tsiva di tsi s-fatsi deavarliga dimini - [le~inat]<fainted> ex: pag 102:Tsal Rocca fu sculatii pi bratsi, ahiitavea Iishinatii

lja-nu-ra sf(--1luri)- drazgii, loc cu ponjnjitsi, shcurtsa, tsi nu crescu man;diirma - [tufi de arbu~ti, cling, sihla]<bushes, small trees> ex: pag 58: tsipashuni tra oi, tsi Ijanurii tra capri, tsimushuteatsa. tsi aumbratii!

Ijar adj (Ija-ra, Ijari, lja-ri) - pestru, tsi ari(tsi easti 00) multi hromi - [pestrit]<speckled> ex: pag 96: ciindu la sidipina aesti tu minti, ia ca vini sumcheatriiun vitulj Ijar (pestru)

Ijln sn (--1luri)- una plantii (fibroasa, 00frandziiniits.lilici niits albi i albastri) ditcarl s- tatsl una panclZa SUDlSan - Lm J

<flax> ex: pag 82: am ciimeshli! tuti diIjin, subtsiiri ca pandza di pangu, cudanteli la gushi

lji-pu-rar sm (-rari) - omji,vultur (tsiavini Ijepuri!) - [vulturulmieilor]" <vul-

ture> ex: pag 94: ciinjlji alatri linavoshtu cheari, mutrindalui cati vara ljipurartsi azboaira nsus

los-cut I sn (-cu-ti) - vrondu, vreava,lava, longi - [zgomot] <noise> ex: pag51: nu-avdzai dicat mash ciintitsi,bots,arideri, vreavii shi loscut marl

IMURMINTSA FAR..\. CRUTSI 159

los-eut2 sn ~-cu-ti) - chicutii, langutii -[strop] <drop>

Iu-Ie sm (-iedz) - hiilati cu cari s-bea tu-tumea (di-una parti s-bagii tutumea sh-di-alantii parti s-tradzi fumlu n gura) -[luIea] ex: pag 66: sta cu luledz shi cuciubuchea n gurii

lum-bar-da!lumbardhiillambadii sf

(-biir-dzii) -Iuminari, tsearii mari, lungish-groasa;fig. pirii marl - [Iuminaremare] <big wax candle> .

lutl sn (Iu-turi) - tsara, loc, tsiirnii,pimintu - [tiilinii] <earth, dust> ex: Arapag 137: Shtergand dit fatsa liicrinj, sh-dit manj lutlu (tsara) cu peatic

lut2 sn (-turi) - tsara galbinai aroshi(cari, mintitii cu apa shi coaptii tu cireap,easti ufilisitii la fitsearea di poaci,

stamni, etc.) - [Iut] <clay, loam> ex: pag70: tricu tu una oda njica, ntunicoasa,aumtii mash cu lut

lut3 sm (fira pI) -jali, lipi, starea tu carl

s-aflii omlu candu-lj muri vara di soi

(cariva dit fumealji) - [doliu]<mourning>

lu-tses-eu vb (-tseam, -tsi-ta, -tsi-ri) -vedz striilutsesoo - ex: pag 53: tserlueara giilit shi albastru ca una dalga di-aliamari, stealili lutsea ca nishti lacrinj diasimi

lu-tsit - vedz striilutsit - ex: pag 55: vruDumnidzii shi lutsita Stii-Marli,ca dupamultii shi greauii langoari _ .

mall sn (-iuri) - meal, madzii, budzii (di-

arau, di-amari), mardzina strimtii di loc..J__1 1...~ ..I: n... :;'11 (~"""'''2" pot,..' _

II,,I

1

[mal, margine] <border, shore, coast>ex: pag 92: dinmeatsa, seara, stiitea lamal, ica s-priimna mardzina di-amari

mal2/mala sf/adv (fira pI) - aveari,multu, namala - [avere, mult, destul]<riches, plenty, enough>

man-dd sf (man-dzra)- loclu iu sancljid oili - [tarc (pentru oi)] <pen (ofsheep» ex: pag 91: lipsi s-njarga tra s-

acumpara mandra

man-ti-Ia sf (-tilj)- stranjlargutsi s-poam pristi alti stranji - [mantila]

<mantle> ex: pag 50: Elimbul si nviscutu mantila di niori

ma-ghl-ilmagii sf (ma-ghiilmaghi) -amaghi, mandii - [vraje, farmes, vraji-torie] <magic, witchcraft, sorcery,charm> ex: pag 69: vrea s-lu aguneascadit minti sh-carna multu sh-lu adutseaaminti; canda eara viima maghii

ma-ghls-trulmagistru s/adj (-ghis-tra,-ghish-tri, -ghis-tri) - mandul mandisa,un tsi fatsi amaghi - [vrajitor] <wizard>

ex: pag 70: tu aripidina alaga, candaeara avinat di maghistri

ma-gu-IaJmaguIiilmiiguriilmiimla sf (-Ii)_ dzeana, loc niheam ma naltu ca locludi deavarliga (una soi di munti njic) -[colina] <hill> ex: pag 57: si s-duca laun foc tsi ardea diparti, pri una magula,tu Elimbu

ma-Ia-garl/miilagar adj (-ga-ra, -ga-ri,-ga-ri) - pispu, shiret, un tsi nu eastisincer (nu dziitsi cum mindueasti macum iilj 'si ndreadzi lucrul) - [viclean]<cunning> ex: pag 114: malagar (shiret)om eara sh-nas

ma-la-gar2/miilagar adj (-ga-ra, -ga-ri,-ga-ri) - capabil, tsi ari putearea shivrearea s-faca un lucru - [capabil] <ca-pable>

ma-nar s/adj (--1la-ra,--1lari, --1la-ri) -

njel imirusit tsi easti nvitsat si stapininga oaminj sh-casa - [miel im-blinzit] <tamed lamb> ex: pag 96: tsiimir easti, dziisinasa; anj easti manar, Ij-u tumii Lambre

ma-nea-rilmanari sf (--1lan) - manushi,.. ...~ 1.. ...:;tc:o'l1t1 n!20U; (~t":nn1rit; 1'.11

metal i sidefi) di cari s-acatsa 00 mana

ca nu talji - [plasele, miner (de la ooptsau sabie) <handle>

man-dzu sm (-dzii) - mandzat/man-zaclmiinzat, dintac, diot, njiclu-a calui -[minz] <colt> ex: pag 52: iapili cumandziilj dupa nasi s-mushca, alaga cucoada fuljor

ma-near sn (-ri) - amnari, amnear,cumatii di cilichi cu carl s-agudeashtiuna cheatra ta si scoatii scantelj (traadrarea-a fociui) - [armIar] <flint steel>

160 NUSHI TULLIU

ex: pag 95: Lambre scoasi miinearlu,iasca, stumarea

ma-neari/miinarl sf (-neri) - miinushi,partea-a di iu s-tsiini cu miina un ciitsut i

apali - [plisele, miner (de la cutit sausabie) <handle>

ma-nuh sm/adj (-nuhi) - vedz munuh -

ex: pag 64: s-adusiri: doi birbets, doitsachi miinuhi

ma-nu-shi sf (-nush) - parti di carl s-acatsi un lucru cu miina (di la rivolviri,

citsut, poci) - [miner, toarti) <handle>ex: pag 68: daui rivolviri, una cumiinusha di fildish, alanti cu di sidefi

ma-ran-ghi-ses-cu (mi) vb (-seam,-si-ti, -si-ri) - (mi)usuc,vishtidziscu/vishtijescu, miriinedz, vintin - [a se ofi-Ii) <to dIY, to witheI'> ex: pag 56: unitrandafili si s-miriinghiseascii tugridini

mar-ga-ri-tar/mirgiritari sn/sf (-ta-riI-tiri) -perli, mirdzeaui albi tsi siscoati di la uni scoici dit amarl sh-cucari s-fac bairi tsi muljerli Ii pow di-gushi - [perli) <pearl> ex: pag 64: dea-dzitli ncircati cu turIii di neali cu chetridi rubini, safiri, diamanti, mirgiritiri

mar-ti-ri-seS-cU/mirtirsescu - mi facpishman di tsi-am fapti, aspun amirtiilitsi-am fapti a preftului, (ca martur)spun cum s-au fapti lucrili tsi Ii-amvidzuti personal - [a mirturisi] <toconfess> ex: pag 90: Lambre lu-asiguricii nu aspuni shi atumtsea hiingilu mir-tirisi (u cunuscu shi spusi) cii eara un, "1A~n C!;r,..;,.p~"

mas-Ia-ti sf Hits) - cuvendi, zbor,muabeti, naui, zboarl di muabeti lari

impurtantsi - [vorbe de claci]<discussion, news> ex: pag 66: s-taIjimislats (s-aibiimuabeti)

m as- tu -ri-lj ilmisturlichi sf (-lilj/-lichi)- tehni, ziinati, cunushtearea multi tsi u-

arl un ta si-sh faca tehnea - [me~te$Ug,meserie) <trade, handicraft> ex: pag 65:Miisturilja al Tac tu marl minduiri iiljbaga pri tuts

ma-xu-li sf (lara pi) - lucri dati dicreashtirea-a oilor (Iiinii, cash, etc.) _

[produse ovine) <sheep product> ex:pag 58: apa trii oi nu avem shi nu shtiutsi miixuli va 10m

me-da-ljo-ni sf (-Ijonj)- giuvairfaptuca una cutii tsi s-poarti digushi sh-carlari un cadru (i altsiva vrut) iintra dauiciipachi - medalion] <medallion> ex:pag 64: uni medaljoni adusi di trishBeshlji sciintilja

me-lan-cu-U-ilmelanhuIii sf (-Iii) - sta-ri di ciinjisiri amisticati cu nvisari sh-cuvreari di singuriitati -[melancolie] <me-lancholy>

me-Ian-hu-U-i - vedz melanculii - ex:pag 104: mplina di suschir shi di melan-huIii

men-ga sf (-ghi) - atentsii, cishtiga, in-tires, minti - [atentie] <attention> ex:pag I II: vidzui ca avigljitorlji u-aveamenga (mintea) aljurea

merl sm (meri) -un porn di griidina tsi

fatsi fruhti cunuscuti ca meari - [mir)<apple tree>

mer2 sn (mea-ri) - fruhtul faptu di merl _[mir] <apple>

mer3 sn (mea-ri) - una parti i alanti difatsi - [obraz) <cheek> ex: pag 56:mearli di fatsi lj-arushira ca gamutslu diaroida

me-tsi adv - cu tuti cii - [de~i]<eventhough> ex: pag 60: eshti om dicasa marl, cu fara marl, metsi ciiscidzut, cii chirdut avearea

mig-da-lat/migdalat adj (-Ia-ti, -Iats,-1o-m - t~i I'.a~ti ca mil!dala. tsi easti

adrat cu migdali -[migdalat] <almond-like> ex: pag 54: ocljiL.. Iii, migdalats,

lacrimosh, iimplinj di foc shi mplinj didultseami

mi-git sm (-gits) - para veclju - [monedi

veche] <old coin> ex: pag 71: deadi alimoashi un cartu di migit

mij-Ioc sm (lara pi) - mesi, nolgic,chentru, njidza, anamisa di - [mijloc]<middle> ex: pag 52: dupa nish vineaoili shi tu mijloclu (mesea) a lor imnaagalea shi minduit ca un ciilugir tarlu

min-ciu-nedz vb (-nam, -na-ti, -na-

MURMINTSA FAM CRUTSI \61

[

I

I

ri) - dziic minciunj, nu dziic adiverlu - [aminti) <to lie> ex: pag 74: ish dzisi tuminti ca miighistra minciuna (nu dziisidealihea)

min-tsa sf (-!sa) - gaIbin, pari austriac

di malami [monedi austriaci de aur]<gold coin>

mi-nutl adj (-nu-ti, -nuts, -nu-ti) -njic, subtsiri - [mic, subtire] <small,thin> ex: pag 107: uni shuirari lungish-minuti (subtsiiri)nii dishtipti

mi-nut2/minuti snlsf (-Ii) - unitati trimisurarea-a chirolui (= a shaidziitseaparti dit uni oarii di chiro), stic - [minut]<minute>

mi-ra I sf (-Ii) - soarti, scriatii,fortsisupranaturali di carl s-pistipseashti ciivulipseashti tuti tsi va s-facii tu bana a

unui om - [soartii, ursiti] <fate> ex: pag87: Lambre s-dusi sh-nis cu ascherea,

shi ciimicanlu, mira-a lailui, lu-alivdimultu tri giuneaIsa-a lui

mi -ra 2 sf (-ri) - uni di treilji muljeri dit

mjtologhia greacii sh-romani (Atropos,Clotho shi Lachesis) carl, atumtsea

ciindu si-afla un njic, iilj vulipsea tuti ~va s-pati tu bani-Ij - [ursitoare] <fate>

mir-gea-niilmirdzeani sf (-genj) -coral, oasi di un animal dit amarl carl

dupi moarti s-adari ca unii cheatri caI-caroasi mushati di carl s-fac mirdzeali

ti digushi - [coral] <coral> ex: pag 64:

ningii medaljoni un bair di mirgiritiriamisticati cu mirgenj scumpi shi curati

mir-ghi-Iu-ghes-cU/mirgilugescuvedz mirghiuluxescu -ex: pag 102: sir-caceaul11 Jllu!)UuU6Uvu. , , r.dzea cu ciintitsi di jali)

mir -ghiu-Ioghilmirgiulogi/mirghiuloisn (-Ioa-ghi/-Ioa-gi/-Ioa-i)- boatsit,zghilirea (pliinguI,boatsea) di jali tsi s-bagii la mortu - [bocet) <lamentation>ex: pag 100: s-dutsea la murmintu si sh-ciinti mirghiuloaghili (boatsitli)

mir-ghiu-lu-xes-CU/mirgiuluxescu vb(-seam, -si-ti, -si-ril-sea-ri) - mirlu-sescu, mirulghisescu/mirulgisescu, mir-ghilughescu, jilescu, ciintu di jali, pliin-

gu, zghilescu, butsescu (1a mortu) - [a

boci] <to wail, to lament>

mi-rin-di sf (00 pi) - oara ciindusoarliacatsi di cadi nghios, ciiti tu-asciipitati

