Manual de Limba Rromani Pentru Clasa a 5 A

Ministerul Educaiei iCercetrii Naionale

Lucrare realizat i tiprit n 2000 de exemplare cu sprijinul tehnic i financiar

al Reprezentanei UNICEF n Romnia, cu fonduri oferite de Comitetul Naional UNICEF din Germania.

ISBN 978-973-139-013-0

GELEM, GELEM (O rromano hmno)

1. Gelem, gelem lungone dromena, Maladilem baxtale rromena, A, rromalen, kaar tume aven, E caxrena, bokhale havena?

R.: Haj, haj, rromalen Haj, haj, havalen... (duj var)

2. Sasas vi man bari famlia, Mudards la i kali lega. Sarren hinds, vi rromen vi rromnn, Makar lene vi tikne havorren.

R.: Haj, haj, rromalen...

3. Putar, Devla, te kale udara, Te aj dikhav mirre familia, Palem ka av lungone dromena, Thaj ka phirav baxtale rromena!

R.: Haj, haj, rromalen...4. Opre, rroma, si o vaxt akana, Ajde mana sa e lumqe rroma! O kalo muj thaj e kale jakha, Kamava len sar e kale drakha.

R.: Haj, haj, rromalen...

5Palem ka-i kla!Palal so ame agordm e anglutne tar klse, ame ahilm khere o sasto milaj vaj gelm amare

dadena, kaj von phirde. Nakhls vi o but tato milaj, thaj akana, an-o septmbro, as palem loale karing amari kla! Ve, avils o angloivend! Avri, si maj tato ka-o mezmeri, kana o kham pnda pekol, tha' na-i but zoralo texarine, kana vov inklol, vaj karing i rt, kana rtol, ka-o rtopen e khamesqo. Me thaj mirri phen, i Pka, as akana ka-i kla, khethanes amare khelipnasqe kolegurena, vi anar e rroma, vi anar e gae. Mirri phenorri avel akana jekhto var k-i kla, an-i jekhto klsa, thaj me siklovava maj dur an-i panto klsa. P-o drom, mirre amala puhen man:

- Sorin!ea, i hajorri si tiri phenorri?- Va, si mirri gudli phenorri! Voj siklovela an-i jekhto klsa! Si la baro kamipen te siklol lil,

kadja sar vi me siklovav. Mirri daj thaj mirro dad kinde laqe jekh nevo kolaqo gono, xramosaripnasqe lilorre, ginavipnasqe lilorre, angarne le savena te xramosarel vaj te rangrel thaj aver.

- Te avel baxtali vi te siklol lahes, sar vi ame siklovas! - phenel o Sndu, jekh raklo anar i oxtoto klsa. Tha', dikhen vi tume, areslm kole!

- Te as andre an-e kolaqi bar! - phenel i Rta, jekh rromani siklovni anaar i eftato klsa. Si man but baro kamipen te palemdikhav mirre koleguren! Devlea!

- Devlea, Rite! phende savorre laqe.

o sasto milaj - sa o milajve - akana akanak o angloivend - o durrdo milaj, o durmilajpnda - ink, maj, po

pekol - pekeltha' - ama texarine - ranine, javin inklol - inkleljekhto var - jekhto drom

Lava makar e lava

6rangrel - frbil, frbisarelpalemdikhav - dikhav palem

jekhto - anglutnikamipen - mangipensiklol - siklovel

Puhimata aj mangimata ka-o tksto

Te siklovas khethanes!

1. Ginaven o tksto!2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes!4. Phenen palal sose del pes dma an-o kadava tksto!5. Tume so siklile anar o tksto?

ana o = an-o

ana i = an-i

ana e = an-e

ana l = an-l

ana jekh = an-jekh = an-jekh

kaj o = ka-o = k-o

kaj i = ka-i = k-i

kaj e = ka-e = k-e

kaj l = ka-l = k-l

pa o = p-o

pa i = p-i

pa e = p-e

pa l = p-l

da ati = d-ati

na ati = n-ati

kaj ati = ka-ati = k-ati

kaj ati te = ka-ati te = k-ati te

k-a-te = va te

Inkeren godi! inklol avel anar inklovelsiklol avel anar siklovelternol avel anar ternol

* O siklrno siklrel varekas. Amaro siklrno (profsoro) siklrel amen i rromani hib.* O sikavno sikavel vareso vaj varekas. O gdo (o sikavno) sikavel amenqe o fros / i diz).* O siklovno siklol (anar pese). Me sem siklovno an-i panto klsa thaj siklovav akana ka-e dajaqi mirri hib, i rromani hib.

- o kham inklol, utel pes, na-i zoralo texarin

7Kana si: - o kham pekol but zorales - o kham palem na-i zoralo, mekhel pes o rtopen

o milaj milajese, milajes, milaje o anglomilaj anglomilajese, anglomilajes, anglomilajeo ivend ivendese, ivendes, ivendeo anglomilaj anglomilajese, anglomilajes, anglomilaje

E ginavn sikaven kazom but vaj ene si an-o vakripen. Von ati te aven:I. kardinlo ginavn: jekh (1), duj (2), trin (3), tar (4), pan (5), ov (6), efta (7), oxto

(8), en (9), de (10), deujekh (11), deuduj (12), deutrin(13), deutar (14), deupan (15), deuov (16), deuefta(17), deuoxto (18), deuen (19), bi (20), el (100) thaj aver.

E kardinlo ginavn d-ati te aven: sade ginavn, kerdine anar jekh lav: jekh, tar, oxto, de, bi, trnda, sarnda,

penda, el thaj aver; buxle ginavn, kerdine anar duj vaj maj but lava: deujekh, deupan, bi thaj jekh =

biujekh, jekh el thaj jekh thaj aver.Von xramosaren pen kadja :

mezmerirtopen

I GINAVNI

So? Kana?

20- bi 41 - tarvarde thaj jekh vaj 21- bi thaj jekh vaj biujekh sarndujekh22 - bi thaj duj vaj biuduj 23 - bi thaj trin vaj biutrin 50 - panvarde vaj penda24 - bi thaj tar vaj biutar 51 - panvarde thaj jekh vaj 25 - bi thaj pan vaj biupan pendujekh 26 - bi thaj ov vaj biuov 27 - bi thaj efta vaj biuefta 60 - ovarde28 - bi thaj oxto vaj biuoxto 61 - ovarde thaj jekh 29 - bi thaj en vaj biuen 30 - trinvarde vaj trnda 70 eftavarde31 - trinvarde thaj jekh vaj 71 eftavarde thaj jekhtrndujekh 80 oxtovarde40 - tarvarde vaj sarnda 81 oxtovarde thaj jekh

90 envarde91 envarde thaj jekh

8 II. Si vi aver givnavn, sar ame dikhlm an-o amaro tksto, von si e ordinlo ginavn, save sikaven sar thavden von:

i kardinlo ginavni i ordinlo ginavni

m. l. .l.1 jekh o jekhto i jekhto 2 duj o dujto i dujto3 trin o trinto i trinto4 tar o tarto i tarto5 pan o panto i panto 6 ov o ovto i ovto7 efta o eftato i eftato8 oxto o oxtoto i oxtoto9 en o ento i ento10 de o deto i deto

Klasaqe but

1. Xramosar an-e de irda / rndur sar tu nakhln o milaj, kaj tu phirdn, kaa tu maladiln, sar sas, so sikliln, so arakhln!

2. Palal so agordes, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro e xramosaripnasqe lilorrea tire kolegosqo!

3. Lahar e arakhle doa an-e xramosaripnasqo lilorro tire kolegosqo!4. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe e arakhle doa thaj phen lesqe sar sasas te

xramosarel lahes! Sa kadja, dikh k-e arakhle doa tire kolegosar!5. Akana, zumav te amboldes / te nakhaves, krkorro, o tksto an-i rumunikani vaj

magrikani hib!6. Palal so dinn agor, paruv palem tiro xramosaripnasqo lilorro e lilorrea tire

kolegosqo thaj lahar e doa! 7. Sikav tire kolegosqe e doa thaj phen lesqe so kerds do! Sa kadja, arakh kaar tiro

kolgo kaj tu kerdn do!8. Sikaven vi tumare siklrnqe vaj siklrnesqe sar tume kerde buti khethanes!

I 1-to klasaqi buti

I 2-to klasaqi butiKeren, telal o vastalipen tumare siklrnesqo vaj siklrnqo, aver klasqe but, khethanes,

an-e grpe, e neve siklile nociena!

An-i bar e kolaqi

Amare amala thaj amalin gele svko kaj sasas lenqo than, lenqi klsa. I siklovni Rta geli kaj sasas e siklovne anar i eftato klsa, o siklovno Sndu gelo te rodel kaj sine lesqe kolgur anar i oxtoto klsa, thaj me, khethanes mirre pheaa, la Pikaa, telrdem te sikavav laqe kaj si kidine e neve siklovne anar i jekhto klsa.

Nakhlm anar e kolaqi bar, makar amare kolgur, thaj arakhlm kaj sas o than kaj e dada, e daja, e maj bare phrala vi e phen andine le tiknorren te prinanen la rajn siklrn. Dikhel pes ke si man baxt, ke, kana pailm amen, dikhav ke i nevi lenqi siklrni si... i sas mirri siklrni! unav man akhardo varekasar:

- Sorin!ea, av, ame sam kathe! But loali sem ke andn tire phenorr kole! Me avava lenqi klasaqi siklrni. Aukerav te siklol vi voj sa kadja ukar sar vi tu sikliln an-e anglutne tar klse, kana sanas murro siklovno!

- umidav tumaro vast, rajni!e siklrni!e. Lahi texarin! Tume anen lahes so savorre mai bare amare phrala vi phen phirde klolae, siklile but ukar aj agordine e stdie. Vi ame sa kadja kerasa! Me akana sigrav man te rodav mirre koleguren anar mirri nevi klsa, i panto klsa! Mekhen man, rajni!e siklrni!e, te prezentisarav mirre phenorr! Voj si i Pka!

- Mito aviln, Pike! Haj, av vi tu kathe, paal tiri nevi kolga, i Proka!- Nais tumenqe, rajni!e siklrni!e, phenel o Sorin. Ahen Devlea!- 3a Devlea, havea!I Pka kerds prinaripen la Pirokaa vi avere kolegurena, beindoj lena avri vi aukerindoj

te avel i rajni dirktora thaj te putrel o nevo kolutno ber. Palal o putaripen, unds pes sar marel e kolaqi kampna, i unrni, thaj e siklovne vi le siklovn sasas akharde te an an-e lenqe klse.