- [chindie, pe inserate, in juror apusuluide soare) <time of day around sunset>ex: pag 67: ciitri mirindi aarii, aciitsaris-analtsi shi ciiliva

mi-ru-Io-ghilmirulogi sn (-Ioa-ghi) -vedz mirghiuloghi - ex: pag 104: s-dutsidi dziitsi miruloaghi (boatsiti) la mur-mintsii

mis-tir-ghiU/mistirgiu sn (-ghi) - mis-tiri, mistico, acrifo, tsiva tsi nu easticunuscut (aciichisit i aflat) di altsi -[mister, secret) <misteIY. secret> ex:pag 106: ca pidurli s-nu-ascundii ciiti unmistirghiu (mistico)

mi-ta-nji sf (-tiinj) - iincljinarea-a trup-

lui shi a caplui (i ciidearea pi dzinuclji)dinintea-a unui (al Dumnidzi) ca semnu

di veneratsii i mitunjusiri - [mitanie)

<genuflexion> ex: pag 63: dupi tsi intiitu cidiri shi featsi crutsea la icoanii,

biigi trei mitinj ca totna

- mi-ti-Ucsm Hits) - giligan, piri dinjicii valoarl (tinjii) - [gologan) <a coinof small value> ex: pag 88: hiingjlu, ar-bineshlji tsi-Ij cafti ciiti un mitilic triarichii

mo-laVadj (-la-vii, -Iavi, -la-vi) - moa-Ii, prahar - [molatec) <soft> ex: pag 53:uni biiteari di cloput icii di chipru s-avdza tu molava (moaka) titsearl dinoapti

mo-noh sm/adj (-nohi) - vedz munuh

u_:,-_. _..40 ,_:\ uk l.Jo"" tSl..ti -ta.-ri)- fac borgi, dau cu borgj, dau i Ijaupiradz i alti lucri carl lipseashti s-hibitumati niipoi - [a imprumuta] <toborrow, to lend> ex: pag 110: Agiuramirata-nj mumi ciivir shi virniioari ditfara-a noastri nu s-arl mprumutati (nu-arifaptii viirii borgi)

mu-cea-li adj invar. - ud, pupulj, lercii,mplin di api - [Ieoarcii) <dripping wet>ex: pag 97: si-sh scoati stranjili, cii earaud muceali

162- Nusm TULLIU MURMINTSA FARA CRUTSI 163

mu-cea-shitmaceashilmucesh sf/sn

(-eea-shil-eesh) - agrutrandafil. arburinjic cu schinj dit fumealja-a trandafilui -[mace~]<wild rose>

mu-cesh - vedz muceashi - ex: pag 60:tu padurea di mucesh dit muntiliAgura

mu-hHi. sf (-Ii) - atsea (ca una soi dipindzi veardi-murna) tsi s-acatsa pistizmi i chetsra tsi au igrasii. atsea ca unmushclju veardi tsi s-acatsa pi pini(cash. etc.) cindu treatsi chirolu sh-lja sis-asparga - [mucegai] <mold>

mu-hlid adj (-hli-da. -hlidz. -hli-di) -tsi ari acatsati muhla - [mucegiit]<mouldy. mildewed> ex: pag 78: singurpri una arugudzina muhlida, tu una odantunicoasa. cu igrasii

mu-hli-dzit adj (-dzi-ti. -dzits. -dza-ti) - muhla, tsi ari acatsati muhla -[mucegiit] <mildewed> ex: pag 70:fatsa Ij-eara supti shi muhlidziti (ariaciitsatii muhlii)

mu-lu-ghi-itmulugii sf (-ghii) - politsa.carti tsi soda(ta si s-cunoasci) cindu unfatsi una borgi - [politi] <policy> ex:pag 110: dizgrupa una mulughii di-atati-njui shi-nj 10casica-a mea

mun-dal sf(-dzi) - aradzi (di soari i diluna) - [rw] <ray. beam (sunbeam.moonbeam» ex: pag 89: luna ...ilj laeaframtea cu una munda (aradzi) hrisusiti

mun-da2 sf (-~zi) - tiranj,vasan.zah-meti. mari dureari fizica i sufliteasca,lucru greu tri fiitseari - [cazna.chin]<torture, torment. effort, strain>

mu-nuhlmonoh sm/adj (--nuhi)g-g-- 0-0-' ---r--' ---r--' ,strif. un animal mascur tsi-lj s-ari scoasaglandili sexu~li -[castrat] <castrated>

mur sn (murilmu-ruri) - stizma. tih. greb- [perete] <wall> ex: pag 118: Murlji(stizmili) eara zugrapsits di mina dimastur

mu-rai-tes-eu - tsi vini di Mureaua (locdit Girtsii) -ex: pag 62: sh-baga fluearatu sileafea muraiteasci

mur-gul adj (mur-ga. mur-dzi. mur-dzi) - murnu. gri incljis - [gri] <grey>

ex: pag 122: cinj man, murdzi. avigljacupia

mur-gu2/amurgu sm (7) - misu-scutideatsi s-alasii dupa ascapitata-a soarlui shipina la cidearea-a noaptiljei - [amurg]<twilight>

mus-cat adj - (vin) faptu dit una auua tsiari una anjUJizma multu mushati - [ti-miios] <7> ex: pag 116: vin di zalurda.curat ca lacrima di-arubini shi muscat

mus-eu-vul-ses-eu/muscuvursescu

(mi) vb (-seam. -si-ti. -si-ri) - dau unabuna anjurizma. fac s-anjurdzeascamushat, anjurdzescu mushat - [a parfu-ma] <to perfume> ex: pag 76: aburli dicami anjurdzea di muscluvusea loclu

mush-conJ sm (-eonj) - tsintsar.cunupi. una insecti (ca una soi di muscinjica) cari-I intsapa pi om ta sa-Ij sugasandzili (sh-cu-aesti ilj da unamicitura) sh-cari s-afla ma multu

pininga apa stituti. biltsa. arauri sh-tsipoati s-Iji da sh-una heavra (malaria) -

Uintar] <m~squito, gnat> ex: pag 84:carcaletslji cinti tuti dzua; mushconjljinu u-alasa lumea arabati

mush-eru/mushcur adj (-era, -eri. -eri)- vedz mushcur - ex: pag 122: una caprarnushcrii shi una ghesucinuti pashtea diuna parti .

mush-cur adj (-eu-ra, -euri. -eu-ri) - tsiari peatitsi albi deaviirliga di nari sh-ureclji - [7] <7>

mus-ta-cat adj (-ca-ti, -eats. -ea-ti) -tsi ari mustits (man sh-groasi) -[musticios] <wearing a heavy mous-tache> ex: pa~ 88: un hingi analtu catun plUp, uscat, musracat tcu musratsmiiri sh-groasi)

nas-tur/anastur sm (-turi) - fola. lucrunjic (di os. lemnu. metal. etc.) cusut piun stranj cari bagat tu una guva fatsi sisa ncljida stranjlu - [nasture] <button>

nat sm/sn (nats/na-turi) - ficiuric. tsup.njic tsi s-aminti di putsin chiro -[prunc] <baby> ex: pag 52: pravdzilituti filIii ncircati; naturli (njitslji) arcatincilar

near-ei-IJatincirshiljat adj (-Ija-ti.

-Ijats. -lja-ti) - (per) cu zulufi (tsilu-fri/tsiirufri) - [cirliontat] <curled. cur-ly» ex: pag 63: si spila, sh-chiptinapercea ncirciljati (cu tsiilufri). barbastufoasii

neiu-njedz vb (-eiu-njam. --nja-ti.--nja-ri) - scot una boatsi slabii sh-plingatoari (ca atsea scoasa di un citsiilcindu plindzi ci lu-agudeashti carivacu ciciorlu i di haraua cindu sh-veadinicuchirlu) - [a scinci. a chelilii] <towhine. to yelp> ex: pag 71: minara coa-da sh-acitsara si nciunjadzi (s-alatrii cuunii boatsipliingiitoari) di haraua

nclJin (mi) vb (--nam. --na-ti. --na-ri) -vedz incljin - ex: pag 115: fumealja-alui fu loati di turtsa shi bagati n hapsi,

ghini ma Ververa nu vru si si ncljina (sis-pruda)

nelji-soa-ri sf (-sori) - vedz incljisoari_ ex: pag 78: Lambre fu arcat tu nclji-soari (ahaps!)

ncot adv - geaba, digeaba - [degeaba]

<for nothing> ex: pag 75: mi biiteam s-

mi dispindzur, ma, tuti ncot (geaba)

neu-eu-tat adj (--ta-ti. -tats. -ta-ti) -vedz incucutat - ex: pag 34: marmu-rusiti shi ncucutati (umflatii ca un

cucot). Ij-adutsea tutumi di-atsea camabuna a aushlui

neu-su-ratlcusurat adj (-ra-ti. -rats.-ra-ti) - tsi ari cusor. tsi njadzi aplicat cupiltirli. giirbuv. gribos. cushal -[coco~at. gitbov] <bent. hunch-backed>ex: pag I: sh-aniltsa -uUplu. ncusurat

catra tser. ca viirna pilican batut di ploai

ndi-li-cat adj (-ea-ti, -eats, -ea-ti) -crehtu, suptSan, .1Ul, '-'UAU, ,,~..., -:-.-

[delicat] <delicate> ex: pag 53: mashinima. una inima ndilicati. poati s-simtitsi jali eara

ndu-plie vb (-eam. -ea-ti, -ea-ri) -vedz anduplic - ex: pag 35: moasha. camoashi. si nduplici (sh-aliixi mintea,actseptii).ma aushlu nu vinea n cali; ex:pag 85: nu easti cali s-Iu nduplici (s-lj-u-aliixescu mintea)

dzer-nul vb (ndzir-neam. ndzir-nu-ti.ndzir-nea-rilndzear-ni-ri) - vedz intser-

nu

ndzer-nu2 adj (--na, --nji, --ni) - vedzindzernu - ex: pag 62: inj piirea ca nafantazma fricoasa, ca un murmintundzernu (ermu) sh-fuviros

nfri-eu-es-eu/fricuescu vb (-earn. --i-ti.

-i-ri) _ infricushedz. fae friei, aspar,dau una liihtari - [ainfrico~a] <to scare>

ex: pag 47: Lambre, tsi nu s-aspiireaviimiioara,si nfricui

nghi-licilngilicilnghilicirilngiliciri sn/ sf(-li-cil-li-ciri) - lutsirillutsearillutsit >ex: pag 68: ocljilj Ij-ardea ca jarlu langhilicilu (lutsit/If)a lirlor

ngiu-mi-ti-cat adj (-ea-tii, -eats, -ea-ti) - faptu pi giumitati - [injumatipt]<halved> ex: pag 16: patru utsrii di vins-gulira aproapea. friptaljili earangiumiticati

ngus-tu I/angustulgustulngustedz vb(-tat, -ta-ti; -ta-ri) - mic tra tahina - [alua masa de dimineati] <to have break-fast> ex: pag 121: scoasim pinea shingustim; bium citi una apii

ngus-tu2/angustu adj (-ti, -tsi, -ti) -strimtu

ni-diu-cljat adj (-elja-tii, -eljats. -elja-ti) - tsi nu easti diucljat (loat di oclju) -[nedeocheat] <not bewitched by an evileye> ex: pag 56: dupa tsi s-aprucheariica s-chearda pi nidiucljata Hrisula,

putura s-achicaseasca

ni-gu-ros adj (-roa-sa, -rosh, -roa-si) -cu negura. scutidos. intunicat

[neguros] <dark:> ex: pag 97: noapteaeara pluioasa, niguroasii (iintunicatii),cum vrea niis

n1-1m-nat aOJt II1 -UGW,..- -, -_:nu-ari imnati, tsi nJ s-ari dusa tu (nu-ari

aliigati) multi locuri - [neumblat] <whohas not been to many places> ex: pag92: avea un suflit multu dilicat, ci earaniimnat (nu-avea aliigatii) tu lumi

ni-par-ti-cat adj(-ea-ti. -cats. -ea-ti) -(ca) mushcat di nipiirticii, arau. cu multiinati _ [rau, mu~catde ~arpe]<bad,furious> ex: pag 77: tuts tiniri. ficiurats;

tuts siitpits. niparticats (arm). Dumnidzis-ti ascapa

164- NUSH! TULLIU

ni-pup-sit adj (-si-ta, -sits, -si-ti) - ni-cunnat, nidinasit, cuntinuu, tsi nu aripupsita, tsi nu s-ari cunnata (di fitseariun lucro) - [ce nu inceteaza] <tsat hasnot stopped> ex: pag 101: vimtul,nipupsitIu (nicunnatlu) vimtu, bateadipriuna

ni-pu-tut sIadj (-tu-ta, -tuts, -tu-ti) -liindzit - [bolnav] <ill> ex: pag 78: dishcoplu atsel multu tsi-Ij deadira, s-liindzidzii; fu niputut (landzit) patrusiptamiinj

ni-ral-d3lniraidha sf (-di) - nimfi (ditmitologhia greacii), featili-dzeitsi a api-

lor (ponjlor, campului, muntsiilor); fig.feata tinirii sh-mushata - [nimfi]<nymph> ex: pag 63: sh-u videa cumfudzi, ca una niraida

ni-sum-natlninsumnat adj (-na-ta,-nats, -na-ti) - nidurnjit, tsi nu-aridumjita di multu chiro - [nedormit]<who has not slept for a while> ex: pag58: cunnat di cali cum earam, niSUJlH1at(nidurnjit) di daua seri, mi furii somnulshi cat aveam agiirshita ciindu alatraraciinjlji

ni-veas-taJnveasta sf Hi) - feata tsi s-manta tora, nicuchirii - [mireasii, ne-vasta] <bride, wife> ex: pag 53:niveastili si ndridzea cari di cari s-hibacama fudula

ni-vis-tu-lji sf (-lji) - nifitsa, prici njicii(carnivorii, cu truplu lungu shi subtsiiri,shi cicioari shcurti) - [nevastuica]<weasel» ex: pag 123: mi adunai

guzmolj; piiream una nivistulji tsi scoatieaplu dit guva

~u... \ """':I'. -.L.Q.-J,u,",aa&JJ - ",U.l.ua.1.