Lava makar e lava

9

sine - (von) sie dada, e daja - e dadae kolaqi kampna - i unrni

pailm amen - avilm paekerds prinaripen - prinards pes

10




I. O PESQO PREZENTISARIPEN VI O PREZENTISARIPEN E VAREKASQO

I. Kana ame si te prezentisaras amen varekasqe, phenas amaro (a)nav:- Me sem (som, som, hom sim/ sm). (Vaj: Mirro / Murro anav si, Me buhav)

Kodova kasqe si prezentisardo varekon phenel:

- Sem but loalo (loali) te prinarav tut (tumen)!

II. Kana kamas te prezentisaras / sikavas varekas varekasqe, phenas kadja:- Mekhen man (Vaj : Si man bari lo te) te prezentisarav / te sikavav tumenqe

le rajes. la rajn.... mirre / amare! kolegos (kolega, phrales, phen, dades, daja, kakos,

bib, sales, sal, amutres, bor, erutnes, erutn, amalen, amalin th.a.

Kodova/ Kodoja, kasqe si sikavdo varekon, vakrel:

- ajlol man (Vaj : Vi man si bari lo) te prinarav tut / tumen!

III. E baremanua, kana lenqe si prezentisarde ene maj terne lenar, von phenen vi aver formle: Te trais / Te ives !, O Del te avel tua!, Te arakhel tut o Devel!, Te oves / Te aves

baxtalo!, Ov sasto!, ajlol man tuar / tumenar!

Sa kadja, e have thaj le heja, e terne, e baremanua, kana keren prinaripen le enena

maj phure lenar, von phenen vi aver ukar phiravipnasqe formle, sar avenas: umidav tiro

vast!

Kana von akharen jekhe maj bare mures lenar, von phenen lesqe Kako! - vi kana

na-i lenqo ao kak -, thaj kana akharen jekhe phure mures von phenen Papona. Sa kadja,

jekhe maj bare uvl von akharen la, phenindoj laqe Bibi!e, thaj jekhe phure uvlqe

phenen laqe Mami!e.

11

II. E BEIPNASQI ADRSAKana bihalas / tradas jekh potaqo lil, si te xramosaras vi e beipnasqi adrsa. O Sorin sikavel

amenqe pesqi beipnasqi adrsa: o them: Romnia, o thanipen: Craiova, i strda: Faa Luncii, o gin: 21, e potaqo kdo: 147 352.

O durardomilaj

So anav, so na anav?Klasaqe but

1. Xramosar palal so tu sikliln kathe!2. Palal so agordn, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro e xramosaripnasqe lilorrea tire

kolegosqo!3. Lahar e arakhle doa an-e xramosaripnasqo lilorro tire kolegosqo!4. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe e arakhle doa thaj phen lesqe sar sasas te

xramosarel lahes! Sa kadja, dikh k-e arakhle doa tuqe tire kolegosar!5. Akana, zumav te amboldes / te nakhaves, krkorro, o tksto an-i rumunikani vaj


kolegosqo thaj lahar e doa! 7. Sikav tire kolegosqe e doa thaj phen lesqe so vov kerds do! Sa kadja, arakh kaar

tiro kolgo kaj tu kerdn do!8. Sikaven vi tumare siklrnqe vaj siklrnesqe sar tume kerde buti khethanes!

I 1-to klasaqi butiXramosar tiri beipnasqi adrsa!

I 2-to klasaqi buti1. Xramosaren o telutno tksto palal o unipen!

O durardomilaj, vaj o durmilaj vaj o anglomilaj, anel barvalipen. Le siklovna thaj le siklovne an palem k-i skla, sa kada, le havorre an k-i xurdelina. Si o vaxt kana le manua kden e drakha, anar save keren loli vaj parni mol. E vurdonena von phiraven anar i vazi brzbe, misiri/kurzo, semnce, kolompra thaj but aver. I septmbra thaj i oktbra anen muxli aj brinda. Le patra (patrina) si glbena (lta) thaj peren phuvae. Le bakra telaren an-o gav te nakhen o ivend. (O Gheorghe Saru)2. Drabaren / Ginaven o xramosardo tksto!3. Ambolden / Nakhaven o tksto gaikanes! 4. De tiro xramosaripnasqo lilorro tire kolegosqe thaj mang lesar te rodel aj te laharel e doa arakhle! 5. Sa kadja, lahar vi tu e doa anar e xramosaripnasqo lilorro tire kolegosqo thaj sikav lesqe kaj vov kerds do!I 3-to klasaqi buti



12

O manu thaj pesqe korposqe riga

l. o ero 16. o vast2. o bal 17. o kolin3. o ikat 18. i ui 4. i phov 19. o burko / o pri5. i jakh 20. i kuni6. o kan 21. i nia (najorri)7. o nakh 22. o naj8. o muj 23. o per9. i ham 24. o makar10. o vut 25. i plma11. o dand 26. o punro12. i hib 27. i ang / i ko13. i korr / i men 28. i khur

29. i tlpa14. o hor15. o phiko

Kon anel maj but?Jekh hajorri, i Pka, thaj jekh raklorri, i Proka, den dma: O manu si jekh oprutno ivutro, kaj del godi, butikerel thaj vakarel. Sar vi tu anes, e aver ivutre na ati te keren buti, te godisaren, te den dma. E manues si les godi thaj, anar kodova, o manu ati te manarel, te godisarel, te ginel, te vakarel. Tu anes te phenes manqe so si p-e manuesqo ero? Si les p-o ero bal, kaj aj te avel lngo (dlgo) vaj xarno. Le rromnan, misalaqe, si len ukar hungra. An-l hungr si len purane love. So kerel o manu pesqe kanena? Pe kanena o manu aunel. Sar si o nakh e manuesqo? O nakh aj te avei lngo (dlgo; zinzardo), xarno vaj krno (paxarno).

- aj te phenes manqe so keren e manua pe nakhea? - Lea von sungan. - Na, tu trebal te anes ke tu i san ai, anar kodoja ke e nakhea e manua na nmaj sungan! Lea von phrden. Me patav so tu na anes te mothoves manqe sar phenen e manua kana jekhe manues si les baro ikat? Tu i san ai! Me anav! Vov si godaver! Kada si! Tha', so kerel o manu pejakhana? Vov dikhel lena! Tu, sar patas, so kerel pe (pesqe) moa? Lea o manu xal, vakarel, gilabel.

13

korposqe riga - korposqe kotora pesqe - lesqe oprutno ivutro - oprutno animlo pe - pesqedel godi - godisarel pe - penqebutikerel - kerel buti anar kodoja ke - anar ke, kodolaarvakarel - del dma, mothovel, mothol nmaj - fri, scis, smogodisaren - den godi util - del vastanar kodova - kodolesar eral - po butmanrel - kerel reflkcie, godisarel anar kodoja so - anar kodoja ke, ginel - ginavel kodolaar, kodolesarmisalaqe - sar ekzmplo traisarel - trail, ivel, ivisarel

Vi umdel! Na! Vov umdel nmaj e vutena! Kada si, kada si! Bistardem so tu san godaver thaj tu sa anes! Atun, so kerel o manu e dandena? E danda hinen o xaben, thaj i hib ambel o xamos (xaben)! Na trebal te bistres so i hib util (autisarel) tuqe te des dma e manuena! Va, va! Akana, haj phen tu manqe so kerel o manu e punrena? E punrena vov phirel! Lav sama (dikhav) so e manuesqe korposqe riga si but importnto, eral, anar kodoja so von utin e manues te traisarel.

Lava makar e lava



.


Kana vakras palal aver manua thaj kamas te phenas sar von sikaven, save si lenqe maj dikhale xarakterstike, tha' vi atn kana vakras palal amene, si te dikhas palal kadala paramtrur:

sikaven e avrutne xarakterstike jekhe enesqe, jekhe personaosqe, sar vov sikavel: baro, tikno, bare dumena, bare punrena, bare dandena, bare ikatea, bibalenqo / bare balena, bodle / kale / zelenone / melaxne jakhana, mustacalo, sano, thulo, ukar, nasul, uo, xurdo thaj aver sikaven e andrutne xarakterstike jekhe enesqe, jekhe personaosqe. Varekon aj te avel: amalikano, biamalikano, butrno, khandilo / khandino, godver, dilo, xarano, bixarano, laho, nasul / ungalo, kanutno - bikanutno thaj aver.

* Kana vakras palal jekh manu thaj keras lesqi prezentcia, si te na bistras savo si o isipen pesqe sastipnasqo, te vov si nasvalo vaj sasto, kana vov si vesto vaj bivesto, loalo vaj biloalo, te si asalo vaj biasalo, sar phiravel pes vov, si manualo vaj bimanualo, ilano / biilano th.a.

* Kana lias an-o dikhipen sar si vov xurrdo, si te sikavas lesqe gada, tiraxa vi aver kasave xurvipnasqe but.

Jekhe mures aj te avel les: stadi / palara / kma, o jbas / pinko / raxami, gad lungone / dlgone vaj xarne bajena, lngo/ dlgo pantalna (klca, xolva), potin / postin, orp, crli (maj anglal) / papa / tiraxa, sirmi / xaravli, aj te avel les vi angrustik, sovnakajutno lncorro / anrorro, braslta th.a. Jekha uvl aj te avel la: p-o ero jekh dikhlo / stadi / palara / kma, o jbas / pinko / raxami, gad lungone / dlgone vaj xarne bajena, buxle vaj tange bajena, cxa / fsta, katrnca, alvr / pantalna, potin / postin, orp, papa / tiraxa, aj te avel la vi angrustika, sovnakajutne lncorre / anrorre, braslte, sovnakutne suv, kuale barra th.a.

I. SAR ME SIKAVAV? SAR DIKHEN MAN E AVER MANUA?

E fziko xarakterstike

E morlo xarakterstike

II. AVER XARAKTERSTIKE LE ENESQE

14

* Sa kadja, si te vakras palal e alosarimata le manuesqe (save lulud kamel, save gudlimata, xamata, piimata ajlol les, sar kamel te xal o xaben vaj i kafva sar te avel, maj kerko vaj maj gudlo, kamel jo vaj na, xal but vaj cra, kamel vaj na o mas, save sungale pan kamel th.a.

* Si te sikavas vi palal e preokupcie le manuesqe, te kodoles manues ajlol les vaj na o sprto, savo sprto kamel, te kamel vaj na e rte, save rte ajlol les th.a.

I 1-to klasaqi butiXramosar sar sikaves! Vakr vi palal tire alosarimata, prefernce, preokupcie! I 2-to klasaqi buti

I 3-to klasaqi buti Keren, telal o vastalipen tumare siklrnesqo vaj siklrnqo, aver klasqe but, khethanes, an-e grpe, e neve siklile nociena!