(tsi imna pripadi) dit ascherea ntur-tseascii - [infanterist din armata turca]<turkish soldier> ex: pag 86: putea s-dahiibari sh-Liisuns-vina nizanj

nja-dzii-dzu-ii sf/adv (-dzii-li) - tumesea di dzua - [amiazi] <noon> ex:pag 67: aumbra-a lui s-alasa pristi apanjadziidzua ca una crepa di matasisubtsan

nja-dzii-noap-ti sf/adv (-nop-tsa) - tumesea di noapti - [miczul noppi]

<midnight> ex: pag 57: dupa tsi sincljina putsiinnoaptea, njadziinoaptea

nja-dzii-vea-rii sf/adv (-ver-li) - tumesea di vearii - [miezul verii] <mid-summer> ex: pag 56: virghina mushataca na luna di njadziiveariishi dit livadz

nja-u3lnjala sf (nja-li) - njel feamin -[mielu~ea] <female lamb> ex: pag 59:aspuni ca1esha-a mea, njaua-a mea, caitsido di grai va s-easa dit gura-a ta

njer-13lnjirla sf (-Ii) - giiravelj/grivelj/ciiravelj/giirvelj,maIiinji, pulj di piiduritsi ciinta (cu cioc galbin shi peani liiipispiliti cu peatitsi albi - [mierla]<blackbird> ex: pag 108: vuloaga eara

mushata, ascumta ca un CWDUdi njerla

nji-cii-jit adj (-ji-ta, -jits, -ji-ti) - cripat,nmiiriinat - [necajit] <worried, sad> ex:pag 72: s-turna acasa pliimta-njicajita

njirl sn (-rori) - untulemnu anjurizmatshi aghisit, ufilisit di preftu ciindudghivaseashti la bisearicii - [mir]<unction, holy oil>

njir2 (mi) vb (-ram, -ra-ta, -m-ri) - iinjtreatsi oara, iinjcher chirolu, mi distredz- [a-~i trece timpul, a se distra] <to passtime>

njir3 (mi) vb (-ram, -ra-ta, -ra-ri) - miciudusescu - [a se mira] <to wonder>ex: pag 58: mi njir cum cutidzash ca s-vinj tu oara aesta

nji-ros adj (-roa-sa, -rosh, -roa-si) -dultsi, (ea) cu njari - [mieros] <sweet>ex: pag 55: di ciiti ori, cu un aras dultsi,cu un grai mushat shi njiros (dultsi, cunjari), nu ari agunitiidurerli

,_ \AU.&} \ 'VCWu., .'I,Jq , -\.IO.-A&,-

(mi) min, duc (portu) dit un loc tu .altu -[a (se) mi~ea]<to move> ex: pag 80: nuputea si s-njishca (s-minii) di mpadi

noi-m3lanoima sf (-mi) - sensu,privi-deari, semnu, tsiva di nuntru tsi tsa spu-ni atsea tsi va si s-faca ma nclo - [sens,presentiment, presimpre] <meaning,sign, foreboding, premonition of.> ex:pag 108: dupa pleashca! aIj da cu noima(da s-aducheascii) capidanlu

nol-gi-ca/nolgica adv - tu mijloc, tu

.' J

MURMINTSAFAU CRUTSI 165

I

I

1

II

II

mesi, dit mesi, namisa - [Ia mijloc] <inthe middle> ex: pag 88: valea eastinolgiea di muntsa, hanea ninga vali

nsu-ri-nedz vb (-nam,-na-tii,-na-ri) -shed la soari, bag la soari - [a insori, a

expune la soare] <to sit in the sun, toexpose to the sun> ex: pag 118:Ververa, tsi si nsurina (shidea la saari)

pri ciuciula a Urliclui

nti-ni-res-cu vb (-ream, -ri-ta, -ri-ri) -mi fac ma tinir - [a intineri] <to becomeyounger> ex: pag 51: niapueatili dimoashi, canda ntiriirea (s-fOtsea) calilicea dit Mai

ntsir_cljedzlantsircljedzlantsiircljedz vb(-cljam, -clja-ta, -clja-ri) - anviirli-ghedz, bag tsiva deaviirliga di carlva tas-nu poata s-ascapa (s-easii) - (aincercui] <to circle> ex: pag 123: s-luntsircljem (sa-l bagam tu mesi)! dzisirasotslj-a mei

ntsl-ur vb (--ram, -ra-ta, -rari) - vedztsiur _ ex: pag 66: pristi nasi arcara fl-

ciuritslji tsi,ntsiura cu gurli mplininvi-ra-ri sf (--ran) - vedz anvirari - ex:

pag 58: au acumpiirata loc tra nvirari-(loclu iu si sh-treaca veara) larshirotsljial Barda

o-dii sf (o-di) - uda, parti dit una casii tsiari patru stizmi sh-una tavani - [odaie]<room> ex: pag 70: tricu tu una oda

njicii, ntunicoasii,aumta mash cu luto-ea-reanloier sm (-reanj) - un di-atselj

(picurar i celnic) tsi an' oi (lucreadzii cuoili) - [oier] <sheep owner, shepherd>

ex: pag 73: tutii armiinamea shi tuts"' :_~ ___1..vc.cu J...J..., ':/ _ucu ciirliglu tu miina

o-ler sm (o-ieri)/oearean - picurar, un tsi

alaga cu oili - [oier] <shepherd> ex: Zec

. pag 121: Sh-la ciinta dzua dit fumdzamiea uil oier (picurar)

or-fan sIadj (--fa-na, -fanj, -fa-ni) - un

tsi nu-ari piirintsa, ficior tsi Ij-ari mowun i dolji di piirintsii - [orfan] <orfan>

ex: pag 55: ari agunita durerli ditruinimli a veduvilor, gaileili di pi friimteaorfanjlor (atsi/orjara piirintslf>

or-njilornju sf/sm (or-nji) - vultur, aito,atsira, pulj mari carnivor (tsi biineadziidi multi ori pi chipiti di munti, cu peanishi cicioari siinatoasi sh-miri, cu dintana

nduplicatii niheam shi viirtoasa, shi s-hriineashti cu carni di prici vii tsi li-avina dit tser i di lamiirshi di priivdzii tsi

li-afla moarti pri loc) - [vultur] <eagle>

or-nju sm (-;nji)- vedz omji - ex: pag96: un omju mari sh-disfeatsi peanili, siscula, sh-azbuirii nsus

pa-bes adj (--be-sa, --besh, --be-si) - vedzbabes _ ex: pag 117: nu tutii lumea i

pabesa shi lara uminab!ti

paf-ti sf (--ti)- una s~i di ploaci tsi upoarta: muljerli cu zona di mesi - [paftii]<buclde> ex: pag 64: uni zona lucrata:

pi ghirghefi shi diniiinti eu pafti di asimi

pa-ilapai sf (Piii) - pricii, pritsiilpirtsii,aveari tsi-lj si da (i tsi u-ari) sh-u Ija cunasa una featii ciindu s-miritii; parti tsi-lj

si cadi a viirnui - [zestIe] <dowry> ex:

pag 82: avea biigatii araftsii si-lj coasiituta paea (prica) ali Hrisuli

pa-liil/apala sf (paIj) - coarda, armatiiljoasii, ea un ciitsut lungu (di viira unmetru) bagat tu un. miiner (teacii), cu carlcaftii si s-vatiima un pi-alantu; suldatslji

ciindu s-alumta - [sabie] <sword>

pa-lii2 sf (paIj) - stog njie di liina (palji,neaua, etc.) cat poati s-acatsii omlu cubratsli i furea - [pala] <pitchforkful> ex:

pag 62: un nior subtsiiri ea un sayan diniveasta:, albu ea una pala di cair

par -ti I sf (piir -tsa) - curnatii ditr -un luero

ntreg - [parte] <part>

par -tl'" sf (piir-tsa)- sansa, ~u.au._y~&

nciirciitura di pi-un un cal tsi cadi di-una

parti _ [jumatatea din inciirciitura ca1uluicare cade de 0 parte] <part of the charge

sitting on a mule or a horse that falls onone side> ex: pag 66: biiIbatslji area

piirtsaIl, shi pristi nasi arcara ficiuritslji

pas sn (pa-surilpash) - jgljoati, ceapa,drashcljaua, urma - [pas] <step> ex: pag84: ciuili cu boi arocii eu greu ciiti un

pas niiinti .

166- NUSHI TULLIU

pa-di-naJpadina sf (-dinj) - padi, loc iin-dreptu i niheama ncljinat cu pashuni trapravdzii, di ma multili ori n~s la munti- [padina] <flat area> ex: pag 50: uncelnic'sarcacean cu tutii fiilcarea-a lui,

discarca tu una padina veardi

pa-ga-naJpaganilpagana sf (-giinj) - po-tera, ceatii di stratiots i gindiirmadz tsi

alaga prit paduri ta s-Ij-acatsii (s-Ij-avina) furlji - [potera] <posse>

pa-las-ciiJpalasca sf (-Iash-ti) - fu-shechi, fushiclichi, cutii iu s-poartii gu-

goashli - [cartu~iera] <cartridge box>ex: pag 53: barbatslji cu tufechli dinanu-mirea shi cu palashtili la briin

pa-Iean so (-Iea-ni) - vedz pulean - ex:

pag 120: na biiteam piina c1indu siindzilicura lantana: cu proashtea, cu arcurli, cup1ileanili (ciumadzli)

pa-Ies-cul (mi) vb (-learn, -li-tii, -li-ri)- zapalescu, (mi) agudescu - [a lovi, a

p1ili] <to hit> ex: pag 124: mi p1ili(agudi) di vara dzatsi ori cu una vearga

pa-les-cu2 (mi) vb (-learn, -li-ta, -li-ri)-iing1ilbinescu, mi fac galbin la fatsa - [adeveni palid, a ing1ilbeni la fatal <tobecome pale>

pa-les-cu3 (mi) vb (-learn, -li-tii, -li-ri)- mi-ardu la foc - [a arde] <to burn>

pa-Ijur sm (-Ijuri) - arbustu (arburi njic)cari-i plin di schinj shi lemoul nu fatsitra altsiva dicat tra-ardearl i ti ngardirimandzra, agiiri, etc - [arbust spinos] <a

thorny shrub> ex: pag 88: vedz acloamisticats, platanj, peri, prunj, agrominj,- --. --...

-0--7 r --.1--

pa-nji-ses-cu I vb (-seam, -si-tii, -si-ri)- aspel (arnescu) nauntru1di la un cireap- [a curata interiorul unui cuptor] <toclean the oven>

pa-nji-ses-cu2 vb (-seam, -si-tii, -si-ri)- aruc ca una soi di piindzii di pangupisti oclji (di nu para ved ghini) - [avoala] <to veil> ex: pag 71: limba Iji s-usca n gurii, ocljilj Iji si piinjisirii

pa-pa-ra/papara sf (-pari) - macarl(adratii cu piini, umtu shi cash), pani di-

njicatii tu lapti - [papara] <meal made ofbread, butter and cheese> ex: pag 77: la

deadira di tuti: paparii, alc1i, c1ishuri, dituti

pa-pulj . vedz pupuljex: pag 121:nafeatsim papulj (udz muceali) di ploai

par-dzic sm (-dits) - pitalurgiilpitalur/

pitaludiilpitaludha, flituri di metal cucarl s-chindisescu stranji (camesh, etc.) -

[paietii, fluture metalic] <butterfly or-naments> ex: pag 83: s-bads shimii dimiina tuti chindisiti sh-cu pardzits

pa-ri-go-ri-iJparigoriilpargurii sf (-rii)- zboara tsi sa spun la un tsi Ij-ari muritii

cariva dit fumealji i di soi di-aproapea -[condoleante] <condoleances> ex: pag83: marata-atsea di featii nu-avea pari-gurii ciindu s-minduea ca va-I chearda

par-ji4es-cu vb (-learn,-li-tii, -li-ri) -tsirgapsescultsigarsescultsigarsescu, frigpi foc (tu untu i pi jar) - [a priiji] <to

fry> ex: pag 108: deavarliga di foclu digiuneapinj shi s-piirjilea (s-dugurea, sangaldza) zburiindalui

par-lit adj (-li-tii, -lits, -li-ti) - arsupisupra la una pira di foc, cu perlu di picheali arsu la foc, arsu di soari - [pirlit]<burned> ex: pag 84: giimishoarli suntugalbini ca g1ilbinushlu di ou, uscati,parliti (arsi di soari)

par-na-ri sf (-11ari)- una soi di cupacinjic - [un fel de cer (stejar) mic]<species of small oak> ex: pag 120: as-

cumtsa tu patcljeili di piimiiri dit Tesalia

pash-pa-ca sf (-pats) - jucareaua dilemou (tsi sh-u-adutsi cu una tufechi) cu

'-'41.1"'~CI.!)lV4,",4ilJ1!">")!- U'U~\N,",IJ pvpgun ?> ex: pag 123: ligats-Iu! agrii 00,cu boatsi di pashpac1i

pa-ta-rea-ua sf (-rei) - agudituri ditufechi (mitraliera, etc.) trapti tutidipriuna - [salva, rafala] <volley, burstof gunfire> ex: pag 119: Una pagana diarbinesh deadi di Ververa ... shi-Ibagaratu patiireaua

pat-clj a-ua - vedz patljaua - ex: pag 71:sotslu al Lambre, dumja sh-nas tu unapatcljaua; ex: pag 120: ascumtsa tupatcljeili di piimari dit Tesalia