So anav, so na anav? Klasaqe but







15

An-e klasaqi slaAvri, an-e kolaqi bar, o Sorin arakhs pes pesqe kolegurena anar i panto ksa, dikhls ke

makar e sas lesqe kolgur inkliste vi aver biprinarde kolgur anar i kolaver klsa, anar i sas tarto klsa B. Pailo karing lene vi e klasaqo raj siklrno. Sig, o Sorin arakhls kaar e siklovne vi e siklovn ke lenqe e sas klse A thaj B sasas xulavde palal e rezulttur le sikl?vnenqe resle ka-o agor e tartone klasaqo. Kadja, an-e s-ol duj klse, vi ka-i panto A, vi ka-i panto B, akana si siklovne vi maj lahe, vi mai cra lahe rezultaturena, bikerindoj pes diskrimincia palal e nte, palal i socilo situcia, palal i tnia thaj aver. Palal o putaripen e kolutne beresqo, o siklrno e klasaqo, o raj Sitru, akhards le sikl?vnen

16

vi le sikl?vnn an-e klasaqi sla i panto A. O Sorin beel paal jekh nevi kolga, i Marna, kaj avili anar i sas tarto klasa B. Von keren prinaripen, vakrindoj: - Me sem o Sorin! - Thaj me sem i Mara. E klasaqo raj siklrno vakrds lenqe ke i kla sas akana urdi, so sas panrdi, so si len jekh nevo mobiliro thaj e siklovne si te phiraven pen ukar, te na bistren svko dives, jekh po jekh, te arakhen vi te laharen i sla, te inkeren o uipen, te panren e lulud, te dikhen te

aven len ka-i kali phal jekh khosno, e savea te khosen i kali phal, te anen krda vi xramosaripnasqe angarne thaj aver. I Mara mangls te phenel vi voj vareso, vazds o vast opre, thaj e klasaqo raj siklrno puhls la:

- Manges te phenes vareso, Mari!e. - Va, raj!a siklrne!a. Me aukerav ke savorre amare kolgur te phiraven pen ukar, ke, ive, si amen jekh ukar siklovipnasqi sla, kana ame na das pativ jekh avres! - So kames te phenes? - maj puhel la o raj siklrno. - Akana, kana ame sam khethanes savorrenar, vi anar verver tnie, vi anar verver socilo kondcie, vi anar verver siklovipnasqe nivlur thaj kola, ame si te xatras amen lahes, te na azbas amen anar jekh bango phiravipen, te na hudas le ungale lavena jekh avresqe! - Av bitraaqi, Mari!e - phenel laqe o Sorin. Tu dikhes ke me sem rrom, tha' te anes so vi amen si amen, kheral, jekh ukar edukcia, thajanas te phiravas amen lahes, bi te azbas le averen! Dikhesa tu so laho kolgo me avava! Sar vi aver amare kolgur!

- Vi me patv ke tume sen but lahe siklovne vi ke an-o amaro kolktivo na avena phiravipnasqe puhimata, pharimata, problme - phends vi o raj klasqo siklrno. Akana, te nakhas k-o amaro svakodivesutno progrmo!

Lava makar e lava




E manua na prinaren pen dsta, i keren maj but te anen vareso palal averene. Kadja si vi ka-i kla. E siklovne na anen kon si lenqe kolgur. Kaar jekh bibasutno prinaripen inklon bixatrimata, ingara, konflktur. Paruvipnase, kana arakhes vareso palal avrese, astares te xatres les, te aves maj pae lese. O biprinaripen bianel tra/dar, anglekrisimata, o bimangipen te aves putardo karing o ververipen, karing o diversitto.

Dikhle vi an-o amaro klasqo tksto sar sasas te inkl?l jekh bixatripen makar amare siklovne.An-i puza, o Sorn vakrds la Marinaa palal lenqe famlie. Te arakhas vi ame sar si penqe

manua, penqe famlie!

I. SO ANAS JEKH PALAL AVRESE?

kolaver - kodoja aver i kali phal - i zleno phalpailo - avilo / avils pae, paards pes svakodivesutno - anar svko divesxulavde - ulavde

17

- Mari!e, mangav te phenav tuqe dajii anaar mirri famlia! aj vi tu phenesa manqe palal tiri! - unav tut, bare dikhipnaa! phenel i Mara.

- Man si man jekh bari famlia, sar anes, kadja si k-e rroma. Man si man dad, daj, ppus, mami, trin phrala aj duj phen maj bare manar, me vi jekh phenorri, savi vi voj siklol kathe, an-i amari kla, ka-i jekhto klsa. Si man pnda sale vi sal, ke savorre mirre phrala vi phen sine prandizime, si len penqe famlie. Me thaj mirri phenorri sam ame le maj tikne anar amari famlia.- Atni, te anes ke man si man jekh maj tikni famlia. Avrl manar vi murro dad aj mirri daj, maj si man jekh phral, kaj si po baro manar, vi jekh mami.- ukar, xatrav ke kadja si tumene, k-e gae, i famlia te avel maj tikni. Akana si te anes ke savorre mirre phrala vi phen siklile lil, avile thaj dine agor la kolaqo. But lenar resle bare manua, but respektisarde kaar le gae vaj le manuenar kaa von keren buti.- Palal sar tu des dma, dikhel pes ke tut si tut jekh dad vi jekh daj, save kamen ke tume, le chave aj le haja lenqe, te resen bare manua, te aven respektisarde vi an-o rromano, vi an-o gaikano komunitto, na-i kadja?- Kadja, kadja.- Mangav tut te jertis man ke vakrdem avdives kadja ka-i ra, kana sas kothe vi amaro klasaqo siklrno. But mangav te jertisares man so phendem kodola lava!- Na-i sosqe! Akana prinares mirri famlia thaj sikliln ke na trebal te dikhas k-l manua palal sar fal amenqe ke si von. O zumavipen te arakhes, te prinares vareso palal / anar lene arakhel tut, xastral tut te na keres doa.- Kadja si! Sar phenel vi o purano phenipen: I hib hinel zuraleder sar i huri!

II. O SORIN PREZENTISAREL PES TUMENQE

fziko

Me sem o Sorin, thaj me sem siklovno, sem jekh chavo. Man si man kale bala, zlena jakha,

dlga / lni anal, thule phov, jekh ero makarutne baripnaa, mirri men / korr si xarni, si man

buxle dume, jekh sanorro makar, jekh baro kolin, dlga / lni pirre / punre, na-i man per, ke me

sem sanorro, mirre vasta si makarutne, ni dlga, ni xarne, si man xarne aj thule naja, tha' me sem

uo, i sem xurdo!

Kadala si xarakterstike, save vi tume, krokoro, ati te dikhen len.

Maj dur, si te phenav tumenqe palal mane, sikavindoj tumenqe so na dikhel pes, tha' xatrel

pes!

18

Me sem amalikano, sem butrno, e manua phenen ke sem godver, xarano, ajlol man te avav laho savorrena, sem but kanutno, na amboldav o lav le manuenqo, me sem aukralo, na xutv ka-o jekhto instnkto. E aver manua aj te phenen maj but but palal mane! Kadala si xarakterstike, save na dikhen pen, tha' si xatrde le averenar.

I 1-to klasaqi buti



morlo








19

O suno e kakosqo AngelVi akana phandav mirre jakha thaj dikhav le kodola bera, kana somas havorro; sar i sas. So

sig nakhlas o vaxt!

Xatarav an-e mirre jakha jekh asvin, sar

thavdelIngerav murro vast jakhene thaj

khosav mirre asva.

Sasas na but palal o Dujto Lumaqo

Maripen, kana murro dad avilasas pala' cra vaxt

anar o Maripen.

Samas xolame, sar sasas savorre manua

anar o gav, an-o kodovo vaxt. An-o kodova

milaj sas vi jekh baro tatimos, na dina o briind

varesode honenar.

- Soa parvarav me le havorren? - godisarel murro dad, o kak Angel, sar phenelas

lesqe e phure. Dikhav les vi akana, sar beelas p-

o skamin anglal o kher, thaj paa' lese, lesqo

patvipnasqo ukel, thaj sar laharelas pesqi mustca thaj delas dma krkorro, an-e pesqi godi. ' Tha o Devlorro ni d-atilas te mukhel les akana, kana nivar, na sas les maj phares.

Murro dad khethanes mirre dajaa, palal, le Mixicaa vi le Georgea - mirre phrala maj bare -

savorre kerenas buti p-o lenqo umal thaj vi an-o gav, so arakhenas. l dsa, kerenas buti k-o umal thaj kana perelas i rat, murro dad lelas pesqi lavta thaj gilabalas k-l khelimata, k-e mesela le barvalenqe.

O avutno ber, o angloivend sas barvalo thaj murro dad bikindas o giv thaj o kukurzo. Akana sas vi amen but love.

- Kamav te kinav le Mixicasqe akordono vi jekh saksofno le Georgesqe, te baaven, te

keren love, te na maj mangen vunilese kaar le gae.Kada vi sas. Murro dad kindas akordono vi saksofno le havenqe.

Vov sas but barikano kana lesqe havorre baavenas, savorre samas but loale. Mirre phrala thaj murro dad anenas love khere kaar e bava kaj baavenas thaj sas amen so trebul.

Mirri daj kidelas lovo lovorrea te ivas lahes. Murro dad phendas laqe, an-e jekh rat: o tiknorro kamav te aresel baro raj! Me kadja dikhav les, vov si godaver, siklol lil thaj aresela raj, sar si vi o raj o siklarno.

Thaj kadja vi sas. Dikh man ads siklarno! Me siklilem vi te gilabav, vi te baavav e saksofonoa. Thaj o Devlorro kamlas ke murro dad te dikhel pesqo suno kerdo, savorre te d-atin te

iven mito.20

Nais tuqe, dade!a. Nais tuqe, daj!e. umidav tumare vasta! O Devlorro te arakhel tumen kothe kaj sen tume!

(Kaar o Anghel Nstase vi i Noemi Nstura)

parvarav - pravaravumal - kmpo, vazi, jekh kotor phuvqolavta - violnakukurzo - kurzo, misri, bbomangen vunilese - mangen varesovarekasar i kana irisarena palpalebarikano - phutrdo, inkerelas pes baro, e nakhea oprebava - abvaaresela - reselasiklol - siklovelads - avdives


Lava makar e lava



I GRAMTIKA TE PALEMDIKHAS O VORTOXRAMOSARIPEN!

An-i rromani hib, ekzistisaren: 8 vokle. Pan lenar - a, e, i, o, u arakhen pen an-e savorre rromane dialktur, i aver trin - [var.; ] thaj si specfiko vokle, avile anar e balkanikane rromane dialktur. e diftngur: , e, i, o, u save drabaren pen: ia, ie, ii, io, iu, sar an-e eksmplur: bor, des [dives], luludi, parnol, terduvel (dialektlo frma, karing i autni frma terdovel "ahovel").