MURMINTSA FAM CRUTSI167

,~J pat-lja-uaJpatiljaua sf (-Ijei) - loc tr-

ascundeari, tra-apiinghisiri,limeri -[ascunzi~] <hiding place, shelter>

pa-vri-i sf (-vrii) - fricamari, liihtari-[spaima, groazii] <terror> ex: pag 59: diciindu ishi cu furlji di tr1ivrearea-a mea

shi di tra pica, inima ma-nj trearnbura di

pavrii (liihtara) tra tini

pea-na 1 sf (-11i)- areapitii di pulj, atseadi cari suntu fapti areapitli di pulj -[aripa, pana] <wing, feather> ex: pag79: perlu lai tsi-lj cadea lungu pisti anu-miri, ca una peana di corou

pea-na2 sf (-11i)- ploaci njic1ishi nghi-licioasa tsi acoapira chealea-a pescului -[solz] <fish scale> ex: pag 92: peshtiljansarea nsus shi la sciintilja tu soari

peanili

pea-na3 sf (-11i) - apeanaJpena - h1ilatifaptii di coada di peana (di gasc1i,patii)cu cari sa ngrapseashti, cundilj - [pana

de scris] <pen> ex: pag 65: eara ahiintiimushuteatsa ca nu s-aspuni cu peana,cum nu s-aspuni cu gura!

pea-na4 sf (-11i)- spitalspitha (di neaua),fulgu, ciombura - [fulg de zapada]_<snoW flake>

. perl sm (peri) - hirili subtsiiri tsi crescudit chealea-a omlui i a pravdz1ilor - [par]<hair>

per2 sm (peri) - pomlu (gortsu) tsi fatsi

gortsa _ [par] <pear tree> ex: pag 88:vedz aclo arnisticats, platanj, peri, prunj,

agrominj, trandafili a~ri: p1iljuri

per3/peara snlsf (pea-ri) - fruhtul (gor-tsul) faptu di pomlu gortsu - [para]<pear>

per-ci sf (perci) - perlu di pi cap, perlungu di pi cap alasat s-cada pi paltiiri -[plete] <hair falling over shoulders> ex:pag 14: si spila, sh-chiptina perceancarciljatii,barba stufoasa

pe-ta-Ia sf (-Ii) - cumatii di cilichi cucari sa ncaltsa calji (s-bat cu penuri lacicioarli-a caljlor) ta s-imoa pi eali -

[potcoava] <horse shoe> ex: pag 91:asciipira chetrili shi petalili scuteasciintealji

pi-cat sn (-ti) - amiirtii, crima - [pilcat]<sin> ex: pag 79: eara picat (crima),crima eara s-cherdzii ahtari gioni

pi-ca 1 sf (lara pi) - chica, cbicutii di apil ~[pic1itura] <drop of water>

pi-ca2 sf (lara pi) - inati, dushmiinilji,apuplixii - [pica, ciuda] <ill feeling,spite> ex: pag 59: .diciindu ishi cu furljidi tra vreareJl-a mea shi di tr1i pica(dushmiinilji), inima ma-nj treambura dipavrii tril tini

pi-Ii-can sm (-canj) .Ielic, luleclululec,stiirculshtiirculshtrac,pulj mari sh-analtu

(cu dintana aroshi, peanili albi sh-cugusha shi cicioarli multu lundzii) -[barzii] <stork> ex: pag 50: sh-an1iltsatruplu, ncusurat c1itra tser, ca viima

pilican batut di ploai

pi-li-chi-ses-cu vb (-seam, -si-tii,-si-ri) _ pilixescu, ciuplescu, sculptedz, taljlemou (cheatra, marmura, etc.) - [aciopli] <to carve> ex: pag 69: scoasiuna custura s_pilichiseasc1i

pi-li-chi-sitlpilixit adj (-si-ta, -sits,-siti) _ tiiljat (tu lemou, marrnura, etc.),ciuplit, sculptat - [cioplit] <carved> ex:pag 80: pulpa a lui, streasa ghini tucioaric, parea ca pilichisitii (taljat) tumarmura

pi-H- xes-cu - vedz pilichisescu

pin-da-ra sf (-dari) - para di njic1itinjii-[para] <'small value coin> ex: pag 110:el eara awl, eu, lara pindara

pi-ris-ta-si sf (-tasil-tiisi) - situatsia tucari s-afla cariva i tsiva, catastasea (shituti alanti lucri) tu carl s-afla (s-Ulll;)~llU ~_""'&"'_..:.__ : .'!!!_.3.. ft

fatsi un lucru - [imprejurare, circum-stanta] <circumstance> ex: pag 109: s-chivirnisescu cum pot sh-dupa cum

easti piristasea

pi-sa 1 sf (Pi-si) - catrani, pecura, smoalii,piscatran; fig: lai, scutidos,' scutilli (capisa!) _ [smoala; fig. negro] <tar, pitch;dark, black> ex: pag 93: tora ts-bagai

pisa sh-foclu! altiioara nu :va s-pots s-rni-aradz!

168 .Nusm TULLIU

pi-sa2 sf (Pi-si) - catushi, matsa - [pisica]<cat>

pish-chi-rilpischiri sf (-chiri) pitse-tiilpatsetii, shirvet/shirveti, pishta-mal/pishtameall pishtamala; cipa, ceal-ma, turban, - [prosop; turban] <towel;tuman> ex: pag 84: imna cu caplu ligatcu una pishchiri (turban, shirveti,cealmil)

pish-nic/pishnicilpisnica snlsf (-ni-tsi)- ciripic, cireap njic - cuptor mic] <smalloven

pish-ni-ca sf (-ni-tsi) - vedz pishnic _ex: pag 121: na dusim acasa, 10m catiuna pishnica (un ciripic) di piini

pish-ti-rea-ual sf (-rei) - spiljaua,spila, groapa sum loc (marl shi ntuni-coasa, faptii cu tuchirea di chetsra caJ-caroasi) - [caverna] <cave>

pish-ti-rea-ua2 sf (-rei) - shciimbii

mari, shcaIpiilscaIpa - [stinca] <large

rock> ex: pag 63: dipusi di pripishtireaua (shciimba mari) tsi stiiteaaspindzuratii mardzina di nishti urvalifricoasi

piz-ma sf (-mi) - zilj/ziliilziilii atsea tsi

aducheashti un ciindu zilipseashti pri ca-riva - [pizma] <envy> ex: pag 93: iilj sipari ca lumea zburashti di pizma, di zilj!

plata sf (plats) - atsea tsi dai ciindupla-teshti pi cariva - [platii] <payment> ex:pag 99: sh-loara sh-nash plata

plan-ga-ros adj (-loa-sa, -rosh, -loa-si) - tsi pliindzi - [plingaros] <crying>ex: pag 103: Ij-avdza boatsea jiloasii,pliingaroasa (cacumplandzea)

nl.onoll."l).. ,,:;: _£' fn' 1

- .. --Ipljashca, pleacica, prada, alimura - [jaf,

prada] <booty> ex: pag 108: dupapleashca (pradil)! iilj da cu noimacapidanlu; ma, nu va aspareats... Voi v-avem di-a noshtri

plos-ca sf (plosh-ti) - cola, vas njic dilemnu (loc arsu, metal, cheali, etc.)arucutos shi turtit, cu gusha strimtii shishcurta, tu carl s-tsiini (sh-dit cari s-beavinlu, apa, etc.) - [plosca] <canteen> ex:pag 69: di la ciiliva ploshtili di vin

tritsea ca la numtii

plu-i-na sf (-inj) - chiro cu una ploai cuchicuti njits tsi ntsearni (cadi) dziili cu-arada - [timp cu ploaie miiruntiice tine:tile dearindul] <days with continuouslyrainy weather> ex: pag 104: avea datiiputsiina pluinii

plu-Ios adj (-joa-sa, -iosh, -toa-si) - cuploai - [Ploios] <rainy> ex: pag 97:noaptea eara pluioasa (cu ploai), ni-guroasa, cum vrea nas

porn 1 sm (ponj) -muri tsi fatsi fruti

(poami) -[more fructifer] <fruit tree>

porn2 'sf (poa-mi) - fructuifruhtu,ghimishi - [fruct] <fruit> ex: pag 84:turlii sh-turlii di poami (ghimishi) furiiadusi pri caJ

po-shi sf (posh) - miindila, vlashca,baltsu, cimber, zvon/ziivon, pihitsa,tarpoashi, piindzii tsi u poartii muljerli picap i digushi - [niiframa, po~tie]<kerchiei> ex: pag 64: digushi avea una

posha (mandilii, pihitsii, tarpoashi)acumpiiratii di tatii-su

praglpreag sn (-guri) -partea di nghios aunei usha (di multi ori una sciindura tsi

easi niheam carna nsus) pisti carl caJca

ciindu omlu treatsi prit ushi - [prag]<threshold> ex: pag 63: cat ishi tu prag,na ca vini chihiielu a lui s-lu ntreaba

preas-cum-ta adv - acrifa, ashi ca s-nu

si shtiba (s-veada, s-afla) di vilmu - [peascuns] <secretly, stealthily> ex: pag91: Dona poati si s-toarna varaoarapreascumta shi s-lja siindziili

pri-ca sf (prits) - pailapai, pritsiilpirtsii,aveari tsi-Ii ~i (b (i hi 11_ari)Clh_ut~.. ...n

nasii upa featii ci!ndu s-mmtii - [zestre]<dowry> > ex: pag 83: siircacinamea

tutii s-njira di ahiitii prica (pai), di-ahiitiisiiltiinati!

proash-tiJprashti sf (prosh-ti) - pracica,una juciireaua adratii di una cumm di

.cheali (piindzii) di carl suntu ligati daualastitsi sh-cu carl sh-arunca chitritseaJi

ciindu s-alumtii ficiorlji - [pr~tie]<sling> ex: pag 120: na biitearn piinaciindu siindzili cura fintiina: cuproashtea, cu arcurli, cu piileanili


I

J

!!

pros-cut sn (-cu-ti) - chicut(di ploai,apa, etc.) -' [strop] <drop> ex: pag 116:stealili parea nishti proscuti (chicuti) diasimi pri cubeulu albastru a tserlui

pu-IeanJpalean sn (-lea-ni) - ciu-magiciumaga, shcop - [ciomag]<stick>

pu-pulj/papulj invar. - ud muceaJi, udpiina tu oasi, lerca, bljonda, saragara -[leoarca] <dripping wet>

pu-pu-ses-cu vb (-seam, si-tii,si-ri) -chindruesculchindurescu, astiimatsescu

- [a poposi] <to make a halt> ex: pag51: tutii armiinarnea, avea pupusitii tuciimpul di Elasona

pu-ra-va sf (-riivi) - tendiiltentii, cidm,cergii, adariimintu adrat di piindzii(plastic, sazmi, etc.) tu carl omlu poati sis-apiinghiseasca shi si sta ca tu unii casii

- [cort] <tent> ex: pag 57: ciindu durnja

fumeljli tuti la puravii

pur-fi-ri sf (7) - cheatrii vulcaniciisiiniitoasii(faptii di crustali mm difeldspat, cuartsu, etc.) - [porflr]<porphyry> ex: pag 62: un-arushatsa capurflrea vapsea tserlu

ri-gea-i sf (-gei) - vedz arige- ex: pag110: amiirtia mi pimsi s-mi duc la nasacasii shi si-lj fac rigeai (piiliiciirii), culiicrinjli tu oclji

ri-vol-vi-r3larlvolvirn sf (-ri) -cum-

burn, pishtolii, armii njica di foc tsi s-

poartii tu gepi i tu geantii - [revolver,

pistol] <pistol> ex: pag- 68.: dauii ri-volviri, una cu miinusha di fildish,alantii cu di sidefi

ghini nviscutii tra s-nu s-faca rizili (di-ariis)

ru-biDlrubini snlsf (-bi-ni) - cheatriiscumpii aroshi tsi s-bagii la neaJi(biligits, mardzeaJi,bairi di digushi, etc.)- [rubin] <ruby> ex: pag 64: deadzitlincarcati cu turlii di neaJi cu chetri dirubini, safiri, diarnanti, margiiritiiri

sa-fir/safiri snlsf (-fi-ri/-firi) - cheatriiscumpii di culoari albastrii tsi s-bagii laneali (biligits, mardzeali, bairi di di-

gushi, etc.) - [safir] <sapphire> ex: pag50: muntili eara curat, tserlu albastru shi

sciintiijos ca safirea

sa-ri-ca sf (sii-rits)- una soi~di paltulungu (di iarnii) armiinescu, di liinii sh-cu per lungu - [saricii, manta] <wintercoat> ex: pag 64: sh-biigii shi nastsipunea atsea camabuna, sarica albii caneaua

sa-van/savun so (-ni) - giulgiu, sindoni,ziivonlzvon, piindza cu carl si-acoapiriimortul - [giulgiu, lintoliu] <fine linen,shroud> ex: pag 62: un nior subtsiiri caun savan (zavon) di niveastii, albu cauniipalii di cair

sal-ta-na- taisiiltiinatilsultanatii sf(-niits) - pirifanji, fuduleatsii (tsi u spuniun ciindu imnii aliixit tu stranji mushati,

iinciilicat pi cal mushat, etc.), tsiri-munii,ariidz formali la unii siimiitori i altisibepuri - [fudulie, ceremonie,pompii] <haughtiness, arrogance,ceremony>

sal-ta-na-ti sf (-niits - vedz siiltiinatii-ex: pag 23: ciitva s-biinedz, s-biinedzcu

- siiltiinati .