21

22

26 bazutne konsonnte: b, c, , h, d, f, g, x, h, k, kh, l, m, n, p, ph, r, rr, s, , t, th, v, z, thaj

3 postpozici lo konsonnte: q (ka-o genitvo thaj datvo), (ka-o lokatvo aj ablatvo), (ka-o sociatvo instrumentlo)

2 pakonsonnte: - w (si xatrdi sar jekh u, thaj inklol an-o than le konsonantaqo v-, an-i

agorutni pozcia, tha' vi makar duj vokle: keraw (i ai frma si kerav), gaw (i ai frma si gav), thuwali (i ai frma si thuvali);

- j (si xatrdi sar jekh i pavoklo (inklol anglal o lav, ka-o agor lesqo vaj ka-o makar e lavesqo, makar aver duj vokle: jakh, phabaj, phabaja.

on

So anav, so na anav? Klasaqe butI 1-to klasaqi buti

1. Mang kaar tiro kolgo/kolga te drabarel tuqe jekh tekstosqo kotor kerdino anar bi trnda lava thaj xramosar aes, palal o unipen, kadala lava!2. Drabar vi tu tire kolegosqe/kolegaqe jekh aver kasavo tksto!3. Paruven tumare xramosaripnasqe lila (tartorre) thaj roden vi laharen, ulavdes, e arakhle doa!4. Kern buti khethanes, sikavindoj tire kolegosqe/kolegaqe save doa arakhln lesqe! Phen

lesqe sar sasas aes te aven xramosarde! I 2-to klasaqi buti

Inkeren godi kadala phiravipnasqe formle!

* Le manuenqe, kana dikhes len, phenes lenqe kadja: - kana si texarin: Lahi texarin (ranin)!, Dobroj tu' / tumen!

- kana si o mezmeri, o makar e divesesqo: Laho dives! - kana si rt: Lahi rt! * Avrl kadalene, si vi neutrlo formle, le savena ati te des pativ varekasqe, biumblavindoj kaar o momnto e divesesqo: Te aven saste baxtale!, Baxt thaj sastipen !, Te traisaren!, Te iven! * Kana an e manua te soven, phenel pes kadalenqe: Rt lahi! Sov Devlea ! * Kodova kaj malavel pes varekaa, puhel les kadja: Sasto-vesto? (Sasti-vesti?, Saste-veste?, Sast-vest?, Sar san?).

* Okolaver kaa vakrel pes, phenel vi vov kadja : Nais le Develesqe, sem sasto-vesto!, Nais tuqe! Lahes!, Mito!, Vi tu te aves baxtalo aj sasto! * Kodova kaj telrel phenel le kolavrenqe save ahen p-o than kadja: Ahen Devlea! Kodova kaj ahel phenel: 3a Devlea!, Dikhasa amen!, Baxtalo tiro drom!, Te reses sastes! * Kana lies vareso/dajii/umuni varekasar, si te naisares lesqe: Nais(arav) tuqe!, Palikerav tuqe!, Opral panse! * Kana varekon xal, si te phenes lesqe kadja: Xa / Xan sastipnaa!, Laho xabe'!, Laho apetto!, Te avel tiro manro gudlo!

I 3-to klasaqi butiTume, prinaren aver phiravipnasqe formle ? Phenen len!

I 4-to klasaqi buti

I 5-to klasaqi butiKeren, telal o vastalipen tumare siklrnesqo vaj siklrnqo, aver klasqe but, khethanes, an-e

grpe, e neve siklile nociena!

Mesto xramosaripen1. Xramosar palal so tu sikliln kathe!2. Palal so agordn, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro e xramosaripnasqe lilorrea

tirekolegosqo!3. Lahar e arakhle doa an-e xramosaripnasqo lilorro tire kolegosqo!4. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe e arakhle doa thaj phen lesqe sar sasas te



kolegosqo thaj lahar e doa!7. Sikav tire kolegosqe e doa thaj phen lesqe so vov kerds do! Sa kadja, arakh kaar


23

E meripnaa an-e jakha (I)

kaar o Valeric Stnescu

//

- Raj!a, komendant!ona, ker jekh fros e Bulibaea thaj dikhesa ke avela mito. O Bulibaa na-i

nasul manu.

- So fros manges, Bulibae!a? unav tut! Phen

manqe o fros, phends o komendnto Despa, k-ati te

dikhel kaj kamel te resel o Buliba.//

- Raj!a bare!a, an le haves ka-o Buliba thaj te

kamel te ahel lene, me, o Buliba, dav murro lav k

mekhav les kaj kla thaj vov i maj trebal man. //

O raj komendnto vi le rajea direktorea le

24

licevosqo avile palal mane le vurdonea thaj line man kaar o udar e licevosqo thaj telrdm lena ka-e

Forosqo Birvo. An-o vurdon, nikon na vakrelas, o dirktoro vi o komendnto aukerenas e emocienar murro arakhimos murre dadea aj dejaa. Xulistm anar o vurdon e ingalipnasqo. Me

semas anglal, thaj e raja palal mane. Avilm andre an-o birvo ka-o komendnto. Kana putardem o

udar, dikhlem murre dades, sasas glbeno ka-o muj, pesqe jakha sasas mekhle an-o xorimos e eresqo,

i dej sasas paal lese, beelas e erea mekhlo p-o lesqo dumo. Glbeno ka-o muj, sar si e momqi bokholi, laqe hama sasas kinge asvinnar thaj pesqe krecome bala sasas mekhle tele, p-l jakha.

Beeneas p-o jekh skamin sar jekh bnka kaj sasas xurvdo la morta. Sa-l dujen sasas len sajekh

dukh, kana dikhle man dine baro aj lngo muj, traavalo, falas jekh veesqo ivutrenqo ba.

- Awwwuuu!! have!a munre!a, o havo la dejaqo ! Patjlem k i maj dikhav tut, phends i dej

le jakhana pherde asvinnar. Patjlem k muln, tu, Vali, munri ukar papa!

O dad astards te dikhel man thaj sa izdralas, palal e lokhe vakea phends lokhes:

- Av orde, paa' mane, Vali!- Ninker amena, i le gaena! - phends i dej.- De dma rumunikanes, Bulibae!a, te xatras vi ame so vakren, phends o komendnto

xolme.

- Ame das dma p-i amari hib, thaj tume p-i tumari, raj!a komendanto!na, kamen te xulajaren

amenqe vi amari hib, i resel k orde amenqe le havorren? - xutili i dej le moa kajo komendnto.

- Si amaro havo, raj!a, pokinav tumenqe sode pokinde tume lea thaj lv les manqe ka-i tra.

- Ninker amena, na dara! - phends o dad, dikhindoj bare dikhipnaa an-e munre jakha.

Me astardem te rovav, falas manqe nasul munre dadenar, anavas k i sasti lenqi dukh si anar mane.

- Vali, ninker amena, kadala i sen tire dada, kadala ingerde amen ka-o Bug thaj akana kamen le haven anar amari tra. Ame sam tiro dad aj tiri dej!

Nakhenas sa vrjma anar ero e dme phendine kaar munri dej, tha' gndisardem man vi ka-o svto munre siklrnenqo Te as kaj i kla vi te siklos kaj le maj bare kle!; o dikhipen e ukare rajnorrqo anar o gav Budele kerds man te astarav palem zor. - Kaa inkeres tu, mo havorre!a? La kolaa vaj le dadea aj la dejaa? puhelas man o komendnto. - Dav pativ vi munre daden, umidav lenqo vast, thaj mangav lenar jertisaripen te mekhen man te siklovav thaj te dav agor me stdie. Me i inkerav ni le dadena, ni le siklrnena, me inkerav mana, te mekhen man te siklovav lil! Kadava si munro drom thaj na-i drom palpale kaj tra! La deja ls la e baldoma, peli tele, thaj o dad phends savorre ilea: - Te kerel pes so kamel o Devel tua, man na-i man so te maj kerav me tuqe. Ah an-i lmja le lilesqi, k kadja tu kamln. //

ker jekh fros - ker jekh xatripen nikon - nikonglbeno - lto lmja - o sundal


I haj le autorosqi, i siklrni i Camelia Stnescu, xramosardas palal o xramosarno, o Valerk Stnsku. Das kadava tksto maj tele, an-o rromano amboldipen kerdo kaar o Gheorghe Saru:

Lava makar e lava


Te siklovas khethanes!O VALERK STNSKU (B. 1944)

25

O Valerk Stnsku, jekh havo anar o endaj / o nmo le kakavrenqo, sas biando ka-o 6 oktbro le beresqo 1943, an-jekh telutno kherorro - bordjo, anar o sovietikano thanipen Kraineanka, kaj pesqo dad thaj pesqi daj sasas tradine ka-o Bug thaj kaj von ahile duj bera. Palal o agordipen le bare maripnasqo, pesqi famlia amboldel pes Rumuniae.

O havorro o Valerk Stnsku xramosards pes, k-e 11 bera, ka-i kla anar o gav Vasilai, o udco Dolj, kaj arakhelas pes kothe pesqi famlia la caxraa. Sar pesqi famlia, phirelas but, an-jekh kolutno ber o siklovno o Valerk Stnsku phirelas ka-l opre-tele trjnda kle. 3i ka-o agor le tartone klasaqo, vov nakhls ka-l opre-tele trin ela kle!

O siklovno o Valerk Stnsku siklovelas but lahes, liindoj nmaj i maj ui nta, de!Palal o agordipen le jekhtone tare klasenqo, beindoj vov atn an-o fros Rmnicu

Vlcea, vov nals pesqe dadenar aj mangls vastdinipen le siklripnasqe sekciaqo la Forosqi Rmnicu Vlcea k-ati te siklol maj dur, phenindoj ke pesqi famlia kamelas vov te ahavel pesqe stdie thaj te prandisarel pes, palal sar sas lenqi tradcia ka-l kakavr. O kolutno inspktoro akhards ka-o telefno o Licvo N. Blcescu anar o fros Rmnicu Vlcea, mangindoj o andrexramosaripen le siklovnesqo an-i V-to klsa le licevosqi (o licvo sas les atn 10 -12 klse) thaj, kadja, o Valerk Stnsku kerds pesqe i V-to klsa le licevosqi, tha' an-jekh rt, kana vov siklovelas an-i VI-to klsa le licevosqi, avile pesqe manua anar i famlia, save orde les, anar o kolutno internto kaj vov beelas, anindoj les khere thaj dindoj lesqe jekhe rromn, palal i kris lenqi. Palal, kana sas les uvli thaj pesqi famlia, vov pherds pesqe pe rtle stdie, kerindoj de klse.

Pesqo kreaciaqo rodipen cirds les te xramosarel maj anglal pozie thaj, palal, prza. Kadja, an-o ber 1980, vov xramosards i buxli novla Le krisa le rromenqe, kaj, palal, sas palemxramosardi telal i frma kadale mikro-romanosqi.

Vov xramosards vi jekh aver romno, Le Meripnaa an-e jakha, pala i vrjma kana e rroma sasas ka-o Bug, an-i Transnstria.

So anav, so na anav?Klasaqe but







I 1-to klasaqi buti

26

I 2-to klasaqi butiKeren, telal o vastalipen tumare siklrnesqo vaj siklrnqo, aver klasqe but, khethanes, an-e grpe, e neve siklile nociena!

O lil Le Meripnaa an-e jakha inklisto an-o oktbro 2007, ka-e bukuretosqi Editra MarLink, anar e edukacionlo progrmo thavdino le rromenqe kaar e Edukaciaqo, e Rodipnasqo vi e Ternipnasqo Ministro, khethanes e Reprezentancaa UNICEF an-i Rumnia, an-o redaktisaripen kerdo kaar o Gheorghe Saru.

Te siklovas maj but!

27

E meripnaa an-e jakha (II)Lias la deja thaj telrds laa anar i bar e ingalipnasqi kaj tra, an-o gav Ostroveni, kaj

aukerenas les e savorre rroma. P-o drom, o dad rovelas vi gilabelas jekh gili.Akana p-o drom, have!a, tu ahiln,An-cxra rovimos aj kerkimos mukhln,Akana ahel nma' jekh uhal pal' tue,Aj o marzo kaar o Bug sas iv, ive!Kana reslo o Buliba an-i tra, savorre avile trujal lese vi paal pesqi Lba te aunen

nevimata kaar lenqo havo. So si kothe, Bulibae!a, so kerde e rumncur tire havea? So te kerav, ahilo kothe, i maj kamel te maj beel amene, kamel te ahel an-i lmja le

rumunurenqi. Avili andre an-o pesqo ero i kla thaj i maj atis te lies les kaar kla i ka-o meripen, kadja mothovds anglal o komendnto.

Te ahel, Bulibae!a, k phendem me tuqe vakrds i Rka - ke trebulas te amboldes pesqi korr, kothe, an-o bordj, ka-o Bug, haj i aundn man!

Te i inkeresa i tra an-o tiro vast, Bulibae!a, xasaresa len, le savorren! Kadja dikhls munri Zambla, kana ds an-e lila! - phends o Icalo, patvalo an-e drabarimata la Zambilaqe.

An-i tra, but vrjma, i Lba rovls le Valis, tha' o Buliba murrelas la sa vrjma. //E but an-i tra paruvenas divesesar - divesese. E rroma vakrenas anar e butqe thana,

anar i buti ka-e antirur. Le Bulibaesqe i pereles lesqe lahes, maj avelas pe kombale ugna thaj maj marelas varesave lenar, tha' o Buliba i maj sasas lahes dikhlo an-i pesqi tra. E terne anar i tra anas ka-o flmo te dikhen flmur thaj avenas rte butpalal. Pe uvl kuenas le ternen thaj denas len arman. //

Mo, baro Buliba, na av dilo, i mekhel tut tiri tra! Tu san baro, tu san zoralo. Sosar roves? E uvl rujinde vi von e milaar le bare Bulibaesqi. E kolutne have, munre kolgur, o Zre, o Blan vi o Gheorghe, dine dma makar lene te an te keren maj dur i kla. O Buliba rovelas thaj aukerelas e lahe vrmur, kaj sasas varekana: Devl!a, baro san, tu Dev!laMunri tra dilisajl,So te maj kerav me, Devl!a?

28

Khan ahili laar, laar!.***

O Bulibaa pesqe Lubaa dikhle k na maj unel les i tra, thovde le grasten ka-o vurdon thaj telrde pe caxraa. Phirde prinarde vi biprinarde gava, mekhindoj i tra, tha' i mekhle lenqi kris. O Vali, paruvipnase, an-o savorro pesqo trjo vi pe familiaqo, khuvds i tradcia le modernipnaa. Vov sas vi kkavri, vi xramosarno. Pesqe have gele ka-i kla, pesqi haj resli siklrni hispanikane, rumunikane vi rromane hibnqi.

kkavri - kakavri, kldrri xramosarno - kodova kaj xramosarel lila.

1. Ginaven o tksto!2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava!3. Ambolden o tksto gaikanes!4. Phenen palal sose del pes dma an-o kadava tksto!5. Tume so siklile anar o tksto?

I 1-to klasaqi buti


Lava makar e lava









29

So anas anar amaro folklro ?

Avdives, an-i klsa e Pikaqi, i rajni siklrni, puhls le xurdorren te von anen parama, unde kheral. I Pka phends ke voj unds anar jekh paramiienqi unipnasqi kasta, kaj sas andini anar i kla kaar laqo phral, o Sorn, jekh but ukar parami, vakrdini an-i rromani hib. I rajni siklrni thovds la Pika te del kadaja parami, te avel undi vi kaar le kolaver haja vi have. I Pka, sig, phenel amenqe kadaja parami:

Sas jekh thagar thaj sasas les jekh slnika an-i avlin. I thagarni kerda e thagaresqe duj raklorre. I servnta lila le raklen kaar i thagarni, hivda le duje uklorren k-i thagarni te pien ui thaj e thagaresqere raklorren hivda len an-o balegri. Othe, kaj sas e raklorre, inkle duj phabalina. I servnta so te kerel? Kana avilo o thagar kaar o ve, kaj gelo te del, krie haj arakhla le duje uklorren k-i thagarni, phenda so del la drom, so na-i lahi so kerda uklorren.

Utilo o thagar thaj dina laqoro drom te al pe dadese haj vov, an-o than e thagarnaqoro, lila e servanta.

O thagar dikhlas l duj phabalina an-o balegri. Kana utili, i slnjika phenda te kerel anar e phabalina duj ptura. I slnika suta opr-e sovthana thaj dikhla suno so trebal te del len an-jag!

Utilo o thagar thaj thabarda len. Utile duj kie anar o sovthan haj odola duj sane katorre kerdile duj bakrorre, saven i servnta dikhla len an-i bttra de rno. Oj so phendas? Thagar!a, hin odolen bakrorren ta-xav zla bukhorro anar lene. Aj ov hinda len.

Geli jekh rakli te thovel e porra k-i len, haj skpisajli jekh porr haj adajka porr kerdili jekh raklorro thaj jekh raklorri.

Avili jekh gai te lel pani haj arakkha e raklorres ta e raklorra aj gelda len khere.Afliskerdas (arakhlas) o thagar haj lila le raklorren kaar i gai. Puhla len o thagar: Kaar

sen tume, raklorra!len? Ame samas jekhe thagarnaqere. Amen kerda amari daj haj lila amen i slnika aj huda amen an-o balegri. Vi phende le raklorre sa i parami pe dadesqere. Atn, o thagar afliskerda (arakhlas) so e rakle si lesqere, umidina e raklorren loaar, palem dina and-e servanta i kana voj muli. (C.S. Nicolaescu-Plopor: Ursarnqi parami [Poveste ursreasc], an-o lil Paramise Roman"., Craiova, 1934, p. 24-27; rromani redkcia: Gheorghe Srau).

30



3i akana, ame siklilm ke le substantvur (vaj le navn) d-ati te aven:* murikane substantvur, sar si: amal, o Bukurti, butrno, aipen, ds, grast, kat, kher, lil, manu, mur, phral, raj, rukh, o Sndu, sikl?vno, siklrno, sikavno, thagar, ve, vurdon thaj aver.

1. Ginaven o tksto!2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes!4. Phenen palal sose del pes dma an-o kadava tksto!

So kerda i thagarni e thagaresqe? So kerda i slnika (servnta)? So phenda o thagar, kana avilo kaar o ve kaj delas krie? So phenda i servnta e thagaresqe? So kerda o thagar e phabalinenar? So dikhla suno i servnta haj so kerda o thagar? So kerdile le duj kie? Sosar phenda i slnika te hinel o thagar le duje bakrorren? Sar kerdile i rakli thaj o raklo haj kon arakhla len k-i len? Sar arakhla o thagar so kadala sas lesqere rakle? So kerda vov atn e servantaa? Kaj, kana vi kasar sas printisardi kadaja parami?

5. Tume so siklile anar o tksto?

I GRAMTIKA (I)a. O ling le substantivurenqo.

Lava makar e lava

kie - sane katorre odola - kodolabalegri - gon, o than kaj si hudine e gon opr-e - p-ebttra - bar skpisajli - xasardasdel krie - pukil slnika - servntainkle - inkliste ptura - sovthana laqoro - laqo zla - zlaga; cra/xanc, ma, xanc

31

32

* uvlikane substantvur, sar si: baj, buti, buzni, bibi, bori, haj / hej, daj / dej, dori, godi, I Luludi, i Mara, piri, phen, rakli, thagarni, zor thaj aver. b. E khethane thaj e ververutne/ bikhethane substantvur

c. E ivdisarde thaj e biivdisarde substantvur/navn

d. O gin le navnnqo / le substantivurenqo

Anar e substantvur xramosarde maj opre malavas:* khethane substantvur : amal, baj, bibi, bori, butrno, buti, buzni, aipen, haj/hej, daj/dej, ds, dori, godi, grast, kat, kher, lil, manu, mur, piri, phen, phral, raj, rakli, rukh, siklovno, siklrno, sikavno, thagar, thagarni, ve, vurdon, zor thaj aver Von xramosaren pen tikne grafemena!* ververutne/bikhethane substantvur, sar si: i Luludi, i Mara, o Sndu. Aver ververutne substantvur si vi kasave lava: o Bukurti, o Ministro la Edukaciaqo, le Rodipnasqo vi le Ternenqo, i Rumnia thaj aver. Von xramosaren pen sa vrjma bare grafemena!

Vi le murikane vi le uvlikane substantvur aj te aven:* ivdisarde substantvur (len si len (o)di / vodi), sar si: amal, bibi, bori, butrno, buzni, haj/hej, havo, daj/dej, grast, kak, mami, manu, i Luludi, i Mara, mur, ppus, piri, phen, phral, raj, rakli, raklo, raaj, rikono, rrom, ruv, o Sndu, sap, sikavno, siklovno, siklrno, ooj, thagar, thagarni, zor, eno thaj aver. * biivdisarde substantvur (na-i len (o)di / vodi), sar si: baj, balani, buti, aipen, ds, diz/fros, drom, godi, xaben, jag, jakh, kat, kher, lil, lon, manro, mol, muj, pani, phus/sulum, rovli, rukh, suv, ax, kla, tover ve, vurdon, zor thaj aver.

Malavas substantvur/navn save si ka-o gin :1. jekhipen amal, baj, balani, bibi, bori, butrno, buti, buzni, aipen, havo, ds, diz/fros,

drom, godi, jag, jakh, kak, kat, lil, lon, mmi, manu, i Mara, muj, pani, ppus, phen, phral, phus/sulum, raj, raklo, raaj, rikono, rrom, rovli, rukh, o Sndu, sap, suv, ax, ooj, kla, tover, ve, vurdon, zor, eno vaj aver sar sine: amalin, amalipen, mca, havo, havorro, haj, xulaj, interso, pozia, rikonorro, ukel.