sam-tul adj (-tii,-tsii,-ti) -aghi -Isimt]<saint>

sam-tu2/simtu vb (-tsearn, -tsi-tii, -tsi-ri> - aduchescu - [a ~imti] <to feel> ~:pag 52: cum siimtsea (aduchea) ciisoarli aciitsa s-dugureasci, discarca tuaumbratii

sir-mu1 vb (-mam, -ma-tii, -ma-ri) -fac un lucru (ca piinea) ta s-hibii cumiitsmultu niits (siirmi) - ra firiimita 1 <to

crurnblle»

sir-mu2 vb (mam, -ma-tii, -ma-ri) -ariiescu (oili, ciiprili, etc.) ta s-pascii - [ada oile in pornealii] <7> ex: pag 58: euavearn di pri minti s~sarmu oili deadoarii

sir-pitlsarpit/sarbid adj (-pi-tiil-pi-da,

-pits/-pidz, -pi-til-pi-di) - sertul sertic -[aprig] <fiery, impetuous> ex: pag 77:tuts tiniri, ficiurats; tuts siirpits, nipiirti-cats, Dumnidzii s-ti ascapa

sar-pu-ni sf (-punj) - unii soi di plantii a

170- NUSHI TULLIU

coo frandza (ciindu suntu aguditi) alasa

na dzama tsi sh-u-adutsi cu sapunea -[sapunel] <soapwort, fidler's hero> ex:

pag 63: featsi nsus catra tu plailu mplindi saI]JUni iu avea araitii oili

scad vb (sca-deam, sca-dzu-tii, sca-dea-

ri) - mi fac ma njic (ma putsiin, ma ftohi,ma nghios, etc.), dipun - [a scade] <todiminish>

scalj sn (-Iji) -una soi di plantii ierooasa

cu friindzii tsi ntsapa shi cu fruti ca

nashti bali njits acupiriti di schinj tsi s-acatsa lishor di stranji - [scai] <thistle>ex: pag 93: ashi suntu ocljilj a omlui tsiariseashti una featii: scaljlu lu-adaratrandafila

sean-dedz vb (--dam, -<la-tii, -<la-ri) -

spun i dghivasescu (cu boatsi) ashi ca s1

s-avda separat cati silaba dit zboari - [ascandal <to scan> ex: pag 62: vimtulciuciura shi na scanda: ti voi

scar-min vb (scar-mi-nam, scar-mi-na-

tii, sciir-mi-na-ri) - cheaptin (disfac)hirili di liina ta s-pot s-Ii cur di murdarii- [a scarmiina] <to card, to comb> ex:

pag 100: shi-sh scarmina perlu tut pistitruplu al Lambre

sea-dzut adj (-dzu-tii, -<lzuts, -dzu-ti) -

tsi easti considerat ma nghios di atsea tsieasti normal - [sciizut, degradat, saracit]

<reduced, degrade, made poor> ex: pag91: tuts s-njirara ciindu anvitsara catscadzut (eftin) Ij-u deadi

seal-ses-eu vb (-seam, -si-ta, -si-ri) -caftu (hir cu hir, zbor cu zbor, cumatii

cu cumatii, etc.) tra si scot tsiva tu padi;anischirsescu (fac curat) ta s-aflu tsiva -r_ ____n_ .

scrape; to clean>

seal-sit adj (-si-tii, -sits, -si-ti) - tsi "easti

mutrit ghini (tra si s-veada tsi ari, di tsieasti faptu), sculptat - [scormonit, cura-

. tat, sculptat] <rummaged, scraped> ex:pag 54: s-leagiina tu imnari ca unamarmura alba, sciilsitii, mplina dimushuteatsa

sean-ti-ljos adj (-ljoa-sa, -ljosh, -ljoa-si) - tsi nghiliceashti (ascapira, scan-tiIjadzii) ca una sciintealji - [sciriteios]<sparkling> ex: pag 56: ocljilj cama

sciintiljosh ca lutseafirlu tu apiritii; pag56: sciintiljoasa ca una sciintealji,mushatii ca lilici di argavan

scir-eiel vb (-eam, -ca-tii, -ea-ri) -sciirshnescu, stringu faltsiili sh-frecdintsalj un cu-alantu (iinsus shi nghios) -[a scra~ni din dinti] <to grind/grit one's

teeth> ex: pag 100: sciircica dintsalj shi

s-agudea cu bushlu tu cheptu

scir-eie2/scarciu sn (-ci-curi) - ca~-lagi, tendon, substantsa fibroasa dittruplu-a animalilor (alba, elastica shisiinatoasa) cari leaga mushcljilj cu oasish-cari cu chirolu poati si s-transformatu os - [cartilagiu]<cartilage>

sehif-ter/sifter/xifter sm Heri) - vultur,

ornju, aito - [vultur] <eagle> ex: pag 57:vrea Hrisula pri Lambre, gionli schifteradrat ca di zugraf

sela-vu-es-eU/sclavusescu vb (-vu-earn,-vu-i-tii,-vu-i-ri)- Ijausclav,facprizoner, rubuescu/arubuescu -[a robi, a

lua ostatec] <to enslave, to kidnap> ex:pag 110: tu hoara-a mea biina un avut,cari agiumsi si sclavueasca lumea tutii

seu-tu-ratl/ascuturat adj (-ra-m, -rats,-ra-ti) - tsi easti trunduit (cutrimburat) ta

sa-lj cada atsea tsi ari pi el (pulbirea,murdaria, mintea, etc.), CMzut (dit tsiva,ampadi) di trunduirea tsi u-avu -[scuturat] <shaken> ex: pag 103: cadeafriindza, galbina shi uscatii,mariinghisitii shi scuturatii (cadzutampadi di trunduiri)

seu-tu-rat2/ascuturat adj (-ra-tii, -rats,-ra-ti) - zveltu, tsi easti subtsiiri (suplush-gratsios) la trup - [zvelt] <slender,suppuv ex: pag )-': muuea can Ql cans-hiba cama scuturat (zveltu), camagioni shi cama livendu

sha-in I sm (-inj) - hutaJutii,aito, sacol,schifter/xifter/sifter,una soi di vultur manjic -[~oim] <falcon> ex: pag 104: nju-I

macara pri Lambre a meu, pi shainlu ameu!

sha-in2 adj (-i-na, -inj, -i-ni) - tsi eastica un shain (gioni, zveltu, arichit, etc.) -[repede (C:l ~oirnul)] <fast (like afaulcon»


,...1I shallshali m/sf (-Iuri) - tsiisatura di liina

(bumbac, matasi, etc.) tsi s-poartii (ma

multi di muljeri) pi cap (deavarligadigushi i deanumirea tra s-li-aveaglji di

ploai, arcoari, etc.) - [~al] <shawl> ex:pag 53: dziina tinira cu perlu-i di hrisafidisplatit shi areat ca un shallishor pistibratsa

shar-pi sm (sher-chi)- nipiirtica-[sharpe] <snake> ex: pag 62: cusitsalunga tsi s-alasa ca un sharpi (napartica)

pisti anumiri

shche-pil/schepilaschepi sf (shchepi) -

tsipa, piindzii subtsiiri shi transparentii(voal, ziivon) cu teljuri (tsi-l pow

nveastili nali pi fatsa) - [voal] <veil>

shche-pi2/schepi sf (shchepi) - mem-brana (cheali) tsi acoapira organili(stumahlu, matsili, etc.) a animalilor -[prapur, peritoneu] <peritoneum> ex:

pag 114: sa sh-aunga mustatsa cu seu dila shchepi

shelj i-mu-redzlshcljimur/schimuredzvb (-ram, -ra-tii, -ra-ri) - pliingu, dzem

- [a plinge, a scinci, a ingina] <to cry, tomoan> ex: pag 124: ficiorlji ligats dicoada, shcljimura (pliindzea, dzimea),

angiinea, uhta

sheur-ti-tsiilshcurtii sf (-tsi) - lalmo,lotiiriillutirii, sistem di alidzeari prittradzirea a unor limnitsi di cari un eastima shcurtu (atsel tsi tradzi limnicilushcurtu easti atsel ales) - [tragere lasorti] <casting lots>. ex: pag 121:Trapsira shcurtitsa - shi la cadzula treidi nash tra s-njarga la cupii

~.& " I "'v ~ u.UJ \ , ~""" Id.J - ~...

nu eastianaltc, tsi nu easti .lungu -[scurt] <short>

Shcur-tu2 s - meslu Flivar - [Februarie]<February>

shcur-tu3/scurtulscurtiilshcurtii snlsf

(-turiI-ti) - stranj shcurtu tsi s-bagaprisupra - [scurtii] <short coat> ex: pag82: shcurturi vrea-Ij coasa vara duzina

shil-va-rilshilivari sf (-vari) -pantaloni

larga purtati di tu.rtsa (rnuljeri shibarbats shi altsa tsi biina tu-atsel chiro tu

Turchii) - [~alvari] <large pants worn by

Turks> ex: pag 76: picurarlji aluariifoartitsli, scoasira shilvarli albi shi s-dusira s-shada la measa "

shin-da-ni sf (-<liinj) - candelabru, lu-crul pri cari s-baga tserli la bisearicii -[candelabru] <candlestick,. chandelier>ex: pag 57: shidea la caplu a Ijei ca unashindani

shi-ret /shiiret adj (-rea-m, -rets, -rea-ti)

- malagar, pispu, ponir. cumalindru,hitrulhiturlhartu, tsi shtii cum s"ariidalumea - [~iret] <sly, cunning> ex: pag115: om ghini ligat, dishteptu shi shiret(miiliigar)

shir-pat adj (-pa-tii, -pats, -pa-ti) -shirponj, ariiu ca sharpili - [rau ca~arpele]<bad as asnake> ex: pag 68: s-featsi alba ca albushlu di QU, ahatshirpatii(arauii)tsi eara .

shpir-tu I/spirtu adj (invar) - dishteptu-foc, sertu, apres - [de~tept, vioi] <sharp,smart>

shpir-tu2/spirtu sn Huri) - un limnici(cu niheama fosfor la un cap) cu cari s-aprindi foclu - [chibrit] <match> ex: pag70: atumtsea avdzii cii s-aprindi unshpirtu

shpir-tu3/spirtu sn Huri) - alcool, unlichid (tsi s-afla tu arachii, vin, bira, etc.)cari ti mbeatii ciindu beai multu -[alcool] <alcohol>

shpir-tu-es-eu I vb (-earn, :-i-tii, -i-ri) -aprindu foclu (cu shpirtu) - [a. aprindefocul (cu chibritul)] <to light a fire (with~ m~tr.h'I>

shpir-tu-es-eu2 (mi) vb (-earn, -i-m,-i-ri) - (mi) agunjisescu, (mi)hiumusescu, mi arichescu - [a se grabi, ao intinde, a se repezi] <to hurry> ex:pag 108: aprindets foclu sh-biigatsbirbetslji tu suli! avdziit? spirtuits-li(fUdzitsagonja, agunjisits-vii)

shtsa-liilshutsala sf (shtsiilj/shu-tsiilj) -lemnu (ca una diirma lunga, arucutoasashi subtsiiri) cu cari s-tindu aloatili dipitii - [sucitor] <rolling pin> ex: pag 76:li-agudescu cu shtsalili

172 NUsm ruLLIU

shu-gu-i-ri sf (-iri) - ngljimarl, fitsearldi shicai - [glumire] <telling jokes,making fun> ex: pag 56: shuguirli(ngljimiirli)a featilor, dultsili a lor grai

shu-mu-ronj sm (-ronj) - prici njiciinsectivora (tsi maca bubqlits) sh-biineadzii tu loc (cu oclji njits acupiritsdi una membrana sh-cu cicioarli din

fatsa fapti buni tri siiparl) - [cirtiti]<mole> ex: pag 84: nu vedz dicatgriimadzdi shumuronj

shu-pirl sn (-pi-ri)- rizili/arizili,am-deari, maitapi, mpizuiri - [batjocurii,ceva de ris] <laughing stock, mockery>ex: pag 100: siirciiceanjlji-I tradzeaazvama tri shupir (tra ariideari)

shu-pir2 vb - vedz shupiredz

shu-pi-redzl/shupir vb (-ram, -ra-tii,-ra-ri) - nj-arad (di carlva), iinj pizuescu- [a-~i bate joc, a ride (de cineva)] <tomake fun of.>

shu-pi-redz2/shupir vb (-ram, -ra-tii,-ra-ri) - shuptiredz, pushpur, shushu-redz, murmur - [a murmura] <to mur-mur> ex: pag 109: chinjlji shupira(pushpura), padurea viizea

shup-ti-redz vb (-ram,-ra-tii,-ra-ri) -pushpur, shushuredz, murmur, zburascui grescu multu peagalea, shushutescu -[a ~opti] <to whisper> ex: pag 77:mutrea stealili, shi-sh shuptira(shurhura) grai di sivdai

shu-shu-es-cu vb (-earn, -i-tii, -i-ri) -vedz shushutescu - [a I;opti] <to whis-per> ex: pag 65: un vimtu lishor aciitsiisa shushui prit lumiichi

shu-shu-tes-cU/shushuescu vb (-team,-n-tii, -n-ri) - pushpur, shushuredz,murmur, zburiiscu i grescu multu pea-galea - [a ~opti] <to whisper.> ex: pag25: shidzura mpadi, aciitsari s-shushu-teasca, si-sh s~uptirazboarl dultsi

shutl adj (shu-tii, shuts, shu-ti) - ~i nu-arl coarni, tsi nu-arl per - [firii coame orpar] <without horns or hair> eX:pag 75:acatsa s-Ii tunda di la cheptu piina Ii-adra shuti cudeatotlui

shut2 sm (shuts/shu-teanj) - drac, diavul

- [diavol] <sabm>

si-be-pi sf (-bechi) - itii, furnjii,vina,, simbeti/sibeti -[vina, pretext] <reason,

pretext, cause> ex: pag 85: niis inshi furdi sibepea (ilia) al Lambre

si-de-fi sf (-dehi) - materii dura (alba shi

nghilicioasii) dit 'Ilauntrul a casiiljei discoici (di carl s-fac nasturi shi alii lucri)- [side!] <mother-of-pearl> ex: pag 68:

daua rivolviri, una cu miinusha difildish, alantii cu di sidefi

si-gu-ran-ts3Jsigurantsii sf (-tsi) - as-Cali - [siguranti] <security> ex: pag 88:lucriitorlji atselj sh-ciilivi, ghini ma, vinla hani tri cama marl sigurantsii

si-Hi sf (-Ii) , puteari, giuneatsii, fortsii,

parduniilpardhuna, zorba, zori - [sila,

forti] <force> ex: pag 75: dolji vmts s-dispirtsira cu multii sila (zori)

si-Ieaflsileafi/shileafi/cileahi sn/sf (-Iehi)

- bran di cheali (curaua) cu ma multigechi (tu carl s-poartii citsuti) - [briu'inpiele cu mai multe compartimente]<belt witb.several compartments>

si-Iea-fi sf (-Iehi) - vedz sileaf - ex: pag116: scoasira cutsutili ditru silehi(briini) shi acitsara s-macii

si-Iit adj (-li-tii, -lits, -li-ti) - faptu s-adara tsiva cu zori (firii vrearea-a lui) -[silit, fortat] <forced> ex: pag 87:Lambre fu ,silit (faptu cu zorea) si s-duci piina Servia

sim-tu vb (-tseam, -tsi-tii, -tsiri) - vedz

siimtu2 - ex: pag 75: cinjlji dumja shivirna dot nu-Ij simtsi (aduchi)

_J__..-- --,

aclo di iu bea lapti njiclu - [sin]<breast> ex: pag 74: sinli arucutoasi camerlu shi siinatoasi(:jl gutunja

si-na-uer sf (7) - tufcchiSinauer-[pu~cii Sinauer] <rifle Sinauer type> ex:pag 118: ciindu maniherli shi sinauerliaciitsams-cada '

sin-cu-pi-i sf (-pii) - cunnarea dinioara

a batearlljei di inima (tsi adutsi moartea-a omlui, uniishuna) - [sincopa] <heartfailure> ex: pag 102: muri di inimii; unasincupii u-aliisa tu loc

j

'r

1

j

j


si-ni-i sf (-nii) - tiiva marl di metal tucarl s-coc pitili - [tava mare de metalpentru copt biscuiti] <large metal trayused in cooking> ex: pag 66: una'padina mushatii, bagatii, shi arucutoasaca una banda ici sinii

si-rl sf (firii pi) - sirgheani, mutritii,cuntimplatsii, atsea tsi fatsi un cindumutreashti tsiva (ci s-ciudiseashti i civa tra s-faca chefi) - [contemplarea unuilucm de curiozitate sau placere] <Iokingat something for pleasure or curiosity>ex: pag 120:parintsiilj na fitsea siri

si-rln adj (-ri-na, -rinj, -ri-ni) - firiiniori (tserlu), dishcljis (Ia fatsii) - [senin]<serene, cloudless> ex: pag 103: par ca

nishti ficiori, ahat sirinj 800tu la fatsii shila suflit

sir-ma-ti-ro sm (-radz) - f1ligrani, lu-criitura fu\a (ca una dantela) faptii pigiuvairi cu hiri multu subtsiiri di-asimi i

di anialama - [filigran] <filigree> ex:pag 62: ariiurli alghea ca una zona disirmatiro (fi/igrani)

sir-vilj I sm (-vilj) - chiparish, silvii/silviu -[chiparos] <cypress> ex: pag II:

analtu, sirvilj, truplu liimbada, fatsamushatii di soarl

sir-vilj2 sm (-vilj)- birbilj,aidoniilai-'dhona, filomela - [privighetoare]<nightingale>

sis-ti-mii sf (-mi) - adeti, sinitii/sinithii,

areu, arada - [obicei] <CU}tqm> ex: pag

66: ashi easti sistima (arada, adetea) lasarciiceanj

siv-da-ilsivda sti'sm (-diii/-dadz)-agapl, vrean, mirachi - Lmbire,donntiJ<desire, love> ex: pag 77: mutreastealili, shi-sh shuptira grai di sivdai(vreari)

slii-bos adj (-boa-sa, -bosh, -boa-si) -tsi easti slab, tsi arl slaghitii (di ni-puteari, liingoarl) - [sliibutJ <thin andweak> ex: pag 78: niputut di moarti,nisumnat, nimacat, agiumsi ca unaumbra, ahit sliibosh (s/ab)

sor-bul vb. (sur-beam, sur-ghi-tii, sur-ghi-ri) - sug, beau tsiva peanarga, tragan gura cu budziili un lichid (niheama

,;I

cati niheama);fig, mac en ocljilj - [asorbi] <to suck in, to drink> ex: pag 62:u mutrea, sh-u surghea cu mutrita-Ijgiuneascii; ex: pag 74: gurli 11 lor iishisurghea (sudzea) adiljatlu

sor-bu2/soarba sm/sf (sor-ghi) - survu,

arburi (tsi poati s-agiullga la 15 m.analtu, cu friindziili ovali. lilici albi shi

fruhti cimoasi) -[sorb] <r>

spel vb (spi-Iam,spi-Ia-ta, spi-Ia-ri)-vedz aspel - ex: pag 63: si spila (s-/Ii) tufatsa la una tintina tsi zvwnea aproapea

di loclu iu avea d!scircatii fumeljli

spli-nan-dur sn (-duri) - una soi dicucurets adrat dit un mats umplut cusplina shi friptu pi jar - [7] <7> ex: pag64: Ficiorlji anviirtea arumiinjli,cucurujli, splinandurli,bmnbarli

spur-niilspmniilspuriilspUZii sf (-ni) - jarmarl, stiiviinii,pi carlpots s-fridz i s-cotstsiva - [jar] <live embers>

spu-zii sf (-zi) - vedz spuma - ex: pag118: mutrea spuza di (jar/u dit) foc

statl sn (-n) - chivernisi, erat, stiipuiri -_ [stat] <state, country>

stat2 adj (sta-tii, stats, sta-ti) - shidzutiimpadi - [statut] <seated>

stat3 sn (-turi) - boi - [staturi} <height>ex: pag 54: vinea cama pi arusii shicama njici tu stat (di boi)

Sta-vru sm (fira pi) - Vismaciunj,Septembrie - [Septembrie] <Septembe1'>

. ex: pag 106: Meslu di Stavm(VlZTTlaciunJ), anlu 1901

step-su sn (-suri) - vina, ftexim, atsea tsiau WI ~IUU ~Up~"il:SJlU - lVUliiJ 1i1WV

ex: pag 11I: cindu shtea, mirata-sh, canu-am nitsiun stepsu

sti-hi-i I/stuiJii/stihiu sti'sn (-hii) - zmeu,

lanmji, dragon, napiirticii marl ditpirmiti - [zmeu) <dragon>

sti-hi-i2/stuiJii/stihiu sti'sn (-hii) - fan-

dazma, fantoma, tsiva tsi ou-arl trup shicarl reprezintii suflitlu a unui om mortuarmas ninga pi loc; hiintsi carl, cu tutica nu easti reala, si-aspuni la oaminj -[statie, natuca] <ghost, spectre, phan-tom> ex: pag 50: ciindu sfuldzira, parea

174 NUSHI TULLIU

ca viirnii stihii lfandazmii)

stogtstoc sn (-guri) - griimadii,stivii,sumiireauii, suro, cup, culeu, lucri multi

adunati (unii pisti alantii) tu un singurloc - [griimadii) <heap, pile> ex: pag110: s-agiuca cu stoguri (un SllrO) di liri,ca ficiuritslji cu arina

stra-bat vb (-hii-team,-hii-tu-tii,-hii-tea-ri) - trec prit (pisti) tsiva dit unii partitu-alantii - [a striibate) <to go through>ex: pag 89: treatsi agalea sh-anargapristi muntsii, stra'"biitiindalui(tricandalui eli-unaparti tu-alantii) al-bastrul ciimpua tserlui

strea-ha sf (strehi) - mardzUtadi la uniicitii tsi aspindzurii niheamii. ciitriinafoarii - [streafinii) <eaves (of a roof»

strig vb (-gam, -ga-tii, -ga-ri) - aurlu;acljem, zburiiscu cu unii boatsi multuviirtoasii - [a striga) <to yell> ex: pag97: iilj dziisi s-nu s-asparii, s-nu strigii(aurlii), s-nu zghileascii

stra-Iu-tses-cUliutsescu vb (-tseam,-tsi-tii, -tsi-ri)iinghilicescu/anghilicesculghilcescu - [aluci, a striiluci)<to shine>

stra-Iu-tsitJiutsit adj (-tsi-tii, -tsits, -tsi-ti) - iinghilicitlanghilicitlghilcit[striilucit, lucit) <shined>

stu-fos adj (-foa-sii, -fosh, -foa-si) - stu-

futoslstuputos, tufos, cu peri multsii shindisats (oaminjlji), cu friindzii multi shindisati (arburlji) - [stufos) <bushy> ex:'

pag 63: si spilii, sh-chiptinii perceanciirciljatii,barba stufoasii (andisata sh-

_ t",. _ __~.J_~_~. .-di un arbori stufos (cu multi frandzii)

stop/stupar sm (stuchilstu-pari) - cushor,

crinii, cufinii, apanghiu (natural i faptudi om) iu alghinjli sh-fac shi sh-u tsiinnjarea - [stup de albine] <beehive>

stu-par sm (--pari) - vedz stup - ex: pag75: lumea intra shi isha tu ciilivi ca al-

ghinjli tu stupar

stur-na-ri sf (-niiri) - cremini,cheatriitsi fatsi sciintealji ciindu easti aguditii dimiinearlu di cilichi - [cremene) <flint>ex: pag 95: Lambre scoasi miinearlu,

iasca, stumarea

su-mi-gos adj (-goa-sii, -gosh, -goa-si)- chipitos, iintsiipiilicos, tsi easti cumittsi - [virfuit) <with spikes> ex: pag

62:pri chipitli a lor sumigoasihiirghiavirsa canda malamiituchitii

su-mu-lai adjHa-i, -liii, -liii) - tsi ariunii hromii tsi da ca pri lai - [negricios]<darkish, dark-skinned> ex: pag 92: uniisumulai, easti analtii, scuturatii, ari

cheptu amprostu ca unii tsirboanji

su-rin sn (-nuri) -Ioc cu soari, partea (di

sud) a dzeaniiljei vidzutii di soari, locashtimut di ciitrii partea-a soarlui - [Ioc

insorit] <a sunny place> ex: pag 91: 10mandrii, unii mandrii multu bunii, tutiisurin

sur-pul vb (--pam, --pa-tii, --pa-ri) - aruc

iimpadi, dau di padi, vatiim - [a da jos, a

riistuma, a omori] <to put down, to fell,

to destroy, to kilt> ex: pag 98: triidzea tucami; swpii trei; altsii doi furii swpats(vatiimatr) dit ciilivili alanti

sur-pu2 sn (--puri)- riipii,grem -[priipastie]<precipice> ex: pag 53: oilinu s-dutsea amu calea mari, ma tut pritcreacuri shi prit ciiriiri, prit plaiuri shipritswpuri

sur-tsea-ua sf (-tsea-li) - vedz surtsell -ex: pag 112: hearli ansiiririi ca nishtisurtseali

sur-tsell/surtseauii snlsf (-tsea-li) -diirmiitseauii, lemnu subtsiiri shi shcurtu

(cu carl di multi ori s-aprindi foclu malishor) - [surcea] <chip, sliver>

sur-tsel2 sm (?) - ?7 zbor nicunuscut:

soari njic ?7 ~ [soare "mic"?] <"small"sun?> ex: pag 70: lj-acupirea truplu casurtselu

ta-bac sn (-curi) - tutumiltiitumiltutuni,

dugheanlduj!ean -[tabac] <tobacco> ex:pag 83: scutea tabacherea cu tabac(tutumi), triidzea uniioarii, triidzea dauii

ta-ba-che-ri sf(~heri)- cutiitucarls-tsiini tutumi i tsigiiri - [tabacherii] <to-bacco box, cigarette case> ex: pag 83:scl1tea tabacherea (cutia) cu tabac,triidzeauniioarii,triidzeadauii

ta-Iea-ti-na sf (-ti-ni) - vedz taljatinii

ta-Ija-ti-n3ltaleatinii sf (-ti-ni) - cheali(di bou i cal) lucratii (iindreat>tii)cu ma-terii vegetali - [teletinr' <Russianleathei> :-

ta-rnam adv - exactu, an'ilea, susta,

giusta, ~, tamamileam;-tamama,tamamana - [exact] <exact> ex: pag108:tamampri tini .

tarl/thar sn (tii-ruri)- curaj/cUrai- [c.ur~j]<courage>'

tar2 sm/sf (ta-ra:, tari, ta-ri) - gu-mar/gumar, tiironj, ciici, shonj, pravdi{tsi sh-u-adutsi cu calu, ma easti ma njicsh-poartii lucrili ma ghini Ja munti -[miigar] <donkey> ex: pag 52: imnaagalea shi minduit ca un ~ugiir tarlu(gumar;lu) nciircat cu tisiidz. ..:,.-

tas sn (-suri) - vas trii beari apii, piat -[vas, farfurie] <plate> ex: pag 89: luna,tsi insha"trimburiindalui,ca un tas (piat)di maliimii

ta-bu-riltabori sf (-huri) - aduniiturii dioamini (tsi au tuts idghiul. scupo, tsisuntu s-adarii tsiva deadun), ceatii disulda~.(aschirladz, stratiots),batalion disuldats - [creatii, batalion] <troup> ex:

pag 88: disuprii di hani suntu dauiitiiburi (ceati di suldatz)

ta-Ia-g~tiiliiganiltiilgan snlsf (-ga-nil-giinj) - paltu lungu di liinii tsi sh-u-adutsi niheamii cu tiimbarea sk-cari s-

poam .ciindueasti arooari'(vimtu, ploai,etc.) - [manta de liinii]<woolen mantIe,cloaJc>.,

,,::1 ___ ._ ..~1~ !

pag 107:.anvilit ca ghini cu tiilganlu ameu ca triichiro urnt

tap-si-iltipsii sf (-sii) - sinii,'iivii tu caris-ooatsi pita - [tipsie] <ov~ pan> ex:pag 75:'featili cu tiipsiilin cap

ta-ra-ga-nos adj (-noa-sii, -nosh, -noa-si) - tsi s-Iundzeashti, tsi s-amiinii tutchirolu - [tiiriigiinat] <dallied, in adrawling voice> ex: pag 103: umpluElimbul di unii boatsi tiiriigiinoasii(tri s-tradzea, s-lundzea), mpliniidi suschir