2. butipen: amala, amalimata, amalin, have, haja, havorre, grasta, xulaja, intersur, khera, manua, mce, pozie, rikone, rikonorre, ukela thaj aver.

38

O Baro Svnto Gerge

Paal i Barrlin e Viritosqi, intl i buxli Derv e Siriaqi, an-i Sirofinkia, arakhelas pes jekh but baro pani. Lese beelas jekh daravalo /traavalo sapva, savo, inklindoj anar kadava pani, bute manuen astarelas, cirdindoj len palal lese an-o xor le pannqo. Butvar, o butipen le manuenqo lis pke vi telrds karing lese te mudarel les, tha' vov hudelas jekh vialo dxo trujal vi naavelas vaj mudarelas le savorre kodolen, saven paovenas karing lese. Thaj an-i Barrlin sasas but marzo vi dukh anar kadaja buti

Tha' o Devel, kodova savo kamel ke savorre te xastran pen, kamindoj te xastral kodoja Barrlin, trads / bihalds kothe le Bare Svuntos le Georgeos, Pesqe xelavdes, le kodoles pherdo bitraaar/bidaraar. Vov sasas inklisto p-o grast thaj sasas les an-o vast jekh jar lahes vranovdi... Thaj dikh, i daravali manzina sikavds pes, inklindoj anar e pan vi phurdindoj p-e ruthun vialo buro... Thaj o Svnto, kerindoj pesqe o smno le svuntone truulesqo, atisards te avel bitraaa anglal o sapva. O sapva vazds pes vrta opre thaj phurds pesqe phare phurdipnaa karing o bitraalo. Atn, o Svnto Gerge vazds i jar, akharindoj le Devles te utisarel les: Devl!a, na mekh man!.. thaj ds zorales laa an-i korr le sapvaesqi. Anar o ungalo ivutro thavds kalo rat sar anar jekh xaning thaj bals daraa / traaa. Palal, peravds pes phuve, thaj o Svnto Gerge xutils e grastea opral lese, peravindoj les sastese. Palal phends: Vakr te aven e telutne kathe thaj ingeren les an-i Barrlin, te dikhen les savorre vi te arakhen palal / anar kadaja bari zor le Rajesqi le Isusosqi Xristososqi, le kodolesqi an-o anav le savesqo me peravdem le sapvaes. (O amboldipen: kaar o Gheorghe Saru)

sapva - but baro sap, baluro manzina - o baro ungalo ivutrole xelavdes - le soldatos, le lurdes ruthun o andrutno than anar o nakh jar - jekh maripnasqo labno, instrumnto vrta - dirktvranovdi - rinrdi telutne - e sluitr

Lava makar e lava

Aven godle!

O akcnto si thovdino nmaj p-e vkale vi nmaj p-e gaikane lava! P-e konsonnte , h, , na-i akcnto, tha' diakrtiko. Kathe, o smno kaj beel opre kerel rig anar kodoja grafma!

40

Palal e rromane personalittur liparde maj anglal, save sasas vi si prinarde an-o historikano, socilo, kulturlo vi artistikano umal, an-o rumunikano kulturlo kontksto maj si vi kadala:E aktrur vi e rezorur: o Moca Rudi, o Sorin Sandu Aurel, o Mihai Rducu, i Vera Lingurar, i Zita Moldovan, o Mdlin Mandin, i Lavinia Rducanu (vi operaqi gilavni), o Vali Rupi (rezoro) th.a. E pktorur vi graficinur: o Eugen Raportoru, o Ion Micu th.a. E sklptorur: o Marian Petre, i Mihaela Cmpeanu th.a.E artstur - fotogrfur: o Rupa MarconiE muzicstur: o Johnny Rducanu, o Mdlin Voicu, o Marin Petrache Pechea, o Marius Mihalache th.a. E gilavne lavutarone rromane muzikaqe: i Gabi Lunc, i Valentina Mocanu, i Cornelia Catanga - Pdureanu, i Panselua Fieraru, i Mioara vi i Paula Lincan, i Elena Pascu, o Nelu Ploieteanu, o Dan Armeanca, o Nicu Paleru, o Nicolae Gu, o Adrian de Vito th.a.E baavne: o George Udil, o Ion Miu vi pesqo havo, o George Miu, o Mielu Bibescu, o Leonard Iordache, o Marian Mexicanu th.a.E rodutre an-o umal le socialone antrimatenqo, e antropologiaqo vi le folklorosqo: o Gheorghe Nicolae, o Vasile Burtea, i Delia Grigore, o Costic Blan, o Gelu Duminic, i Danciu Elisabeta, i Mariana Buceanu th.a.Istrikur: o Petre Petcu, o Ion Sandu, i Mariana Sandu, o Florin Manole th.a.E urnalstur, editrur: o Vasile Ionescu, o Gheorghe Pun - Ialomieanu, o George Lctu th.a.E teolgur: o Florin Nasture, o Silviu Dulceanu, o Boris Caraion th.a.E pol itikane manua, e deputtur, e rromane tradicionlo lderur: o Gheorghe Rducanu, o Nicolae Pun, o Mdlin Voicu, o Florin Cioab, o Rudi Varga, o Octavian Stoica, o Dumitru Ion Bidia th.a. E minstrur (themesqe sekretrur vi telsekretrur): o Ivan Gheorghe, o Ilie Dinc, I Mariea Ionescu, o Gruia Bumbu th.a.Sportvur: e boksrur o Ilie Dragomir, o Gheorghe tefan, o Gheorghe Simion vi pesqe have, o Marian Negoescu (grko romikane marimata, anar o fros Piteti) th.a. E komersntur, negocosqe manua: o Vasile Baiculescu (negocosqo manu vi mujalo / primri an-o rromano gav Toflea), o Ninel Potrc (o prezidnto le Patronatosqo le Negocosqe Rromane Manuenqo anar i Rumnia) th.a.

41



I 1-to klasaqi buti


Sa kadja si vi o patipen: kana na-i les kerimata, vov si mulo pese. Tha' phenela varekon: Tut si tut o patipen, tha' man si man e kerimata. Sikav manqe tiro patipen bi kerimatenqo, thaj me sikavava tuqe mirro patipen anar mirre kerimata.Tu pats ke o Devel si jekh thaj lahes keres, patindoj kadja; tha' vi e benga patn... thaj von daraven / traaven pen!. D-ati te xatres, manuea bigodqo, ke o patipen bi kerimatenqo si ive?.(O Jakov, 2: 7-20); O amboldipen: kaar o Gheorghe Saru

1. Xramosar palal so tu sikliln kathe!Palal so agordn, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro e xramosaripnasqe lilorrea tire kolegosqo1.

2. Lahar e arakhle doa an-e xramosaripnasqo lilorro tire kolegosqo!3. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe e arakhle doa thaj phen lesqe sar sasas te





42

O Mato Maximff si biando an-o ber 1917, an-o fros Barselna, anar i Hispnia.

Pesqo dad sas kkavri thaj i daj sas jekh rromni manu anar i Frnca. Vov sas evangelikano

raaj, thaj ivds an-o fros Romainville, anar i Frnca, i kana vov mulo, an-o ber 1999.

O jekhto pesqo lil sas dino avri an-o ber 1946 (Paris, Flamarion) aj si les o anav: Le Ursitr (Les Ursitory). O lil mothovel pal-o ivipen e rromengo, ka-i pa le XIX-tone eliberesqi, an-i Rumnia, kana e rroma sinesas telal i roba. Le Ursitra sine trin uvla, save,

ka-o biandipen jekhe tiknorresqo, sikaven pesqo ivipnasqo drom.

O Mato Maximff xramosardas but romnur, sar si I mol e slobodimasqi (1955), kaj e akciaqo than si, sa kadja, an-i Rumnia, Savina (1957), kaj e akciaqo than si an-i Rsia aj i Makarutni Eurpa, I eftato haj - o lil sas printisardo maj anglal an-i germanikani hib, ka-o Curix (Zrich).

O Mato Maximff na sas nmaj xramosarno, vov hindas (xramosardas) vi pozie.

Makar lene si vi i pozia P-l droma, an-i savi dikhel le rromen an-i jekh bari famlia la lumaqi, pherdi problemenar, pharimatenar, biloalimatenar.

O Mato Maximff (1917 1999)

P-L DROMA Kaar o Mato Maksimoff

Jekh vurdon mikilCirdino kaar jekh grast slbo P-l droma le gavenqe.

P-l droma le foronqeJekh rrrom aj lesqi famliaCirden,

P-l droma le gavenqe Jekh vurdon mikil,Cirdino kaar jekh grast slboi len sma so si Le kimpuriLe thana Le xara

43

Spiden,an palal.Jekh vurdon mikil,Jekh grast phurdino,Maj kino lesarni phaliaP-l tar rti grininin,Jekh vurdon purano,P-l tar droma le forosqe.

P-l droma le kimponqe,Le maj ukar kmpuri la lumaqe,Kudola le Francuzosqe,Jekh vurdon purano,Jekh grast nasvalo,Jekh famla orri,Le stture dopa nange,Le punre melale,3an palal,Jekh vurdon puranoAj jekh grast nasvalo.

P-l doma le Francuzosqe Kaj anklen,Kai xulenAj kaj anklen,Jekh orri famlia rromenqi,Jekh grast kaj nana-i les dxo,Jekh kherorro kaj phirel, Jekh ukel nasvalo bokhaar,Jekh famla kaj merel bokhaar,Rodel pesqo xamos,Pesqe familiaqe aj pesqeGrastenqe,Te na meren,Te na meren bokhaar.P-l doma le Francuzosqe

P-l droma la Europaqe,Mi aj miVurdona mikin,Kaar le rrom kaj roden,Maren pen te aven len o trjoP-l droma, p-l gava,N-ai slbodo te been P-l fruriN-ai slbodo te mangenP-l kmpuri,Felstri aj udara phandade.

P-o Franczo,Lil baroAj lil e havorenqo.P-e Eurpa mudarde Le bera kaj nakhleLe bera akanaLe bera kaj avenaP-l droma la Europaqe.

P-l droma la lumiaqe Milivja aj milivjaVurdona mikin,Famlii bokhale,Bokhale ana' sa,Ana' o manro aj ana' o lon,Kaar o kamimos aj vortaa,Kaar o mukhimos aj e mla,Milivja aj milivjaGrast nasvale,havorre purangle,Rromn sikaven o vast,Kaj roden penqo xamos,P-l droma la lumqe.

Lava makar e lava

mikil - al, si an-o alipen slbo - sanorti - truja, bold kudola - kodolastture - krpur, trpurdopa - p-o pa

anklen - inklen, inklondxo - odislbodo - mestovortaa - amalipenmukhimos - tolernca, kovlipenpurangle - punrnange

44




kolegosqo!3.Lahar e arakhle doa an-e xramosaripnasqo lilorro tire kolegosqo!4. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe e arakhle doa thaj phen lesqe sar sasas te


magrikani hib!