MURMlNTSA FARA CRUTSI 175

tar-cu-les-cu vb Hearn, -li-tii, -li-ri) -njergu deaviiriiga di carlva, mi-anviir-tescu piningii tsiva, dau tarcoali -[a da

tircoale] <to linger, to hover ~ver>ta-va-les-CUlantiiviilescu vb (-Ieam, -li-

tii,-li-ri) - arucutescu- [a tiviili] <to rollover, to trundle> ex: pag 58: ciinjlji,dupii tsi-u cunuscurii di pri boa-tsi,aciitsariis-batii coada, si s-tiiviileascii (s-arucuteasca mpadi) la cicioarli a Ijei shis-aPgriinjasciidi harauii

tea-ca sf (tets) - anvilitoaridi lemnu(metal,cheali) tu carl s-bagii lucri tsitalji (ca ciitsut, apalii) -[teacii] <sheath>

ex: pag 120: di multi ori shi cutsutli ishadit teacii

tern-plul sn (Pli) - icunustasi, lucrul picarl s-bagii s-shadii (sa ndrupascii)icoana la bisearicii - [ioonostas]<iconostasis> ex: pag 103: templul(icunustasea) ali bisearicii easti lucrat diviirachi

tern-pIu2 sn (Pli) - casii'(ca bis'earicii)iulumi (tsi nu easti crishtinii) dutsi si siincljinii la Dumnidziilua ljei

ti-li-graf sn (-furi) - sistemlu cu cari s-pitrec (shi s-aproachi) pi hiri di metalundi electritsi, tiligrama pitricutii shiapnicheatii prit sistemlu tiligrafic -[telegraf] <telegraphy> ex: pag 80:tiligrafvinji s-Iu sooatiipri Lambre dituncljisoari

ti-li-gra-fi-ses-cu vb (-seam, -si-tii,-si-ri) - pitrec tiligramii (zbor cutiligraflu) - [a telegrafia] <to telegraph>

ex: pag 80: Rocca tiligrmsi Servia

tirn-pu sn (--puri) - chiro - [timp] <time>ex: pag ~1: reanascanru umpu \cmruJ'-featsi ghini sh-niisii

tin-du (mi) vb (tin-deam, tea-siiltim-tiiltimsii, tin-dea-riltin-di-ri) - (mi) bagiimpadi, lundzescu (un lucru) - [a (se)

intinde] <to stretch, to extend, tosprc;ad> ex: pag 76: dupii tsi ciucutiriighini, s-distimsirii, shi sooasirii biir-biirusili shi s-timsirii(bagara mpadi) tu-aumbratii

ti-ni-che/tinichei sm/sf (-cheadzl-chei)-tablii,ploaci subtsiiri di metal di carl s-

176 NUSHI TULLIU

fae multi lucri; lueru i eutii fapt! di"tiniehe" (tu eari s-poartii api, gaz, un-tulemnu, ca.~h,etc., i alti lugurii) -[tiniehea, cutie de tiniehea, bid on] <tin,tin-wares>

ti-ni-ehe-i sf (--1:hei) - vedz tiniehe - ex:

pag 83: tsi va Ii facii ahiti flurii purtatitu patru tiniehei man ciit un cot?

ti-nji-i I sf (-fljii) - nimuzi, onoari,ihtibari - [onoare, respect] <respect,honor> ex: pag 94: shtiu s-acumpara sh-mandra atsea cama bud, cu tinjiiahantu buni

ti-njl-i2 sf (-fljii) - valoari, piba, axii,prets, atsea ciit fatsi un lueru (s-Iu vindzii s-Iu-aneupiri) - [Yalo:m:,pret] <valu",price>

ti-ranj sn (-ra-nji) - zori marl, argMi,dureari mari -[chin] <torture> ex: pagIII: ni muma-a Hristolui nu trapsi ahi-ti tiranji, ca tiranjli tsi-nj videa mumea

tir-ti-pi sf (-tiehilti-puri) - lucru faptu

ashi (cu ahtari trop) ta s-pots s-Iu-aradzpri eariva - [tenip, stratagemi] <trick,stratagem> ex: pag 122: mindueam noi,

eu tirtipea aest! s-poata sotslji alantsi s-furi noatinlu

tish-tean adj (-tea-na, -tenj, -tea-ni) -un di Tishtea - [Iocuitor din Tishtea]<someone from Tishtea> ex: pag 114:aseulta chiprili a ciiprilor stearpi atishteanjlor

toa-ca sf (tots) - ploaei di lemnu i her eucari s-cljami lumea la bisearici (ciindueasti agudit!, ploaeea scoati un sonspetsific tsi s-avdi dipal1i) - [toacii]

. -sounded, calls pecple to church> ex:pag 112: ciimbiinjli pliindzt>:l di haraua,toaca asuna dipriuna

trap sn (-puri) - groapa i avlachi sapatj

tu loe; vali, loe nu. !IIultu ahfuldos,anamisa di daua dzenuri pri in poati s-eurii di multi ori sh-niheami apa -[groapa, ~ant; vagiiunii] <ditch; smallvalley or gorgp> ex: p:;g 89: iilj vidzucum leara traplu (valea) n~us

tram-ba sf (-Li) - stog, &duniitura,eumatii mari di pandz1i (~htoIa) adGnatii

sui - [trimM, vilatue, gramada] <roll,flight (birds» ex: pag 69: vimtulli tumadi una parti sh-di-alanti, ea nishti triimbidi pandzii alicii

trop 50 (-puri) - eeare, soi di purtari,metoda; cu trop = angiitan, preagalea, euatentsii - [manierii] <manneI'> ex: pagIll: nu eara trap (nu-avea ceare) ca s-ascap

trun-ciu - vedz tungi - ex: pag 101: clo-putli, cu limba a lor di truneiu

trun-du-es-cu vb (-<lu-eam, -<lu-i-t!,-<lu-i-ri) - fae pri cariva s-treamburii,aseutur cu mult! puteari -[a zgudui] <toshake> ex: pag 10I: s-minara ciilivilituti di hohutlu a Ijei, canda s-trundui(trimburii) loelu

tsa-ra 1 sf (tsiiri)- patrii, patrida, erat, stat- [tara] <country>

tsa-ra2 sf (tsii-ruri)- tsiima,pimintu, loc,sol - [tmna, sol] <earth, soil> ex: pag101: s-bigi pri dziinuclji, bishe tsara(pimintul, loclu) a munnintuJui

tsa-d3 sf (tsi-ruri)- hoari - [tara,sat]<country (village»

tsar-cu 1 50 ( curi) - tsircolj, eoarda,cutar, loe aneljis eu un gardu iu s-tsanprivdzii (oi, etc.) - [tare] <fold, pen> ex:pag 82: s-bigari sum ta:mbarica doi edztutsarcu

tsar-cu2 sn (--1:uri)- gheneratsii, bran -[generatie] <generation>

tsa-lu-fr1i!tsirufli sf (-fri) - perei, araua,per tsi s-alasi s-creascii lungu sh-caricadi mpadi pri fatsii pri ningi ureelji -U''''...'''...uJ 6 , r-o

104: eu perlu aJbu alisat tsiilufri

tsa-ru-hi sf (-ruhi) - curdeljihurghi-teshtsa adn,ti di ehea1i di porcu i di boushi cari s-Ieagi di eicior eu tsireohinj -[opinei] <old time kind of farmer san-dal> ex: pag 51: eu pishehirli albi n capshi eu tsiruhi aroshi n eicior

tsear-ba sf (-hi) - feaminadi tserbu-[ccIboaicii] <hind, female hart> ex: pag56: Amu, ciin<iu sh-u videa vii,saaatoasa, dishteapt! ca Ulla tscarba

,-

, I

I

MURMINTSA FARA. CRUTSI 177

tsi-pu-ni sf (-punj) - cirtdushi, shiguni,. strlinj lungu di lani sh-Iarii manits tsi s-

p.oartapisupri - [mun] <quilted rusticcoat> ex: pag 64: sh-bigi shi nistsipunea atsea cama butli, sarica albi caneana

tslr 50 (-ri, -ruri) -sit! (i tsiva ea uni soi

di sit!) cu cari sa ntsemu materialigranulari i ca pulbirea -[coo] <sieve>ex: pag 86: ashtipta ciindu di ciindu s-vini seara si-I facii tsir (sitii)

tsir-bonj/tsir-boa-nji sm/sf (-honj/-hoa-nji - tseIbu!tseaIbi - [ceIb] <stag,hart> ex: pag 92: uni sumulai, eastianalt!, seuturati,ari cheptu amprostu cauna tsiIboanji

tsi-ri-mu-ni-iltsirimonji sf (-fliil-flji)-siiltanat!,ma multi aridz eu formi disiiltanati la siiIbatori i alti sibepuri -[eeremonie] <ceremony> ex: pag 115:lari mult! tsirimunii, Ververa s-apruehedifoe

tsi-ri-tor/tserltor sladj (-toa-ri, -tori,-toa-ri) - dieunjar/dhicunjar, pitaei, zi-eljar, proseae, un tsi nu-ari cu tsi s-bi-neadzii 'shi cari cafti (piradz, macari,etc.) pit ciiljuri i pi la casi xeani tra si-Ijsi da - [eer~etor]<beggal'> ex: pag 83:putea nis si sh-manti hilja ca un tsiri-tor?

tsi-ur vb (-ram, -ra-ti, -rari) - ciintu(shuir, zburiseu) en sonuri suptsan shimelodioasi ca di pulj - [a eiripi] <to

chirp, to twitter>. .

tuel sm(~iuri) - tungiltungiu, brundzu,amistieituri di her, eiiIbuni shi alti lucri

~ -: ...n 1t~ ",:I1i1"r; _ ftllr.i1

<cast iron> ex: pag 63: 10 un ibrie di

tuci, luerat multu mushat, shi-Ij turni atat!-sui si s-aspea1a

tufi -chi -ses-cU/tufieseseu/tuflXescu

vb (-seam, -si-t!, -si-ri) - trag (amin)eu tufeehea, pliguescu eu tufeehea - [a

impu~ca] <to shoot with a rifle> ex: pag88: Lambre-Ij tufichisi

turn-bat (-hi) - uni dzeana njicii;murmintu - [dimb] ex: pag54: ishi pri una turnbi eu putsan bride!

tum-ba2 (-hi) - eulutumbii/eurtumba,driicli, atsea tSi fatsi un ciindu s-aru-euteashti shi s-da pisti cap - [tumbi]<somersault> . H

tun-ciu - vedz tungi ex: pag 120: nu.eara ficior s-nu IUDin briin un ciilimarditunciu

tun-giltungiu sf (-giuri) - tuci, bron-zu/brurrdzu, un aliaj faptu ma multu dieupru shi stanju shi citiviroari cuputs3.naluminju, plumbu. etc. - [bronz]<bronze>

tun-giU/tungi sn/sf (-giwi) - brundzu,trumeiu, un aliaj (amisticiituri) di mamulti metali di cari s"fa.c multi lucri -[bronz] <bronze>

tu- ni -Ses-cU!tunusescu!tunjisescult!-

njusescu (mi) vb' (seam, -si-t!, :...si-ri)-mitunjiseseu, mi,fae pishman, anj pari-ariu di atseaJi tsi am fapti, u cunoseu e-am fapt! tsiva - [a regreta, a se cii] <toregret> ex: pag 70: canda s-tunisi (aljpari arau, s-featsi pishmCUl) cii vinji

tur-cu-les-cu - vedz tarcuJescu- ex:pag 120: s-turculica mortu mpadi!

tur-ghi-ses-cU/nturghisescu vb (-seam,-si-ti, -si-ri) - nturhisescu/ ntruhiseseu,struxeseu, fae tsiva ta s-talji ma ghini -[a aseuti] <to shatpen> ex: pag 75:biiIbatslji turghisea foartitSli, fieiorljiaduna hiraili tri bishtili di lani

tur-ta sf (-ti) - pani fapti ca uni ploaeistronghili (di misur i di firini cu aloatlari maiaui) - [turta] <flat bread, flat

cake> ex: pag 71: s-featsi ca turta ditseari tu fatsii

t11_r';ttnr_tn_rii ~f (-turi) - tur-

tureaui, pulj tsi sh-u-adutsi eu agru-purumbu - [turturiei] <turtle dove> ex:

pag 82: zbura di sivdai, ca uni preacljidi turturi tu CUlDar

tu-rush-tilturishti/tirishti sf (-rush-

ti/-rushti) - loe (lara gardu) in sta oili s-isihiseascii ciindu suntu 1a pishteari -[tirli] <sheepfold> ex: pag 68: tu muntiaeatsara si s-bagi turushtili

u-mi-na-ta-tiluminitati sf (-tits) - tut!lumea di pri loe considerat! ca una

.1II

I

178- NUsm TULLIU

unitati - [urnanitate] <umanity> ex: pag62: Iilicea atsea cama mushata ditmurninatati

un-gu - vedz aungu - ex: pag 89: featsiuna alifii di nishti ierghi sh-Iji urnsi ci-ciorlu

ur-ghi-sitJurgisit adj (-si-ta, -sits, -si-ti)- bl1istimat - [blestemat, nenorocit,urgisit] <cursed> ex: pag 60: cara sinveatsa urghisitiu (bliistimatlu) atsel diDona ca ai dupa tini patruiji ma gionjpicurari

ur-ses-cul vb (-seam, -si-tii, -si-ri) -acljem pi carlva ta s-intra n cas1i (s-mac1i

i s-bea tsiva), lilj dziic ta s-fac1i tsiva (s-vina iuva) - [a dispune, a pofti] <to in-vite, to welcome> ex: pag 86: (;ara s-aialatsa ursea (vinu) la calivi ca aclo eastiLambre

ur-ses-cu2 vb (':"seam,-si-tii, -si-ri) -dau cumanda, curn1ind1irsescu, escu

nicuchir 1in casa, bag aradii n casa, tuv1isilii, la lucru, etc. - [a dori, a pofti, adispune; a ordona; a domina, a poseda,a administra] <to invite, to desire; togive orders; to dominate, to possess, tomanage>

ur-va- HiJarvali sf (-li/-Ij) - ruina, atsea

tsi-ann1ini (chetsra, stizmi) di la unacasa (plilati, bisearica, etc.) dupa tsi eastiasparta i arsa - [ruine] <ruins> ex: pag

63: dipusi di pri pishtireaua tsi stiit~aspindzuratii mardzina di nishti urvalifricoasi

us-pi-tsi-Iji sf (-ts1ilj) - sentimentu di

vreari shi tinjii tsi leaga doi (ma multsa)in.hi - rnriet"",iel <fri"",/hhin> ex: na9

115: ligara uspitslilji marl, shi nuunaoara sh-asc1ipara bana un cu-alantu

u-triJutur sf (u-tsra) - vatiilah, una soi di

sac di cheali (di tsap) tu carl s-ts1ini vin(untulemnu, cash, etc.) - [burduf] <akind of a bag made of hides (of buck,sheep, goat, etc.) in which wine orcheese are kept> ex: pag 65: patm utsradi vin s-gulira aproapea, friptaljili earangiurniticati

va-si-leac/vasiljac/vasilaclvasilco sm(-Iats/-Ieadzl-Ieats) - una soi di plantii

ierboasa cari s-baga tu maciiri c1i arifr1indzi tsi-anjurdzescu mushat -[busuioc] <basil> ex: pag 102: tserli'lj-ardea la cap shi una fr1indzii di vasileaclilj bagara n gura

va-tr1iJveatrii sf (va-tsra) - 10c !in casa iu

s-fatsi foclu - [vatra] <hearth, fireplace> ex: pag 97: s-baga puts1inpim1ina ninga vatrii

viip-ses-cu vb (-seam, -si-ta, -si-ri) -vedz anvupsescu - ex: pag 1: muntsiljtuts s-viipsirii (buisirii) di arushatsa cas1indzi a atsiljei dit unna fleac1i

vii-ra-chi sf (-rachi) - petur subtsiiri ditsiva (asimi, malama, etc.) cu carl s-acoapira un lucru ta si s-fac1ima mushat(ma bun, ma rezistentu, etc.) - [poleiala]<varnish> ex: pag 118: lucratura div1irachi,di la altar, eara una ciudii

viir-tosl adj (-loa-sa, -tosh, -toa-si) - tsieasti cu dinami (s1iniitos, cu puteari) -[virtos, puternic] ex: pag 99:una ploai viirtoasa (siiniltoasii)tsi aeatsas-cada u-aguni sh-pri n1isa

viir-tos2 adv - rnultu - [foarte] <very>

viir-tu-ti sf (-tuts) - putearl, dinami/-dhinami, fortsii - [putere] <strength>

ve-ne-ti-ciilvenetca sf (-ne-ti-tsi/-net-

tsi) - para galbin di-amalama tsi earaadrat Venezia (tu Italii) - [galben

venetian] <venetian gold piece> ex: pag64: bair di flurii antitsi ca dubtsi, austra.

chili, venetitsi, mintsa, vizantini

ver-gur/vergur s/adj (-gu-ra, -guri, -gu-

ri) - virghin, tsi nu avu ninga relatsiisexuali; fig. niciirtit, nilucrat, curat, etc. -rvirl7inl <viTl,in> ex: Dal! 113:

lutseafirlu trimbura strii c1irciliulu a

muntilui, sirin, ca ocljul albastm di featiivergurii (virghinii)

vesh-tu sn (-turi) - pustavi, tsiisiitura di

11inadi cari s-fac stranji (vilendzii, etc.) -

[postav] <cloth> ex: pag 104: una poaladi veshtu (pwtavi) IfLi

vta-tsii sf (viets/vie-tsuri) - hiintsii, tsiva

tsi ari suflit, starea atsilor tsi au gean, cubana (ca om, pravda, insectii, microghi,etc.) - [viatii, fiintii] <life, being:> ex:pag 100: la clilivi eara una jali, una tii-


" tseari, canda nu eara viatsa (hiintyii) diom

vi-Ia-e-tvvileti sf (-Ia-ets/-Iets) - una

parti (regiuni, districtu) dit un stat cun-dusii di un vali - [regiune condusa de un

vali] <district governed by a "vali"> ex:

pag 60: tritsea ca un domnu tu vilaeti

vir-tu-ti sf (-tuts) - vedz v1irtuti- ex:pag 89: lu-acatsii di cicior, s-featsi nel,lu strimsi cu ahatii virtuti

vi -tulj/vitulji sm/sf (-tulj/-tu-Iji) - ed di-un an - [vatui] <a year old kid> ex: pag96: c1indu la si dipina aesti tu minti, iaca vini sum cheatra un vitulj Ijar

vi-zan-tin1/bizantin adj (-ti-na, -tinj,

-ti-ni) - tsi easti (vini) din Poli -[bizantin] <Byzantine>

vi-zan-tin2 sn (-ti-ni) - para di-amal1ima tsi eara (vinea) din Poli - [ban

de aur] <gold coin> ex: pag 64: bair diflurii antitsi ca dubtsi, austrachili,veneritsi, mintsii, vizantini (galbini)

vi-za-vi adv - di-alantii parti, 1infatsa -[vizavi] <acrosS> ex: pag 96: un chin divizavi ardea shi scutea Cum

vt-zi-tii sf (-ti) - dutsearea (ca oaspi, ta

sii-lj da tinjii, etc.) la cariva - [vizitii]<visit> ex: pag 51: Vizitii s-fitsea di la

purava la purava

vris- t1iJv1irstiisf (-ti) - ilichii, etii -[virstii, epoc1i] <age> ex: pag 74: eara lavr1ista (ilichia) atsea c1indu featili vordin tut suflitiu - .

vu-es-cuvb (-earn, -iota, -i-ri) - vazes-

cu/vuzuescu, fae lava, fae vrondu, fae s-.., r £-_R_ _:::'~"""' &- ,. -

liigie, a face zgomot] <to rumble, tomake noise> ex: pag 98: vimtul batea

shi foclu vuea (fatsea lavii), ca amareabiitutii di furtuna

vu-lii sf (-Ii) - miuri, surhidiilsfirhi-diilsfirhidha, simnator, tura, semnu ba-gat pi una carti di una ploaci njic1i dimetal (muljatii niiinti tu tseara aroshi imilani lai) ta s-aspuna ca easti ofitsiala(adiv1iratii,di la chivernisi, dealihea, numinciunoasa) - [pecete, sigiliu,~tampila]<stamp, seal>

vu-loa-giilvliloaga sf (-Iodz) - locdishcljis tu mesea di piiduri lara arburi(cu iarba shi lilici); loc ca soi di muceara(vl1ingos) tu carl nu cres~ arburi -[lurnini~, poiana] <clearing. glade> ex:

. pag 108: vuloaga eara mushati, ascumtiica un cuibu di njerla

vu-Iu-ses-cu vb (-seam, -si-tii, -si-ri) -

bag vula - [a pecetiui] <to seal> ex: pag54:. nu-avea soatsa tu lumi Hrisula;aushlji u;aspunea shi tinirlji vulusea(baga vula) .

vu-Iu-sit adj (-si-ta, -sits, -si-ti) - tsi arluna vula, tsi easti adrat cu una vula -[pecetiuit, sigilat] <sealed>

vup-ses-cu - vedz anvupsescu - ex: pag92: alj si p1irea c1i s-vupseashti ca unstranj arosh ca siindzili

vur-co-Iac/v1ircolaclvurculac sm Hats)

_ hiintsii dit p1irmiti tsi s-pistipseashti c1imac1i siindzi (luna, soarli, etc.), vombir -

[vircolac, vampir] <vampire, dragon>ex: pag 68: icoana al Siimtul Ghiorgbi;cu siimtul anc1ilar pri un cal arosh, cushaua di sirma, cu una sula tu m1ina cucarl vat1ima un vurcolae

zac/dzac vb (zii-tseam, zii-cu-ta, zii-tsea-

ri) - stau tes mpadi i pri pat (c1i SUhtu11indzit, ta semi disvursescu c1indu suntumultu curmat etc.) - [a zace] <to lie, torest>

za-lii 1 sf (z1ilj/zii-Ijuri) - arfua (tsi-arm1inic1itivaroara di la un arau dupa tsi seac1i

veara) - [nisip] <sand>

za-lii2/zali sf (zii-ljuri) - inati marl tsi-l

fatsi pi om di nu ma shtii tsi-adara -rfurie] <wrath> pag 68: tutii dzua intra,Isba, mplma Ul.......

za-Iur-dii - ?7 zbor nicunuscut: soi di

vin ?7 - ex: pag 116: trapsi cu seatin1isc1inti guri di vin di zalUJda

zap- ti-e sm (-edz) - vedz ziiptie- ex:pag 80: vinji zaptielu (geandarlu) shi-ljdziisi s-easa

zii-duhlzuduh sn (-huri) - ziibuh, niiduf,

caldura mari di parc1i tsii Ija adiljatlu -[ziiduf] <stifling heat> ex: pag 84: unziiduh (unil cilldura ahat di marl) di nu

180 NUSHI TULLIU

poati si sta nitsi tu-aumbri: miiratlu diom

zan-ghi-i/zinghii sf(,,-ghii)- scara, scaradi la sela (shaua) -[scara de la. shea cucare se ncalica calul) <the place oneputs his foot to mount on a saddle>

zap-ti-e/zaptiu sm (-ti-edzl-tii) - gean-dar - fjandarm) <policeman~

zar-ca-datzircadha sf (--1:adz)- capraagra di munti - [c1iprioara)<deer> ex:pag 88: adusi shi nishti earni di Zircada(caprii agrii)

zar-cu-la sf (-Ii) - cuculj/cucula, culari -[gluga] <hood> ex: pag 113: 10 t3.rn-barea cu wcula n cap, shi s-culca

zar-za-ri-chi sf (-richi) - planti ier-boasa cu lilici albastri - [albastrea]<blue bottle, blue cap, com flower> ex:pag 69: aprimsiri: focurli cu z1irz1irichiuscati p1sti cari arcara buciunj uscats

zbat (mi) vb (zba-team, zba-tu-ti, zba-ti-

rilzbii-tea-ri) - mi bat, mi alumtu, mi mintut chirolu (mi-ascuhu) ta s-ascap di

tsiva - [a (se) zbate] <to st.uggle> ex:pag 10 1: sh-si zbiitea (s-biitea, s-minatut chirolu) ca pes~'U! tu apii

zdir-cildarci sf (-ci) - ploai greauii,furtuna -[ploaie] <rain> ex: pag 79: sh-pliindzea, miirata di mOaShi, di-lj curaliicrinjli zdiirci (ploai)

zdru-di-ri sf (-diri) - hiidipsiri,diz-njirdari - [alintare] <caress> ex: pag 74:dupii multi zdmdiri shi diznjirdari,shidzuri mpadi

zdru-dit adj (-di-ti, -dits, -di-ti) - hii-.. . - .....r r , J l J

<caressed> ex: pag 57: c1i multu diz-

njirdati shi multu zdmditi (hiiidipsitii)eara Hrisula

Zilj/ziljiilziliilz1ilii snlsf Hjei-lii)

iinchizma, sel}timentu di piireari di arau,di inati, etc_ tsi ari un ciindu veadi pi altuca easti ma ghini di el - [invidie]<envy> ex: pag 93: lilj si pari cii lumoazburashti di pizmii, di ziljl

zin-ghi-i sf (,,-ghii) - vedz ziinghii - ex:

pag 91: iintiinja oara biiga ciciorlu tuzinghii (scam di la se!ii)

zme-oat-ca sf (-oai-tsi) - feamina-azmeului - [zmeoaicii] <female dragon>ex: pag 69: perlu Ij-azbuira tu vimtu,azbuirindalui ca unii zmeoaicii (lamnji)

zmeu sm (zmei) - lamnji, lami, animal

dit piirmiti (di ma multili ori arau) laraminti ma cu puteari multi; fig. om gioni,

livendu, cu puteari mari, ofchiu - [zmeu]

<dragon> ex: pag 55: azbuira ca zmeilji

(liimnjili) ciitrii la c1ilivi tra si nveatsicum easti Hrisula

zo-na I sf (--ni) - parti (dit una ntindiri di

loc, un lucm, etc.) tsi ari un harahtirdiafura (diferit) di-alanti pii.rtsa - [zonii]<zone>

Zo-na2/zuna sf (--ni) -panglic1i - [cor

don] <girdle, ribbon> ex: pag 62: arii-urli alghea ca unii zona di sirmatiro

zu-graflzugraf - pictor, un tsi-anvup-seashti icoani (bisearits, imadzinj, etc. pi

stizmi, pindzi, lemnu, etc.) - [pictor)

<painter> ex: pag 68: icoana atsea earalucrati triish Atina di un zugraf

zu-Iu-mi sf (-Iunj) - znjii mari, swpari

di lucri, clilcarea pi cimpu a birichetiljei- [pripiid, dezastru] <disaster> ex: pag77: dadea fum tu niiri, c1ifta piiradz, la-tsea zulumi (znjii marl)

zu-zul sm (-zulj) - hiintsa, animal -[vietate] <creature> ex: pag 51: multizullichi shi multi zuzulj ari tu Tesalii

zvel-tu adj (-t1i, -tsa, -ti) - scuturat, tsi

ari truplu subtsari shi gratsios, vios, tsinu Iji ngreac1is-faca lucri - [zvelt]<slender> ex: pag 93: truplu lilj easti canrlio~t n1l <,,,oti7.Vp.ItJin1l <,,,otifirl~nJi

zves-tri sf (-tmri) - ?7 zbor nicunuscut:azvesti 7? - [var] <lime> ex: pag 88:hanea easti adrati tuti di cheatra, tara.zvestri (azvesti ?)

zvom l/azvomlvom vb (zvu-meam, zvu-mu-ti, zvu-mea-rilzvoa-mi-ri) - es cuputeari, ansar di iuva (dit loc),andzimedz - [a izvon, a ti$ni] <tospring, to gush out> ex: pag 63: si spiliitu fatsa la una tintina tsi zvumea(ansiirea, isha) aproapea di loclu iuavea disciircati fumeljli


,- zvom2/azvomlvom vb (zvu-meam, zvu-

mu-ti; zvu-mea-rilzvoa-mi-ri) - versu,dau nafoara macari (sindzi) dit stumahi

(plumunj) -[a vomita] <to throw up>

. .

zvon sn (-nuri) - zivon, pindzi subtsiiri(di matasi, bumbac) cu cari s-acoapirafatsa - [vlil] <veil> ex: pag 113: unmistirghiu lishor s-al1isa ca~un zvon!

Date post:	06-Aug-2015
Category:	Documents
Upload:	mihai-sapera
View:	218 times
Download:	17 times

MURMINTSA fara CRUTSI

Documents