Anglal le murikane substantvur beel o definto artkulo o: o amal, o kak, o grast, o grastorro, o rrom, o vurdon th.a.

1. Ginaven i poeza!2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden i poeza gaikanes!4. Phenen palal sose del pes dma an-i kadaja poeza!5. Tume so siklile anar i poeza?

E agorimata le substantivurenqo ka-o nominatvo, k-o jekhipen: E murikane substantvurE murikane substantvur si len ka-o nominatvo, k-o gin jekhipen, kadala agorimata:

1. jekh konsonnta : dad, dand, gad, sap, thagar thaj aver.2. i vokla -o: gono, manro, maho, raklo, amutro th.a.3. i pakonsonnta j: muj, paratuj, raaj, ooj th.a.4. i vokla -i: di, pani, sastri th.a.5. o sufkso -pe(n)/-mos: amalipen/amalimos, lahipen/lahimos, ukaripen/ukarimos th.a. 6. o diminutivlo sufkso -orro: dadorro, saporro, mahorro th.a.7. o gaikano sufkso -o(s): fro(s), kkalo(s), ptalo(s), telefno(s) th.a. 8. o gaikano sufkso i: aktri, dktori, hotli, telefni th.a.9. aver gaikane sufiksur -ri (masri/masno, veri/veno, kalendri) vaj -tri (bikinitri/bikinno, krisinitri/krisno th.a.

I 1-to klasaqi buti

I GRAMTIKA O SUBSTANTVO. O kzo. O nominatvo

O DEFINTO ARTKULO

45

6. Palal so dinn agor, paruv palem tiro xramosaripnasqo lilorro e lilorrea tire kolegosqo thaj lahar e doa!

7. Sikav tire kolegosqe e doa thaj phen lesqe kaj vov kerds do! Sa kadja, arakh, kaar tiro kolgo kaj tu kerdn do!

8. Sikaven vi tumare siklrnqe vaj siklrnesqe sar tume kerde buti khethanes!

I 2-to klasaqi buti

Keren, telal o vastalipen tumare siklrnesqo vaj siklrnqo, aver klasqe but, khethanes, an-e


46

O khandino havo Jekhvar, sas jekh phuro rrom, saves sasas les tar

have. Savorro lesqo ivipen vov kerdsas buti sar sastrri

an-o pesqo gav.

Vi le tare haven, sar baronas xanc, o rrom akharelas

len te den vast les te kerel buti: te petalon grasten, te laharen e vurdona le gaenqe, te vranoven e kat, hur, tovera thaj

but aver.

Akana, jekh po jekh, e have barile thaj svko, pesqe

kherese, sa kadja kerenas buti sar siklile lenqe dadesar.

Kana avils pesqo vaxt, o phuro rrom muls thaj o

tikno havo ahils an-o kher pesqe dadenqo, pesqe

familiaa. Nmaj ke, pal' sode butikerne sinesas le anglutne trin phrala, kadja khandino sasas o maj tikno. Pal' so bikinds vi vurdon, vi grasten vi so maj sas les paal o kher, kana na maj sas les ni love, o

tikno havo gels pesqe phralene:

- Den vast man, phrala!len, si phares, na si man khan, e havorre si bokhale, na anav so te maj

kerav!

E kolaver phrala, pativale, bare ilea, denas les vi love, vi xaben, ke sar te na, sas lenqo maj tikno phral! Ads kadja, texra kadja, jekh po jekh, l trin rroma denas vast pesqe phrales soa atinas, i an-jekh ges kana malaven pen von thaj, pal' so godisaren pen thaj vakren makar lene, akharen e tikne phrales thaj phenen lesqe:

- Dikh, phralorre!a. Sas amen pharimata thaj bikindm sa paal e khera. Akana, ame sam but

orre. Vi amene si phares - xoxaven e have.

Tha', pal' so belm te godisaras, fal amen nasul maj but tuar. Kodolesqe, dikh, kamas te das vast tut soa maj atis. Thaj o baro phral del les jekh kovnca, o dujto phral jekh silavi thaj jekh sivri, o

kolaver nte piota, thaj xola len penqe ges laho thaj telren khere.Vov sasas havo khandino, tha' na dilo, xaards sar beenas e but, thaj kamel, na kamel, so te

kerel? Love na sasas les, xaben e havorrenqe na sasas les, e phrala orre.

Anar kodova ds, ls vi vov te kerel buti, sar pesqe phrala, thaj lokhes, lokhes, vov aresls ads

jekh barvalo manu.

Jekh purano phenipen sa kadja siklrel amen ke jekhe manues bokhalo vaj orro si maj mito te

des vast les te ankalavel krkorro pesqo manro, p-i pesqi buti, sar te des les te xal bi te kerel buti vaj bi te

pokinel.

(Kidini kaar o Jupter Borcoi)

47

kodolesqe - anar kodojalen penqe ges laho - phenen, den laho diveskhandino - mualo, kaj na kerel khanxaards - xatrds

Lava makar e lava

petalon - maren, karfinren ptalap-e khura le grastenqe butikerne - ene save keren butikolaver - kodola averads - avdivesges - ds, dives




E agorimata le murikane substantivurenqo ka-o nominatvo, k-o butipen: E murikane substantvur lien ka-o nominatvo, k-o gin butipen, kadala frme:

I GRAMTIKA O SUBSTANTIVO. O kzo nominatvo.

Jekhipen Butipen

- substantvur an-jekh konsonnta : dad, thagar -a dada, thagara

- substantvur an-i vokla -o: gono, maho -e gone, mahe

- substantvur an-i pakonsonnta j: muj, raaj -a muja, raaja

- substantvur an-i vokla -i: di, pani - d, pan

- substantvur an-o sufkso -pe(n)/-mos: amalipen / amalimos, ukaripen / ukarimos

-mata amalimata, ukarimata

- substantvur an-o gaikano sufkso -o(s): fro(s), telefno(s) -ur frur, telefnur

48

Jekhipen Butipen

- o diminutivlo sufkso -orro: dadorro, saporro -e dadorre, saporre

- substantvur an-o gaikano sufkso -i: aktri, hotli - aktr, hotl

- substantvur an-e aver gaikane sufksur:

-ri: masri/masno, veri kalendri -tri: bikinitri, krisinitri

--

ver kalendrbikinitr, krisinitr

O DEFINTO ARTKULOAnglal le murikane substantvur, ka-o butipen, beel o definto artkulo e/le: e amala, e kaka, e

grasta, e grastorre, e rroma, e vurdona th.a. O definto artkulo e/le prinarel vi le dialektlo frme: ol, l, ol, o.

I 1-to klasaqi buti










49

I mbaSasas but ene an-i jekh bar. E mbe

anglalkeren pen te uklon p-o jekh uo bru, trno. E manua kidinde pen te dikhen so keren e

mbe. Dina pes o ird, e saste mbe sigarn pen te aresen opre. Nmaj ke zor but na maj sasas len, pharo sasas o drom. Sar nakhenas paal lene, e

savorre manua denas ingar: - Na aresen opre, tume i aj te inklon p-o

trno, na dikhen so lokhes naen?

Jekh mba mekhlas pes, na geli maj dur,

i dujto, i trinto, i tarto aj aver i kana ahila jekh

mba krkorri. Voj nakhelas paal e manua, biazbajli sosar phenenas e manua. Cra, cra, lokhes, hindi, voj alas angle, na aunelas so

phenen e manua. Aresla opre p-o trno. Savorre

phuhenas pen sar areslas nmaj voj kothe aj

anglalkeren pen - si te keren,si gtime te keren varesouklon - inklon,anklen, an opreo ird - o astaripendenas ingar - kerenas baro muj, akharenas zorales

Lava makar e lava

aj - d-ati biazbajli - bi te liel an-i jakh, an-o dikhipen aresen - resenokolaver - kodola averdina lenqe anglal - phends lenqe

Puhimata aj mangimata ka-o tksto1. Ginaven o tksto!2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes!4. Phenen palal sose del pes dma an-o kadava tksto!5. Tume so siklile anar o tksto?

okolaver na? Voj dina lenqe anglal: - Mirri zor si mirro kaukipen!

(kidini, lahardi vi amboldini kaar i Olga Mrcu)

50

I GRAMTIKA O SUBSTANTVO. O kzo nominatvo E agorimata le uvlikane substantivurenqo ka-o nominatvo, k-o jekhipen

E uvlikane substantvur si len ka-o nominatvo, ka-o gin jekhipen, kadala agorimata: 1. jekh konsonnta: dar/tra, xar, len, men/korr, phen thaj aver.2. i vokla -i: bibi, buti, dori, dili/gili, luludi/luludi th.a.3. i pakonsonnta j: baj, haj, daj, sasuj th.a.4. o mocionlo sufkso -ni: grastni, xerni, rromni, thagarni th.a. 5. o diminutivlo sufkso -orri/-orri: biborri, hajorri, lulud orri th.a. 6. i vokla -a (an-e gaikane lava): aktri, dktori, hotli, telefni th.a.

E agorimata le uvlikane substantivurenqo ka-o nominatvo, k-o butipen E uvlikane substantvur lien ka-o nominatvo, k-o gin butipen, kadala frme:

- substantvur an-jekh konsonnta : len, phen -a, len, phen

- substantvur an-i vokla -i: bibi, buti - bib, but

- substantvur an-i pakonsonnta j: baj, haj -a baja, haja

- substantvur an- o mocionlo sufkso ni: rromni, thagarni - rromn, thagarn

- substantvur an-o diminutivlo sufkso -orri/-orri: hajorri, phenorri - hajorr, phenorr

- substantvur an-i vokla -a (an-e gaikane lava): cxa, dma, diskrimincia, mba, telegrma

-e (-es)cxe(s), dme(s),

dskrimincie(s), mbe(s), telegrme(s)

Jekhipen Butipen

O DEFINTO ARTKULOAnglal le uvlikane substantvur, ka-o nominatvo, k-o jekhipen, beel o definto artkulo i: i

baj, i bibi, i bori, i buzni, i haj/hej, i daj / i dej, i piri, i phen, i rakli, i thagarni thaj aver. Anglal le uvlikane substantvur, ka-o nominatvo, ka-o butipen, beel o definto artkulo

e/le: e baja, e bib, e bor, e buzn, e haja / e heja, e daja / e deja, e pir, e phen, e rakl, e thagarn th.a.

O definto artkulo e/le prinarel vi le dialektlo frme: ol, l, ol, o.

51








I 1-to klasaqi buti



(Cigny magyar kpes olvosknyv. Te sityovas romanes!, kerdino katar o Karsai Er vin thaj tar o Rosts Farkas Gyrgy, 1990 [Pcs], i 123-to rig)

Jekh, duj, trin Lea phir,Jekh, duj, trin, Lea xasa,mana phir! Lea pesa,Mana xasa, Le sapea,Mana pesa, Na le havea!Le havea, Jekh, duj, trin,Na le sapea! Mana phir!Jekh, duj, trin,


52

I duti Amene, an-o gav, ivelas jekh but pherasutno phuro, o Petrke. Les maj sasas les jekh phral, o Mihaj, maj terno, saves

i maj dikhlsas les opre-tele trine berenar. aipnase ke kodova sas unilo lesqe lovena, pane elena, tha' ni kadja te na maj avel te dikhel pesqe phrales, le maj bares!

Bihalds vov vi potaqo lilorro, tha' khanesqe. So

godisarel o Petrake, so ni, thaj an-jekh ges kerel pes mulo. I rromni sigo gels te del telefno k-o Mihaj, an-o gav, te phenel

lesqe i bari bibaxt.

Thaj avils o Mihaj, e vurdonea, but xolriko thaj lel te

rovel, bare asvinena, sar palal jekh but kamlo phral. An-o kher, i Agustna, jekh phuri rromni, prinardi drabarni thaj pativali, beelas vi voj paal o mulo, but

xolrdi Maj sasas rroma, tha', sar sas but tato an-o kher, beenas avri p-i ar thaj denas dma

jekhaar, averar, sar si lenqo aar. An-o kher, o tikno phral, sar rovelas thaj ds te umidel o vast e

mulesqo, sar nisar, perel o ao vast opral o kolin e Petrakesqo.

- Vaj manar! - lel te cipil i Agustna, te na azbas les! Kana si tut kha-jekh vunilipen lese, akana si o vaxt te des les palpale, ke verver bare pharimata avena tut thaj baro bezex si te na des e mulesqe so mangel vov!

O Mihaj, vi laardo vi darano, godisarel pes xanc thaj phenel:

- Va, va, aes, bisterdemas! Thaj ankalavel anar o posoi duj ela love, thol len an-o vast e mulesqo thaj vazdel les palpale opre, p-o kolin.

Nmaj ke, ni jekh, nii duj, vi o kolaver vast, o zervo, pelas opral o kolin, sar o barr. - Vaj manar! Vaj manar! - cipil i Agustna. So kerdn, phral!a, so kerdn! Baro vunilipen si

tut lese, kana peren e vasta opral o kolin e mulesqo! Godisar mito thaj dikh so trebul te des les palpale,

ke baro bezex avela p-o tiro ero!

O Mihaj, lto ka-o muj, bare daraa, kerel pes ke maj godisarel pes thaj maj ankalavel jekh el lej thaj, thovindoj le love an-o zervo vast e mulesqo, kerel pesqe truul, thaj vazdel o vast palpale p-o

kolin.

Savorre buta sar savorre, tha' kana pels vi o ao punro e mulesqo, o Mihaj, izdralindoj sar i

patrin, lel te akharel:

- Va, va, phral!a, anav, tha' i maj si man love. Be xanc te bikinav jekhe grastes thaj dava tut vi

le kolaver duj ela.

Nmaj ke, o pherasutno Petrake, dindoj pes tele opral i meseli, phenel:

53

- Na, na, phral!a, mukh manqe le grastes va kodola duj ela love thaj sa avela mito. Tha' vi maj mito fal man akana ke dikhlem tut! - maj phenel o Petrake asavindoj. Baro asavipen sas makar e rroma kana undine kadaja parami! Thaj kodolesqe ke o Petrake sasas jekh laho rrom, jekh ds thaj jekh rti ahiline e rroma, save avilinesas mulese, te baaven, te xan, te pien ke phenesas ke si abv. Makar e duj phrala na sas ni xoli, tha' kadaja parami i bisterdine la but vaxt e rroma anar o kodova gav. (Kidini kaar o Jupter Borcoi)

pherasutno - kaj kerel pherasa kha-jekh - varesoopre-tele - kam, haj te phenas, da-jekh, maj but vaxt - vrjma, cirovaj mai zla, aproksimatv posoi - posotiunilo - vunilo zervo (vast) - (o) bango, xoxavno, godisarel - del godi stngo (vast)so ni - (kathe) so na godisarel lto - glbenocipil - akharel, viciel bare mujea / rti - rtvakea, ingarel

Lava makar e lava

Te siklovas khethanes!I GRAMTIKA O SUBSTANTIVO. O kzo Akuzatvo

3i akana, ka-o substantvo, ame siklilm e frme kaar o kzo Nominatvo, vi ka-o jekhipen, vi ka-o butipen. Kathe, ame siklovasa e frme, kaj / save e substantvur si len ka-jekh aver kzo, o Akuzatvo. E murikane substantvur

54

E agorimata le murikane substantivurenqo ka-o Akuzatvo, k-o jekhipen vi ka-o butipen: a) E biivdisarde murikane substantvur

e/le kana

e/le gone

e/le muja

e/le pan

e/le amalimata

e/le frur

e/le lilorre

e/le hotl

e/le kalendr

O kzo O puhipen O jekhipen O butipen

Nominatvo so ? o kano gono

o muj

o pani

o amalipen

o fro(s)

o lilorro

o hotli

o kalendri

e/le kana

e/le gone

e/le muja

e/le pan

e/le amalimata

e/le frur

e/le lilorre

e/le hotl

e/le kalendr

Akuzatvo so ? o kano gono

o muj

o pani

o amalipen

o fro(s)

o lilorro

o hotli

o kalendri

Aven godle !Kana le murikane substantvur na-i len odi / dxo, kana si biivdisarde, atn ka-o

Akuzatvo len si len sajekh / idntiko frme sar si len vi ka-o Nominatvo! Kadaja dikhel pes vi an-o oprutno tablo. O akcnto ahel kaj si vov.

55

b) E ivdisarde murikane substantvur


e/le daden

e/le mahen

e/le raajen

e/le karavden (-n)

e/le doktoruren, doktoron

e/le dadorren

e/le doktoren

e/le vearen

e/le krisinitoren

Nominatvo kon? o dado maho

o raaj

o karavdi

o dktoro(s)

o dadorro

o dktori

o veri

o krisinitri

e/le dada

e/le mahe

e/le raaja

e/le karavd

e/le dktorur

e/le dadorre

e/le dktor

e/le ver

e/le krisinitr

Akuzatvo kas? e/le dades e/le mahes

e/le raajes

e/le karavdes

e/le doktores (-os)

e/le dadorres

e/le doktoris (-es)

e/le vearis (-es)

e/le krisinitoris (-es)

Aven godle!


* Sar dikhel pes vi anar o tablo, kana le murikane substantvur si len odi / dxo (kana von si ivdisarde), atn, ka-o Akuzatvo, len si len aver frme : - ka-o jekhipen, o agoripen si es;- ka-o butipen, o agoripen si en;* O artkulo paruvel pes vi vov ka-o Akuzatvo: - ka-o jekhipen vi ka-o butipen si sajekh: e/le (po but e).* Vi o akcnto, ka-o Akuzatvo, ka-l odrde/ ivdisarde gaikane substantvur vaj ka-l substantvur kaj si len gaikane sufksur, paruvel pes. Vov perel p-i palutni silba: O jekhipen O butipen Nom. o dktoro e/le dktorurAkuz. e/le doktores, e/le doktoros e/le doktoruren, e/le doktoron

56

I 1-to klasaqi buti









O Krno, o phuro,

O Krno, o phuro,Kaj vestil e Kristosos,T-avel amenqe barvalo:Vurdonea,Bute grastena,Benzinaa thaj mola,P-i sinia lahimata,Le tiknenqe gudlimata.T-avel amen 'marro gudloThaj pani dsesqo uo.Di laho ka-sa-l rroma,Le ternenqe ka-i kla,Lil, godi aj xaraipenBut te das le havorren!

Sastipnaa,Prznia baxtale!Kaar mirri rig, o Kostik Bclan

57

O sumnakutno lil va o kisorro

I parami phenel ke, but bera anglal, jekh manu rula pes pesqe heja e pane berenqi, va ke rimosards jekh ukar sumnakutno lil va e dinimata, but ku.

O manu beelas ungales e lovena aj rula pes maj zurales kana dikhla kaj i haj lias o sumnakutno lil te kerel jekh moxtonorro, te thovel les telal o suvalo rukh. Texarine, i tikni haj dina laqo dinipen pesqe dadesqe, phenindoj:

- Kadava si va tue, murre!a dade!a.Le dades sas les laav, sosar i rula pes tikne haja. Nmaj ke lesqo rualipen avila palem kana

dikhla o moxtonorro uo. Vov phenda laqe: - Tu na anes ke jekh dinipen del pes varekasqe pherdo?

58

I tiknorri dikhla pes opre karing pesqe dadese thaj, asvinena an-pesqe jakha, phenda lesqe:- Dade!a, o kisorro na-i uo, phurdom an-e lese odobor but umidimata i kana pherdilaO dad ahilo lalo, thovdas pes paal i haj, aj rugisarda la te jertisarel les va lesqo rulripen.

(kidini, lahardi vi amboldini kaar i Olga Markus)

Lava makar e lava

vestil - anel o nevipen, del o nevipen dinimata - drurprznia - baredivesa phurdom - phurdemsumnakutno - sovnakajutno, sovnakutno odobor - kodoborkisorro - moxtonorro lalo - bi vakesqo, bi mosqo, bi te vakrelrusla pes - avilo, reslo xolriko, xolme


1. Ginaven i kolnda! 6. Vakren / gilaben e kolnde siklile 2. Alosaren thaj xramosaren e aber!biprinarde lava! 7. Anglal o Krno, p-o 6 dekmbro, si 3. Ambolden i kolnda gaikanes! o barodives le Svuntone Nikolaesqo. 4. Sikloven kadaja kolnda! So anen tume palal o Svnto 5. Tume anen vi aver kolnde? Nikole?








I 2-to klasaqi buti



59

Te siklovas maj but!O ivend

O ivend anel but il. Akana perel baro iv, kaj uharel sa. O pani e lenanar paxol. O dives si xarno thaj i rat nana-i la agor... An -e palutne divesa e decembraqe aven l ivendesqe baredivesa, kana si but aara aj tradcie, sar misalaqe, o Kreno thaj e Nevo Ber. Kreunese aj Neve Berese avel e Ivendesqo Dad, kaj anel e xurdorrenqe drur (denimata). E manua keren e havenqe aj e hejanqe kreunosqo suvalo rukh. l siklovne thaj l siklovna na maj an duj-trin kurke k-i skla. Von utin e daden ta e dejan te hinen e balen thaj te keren kreunosqo xaben, sar si: balano mas, balane goja, sarme thaj but aver.

l have thaj l heja si loale aj baxtale kana del iv, anar kodoja so von ati te katain pen (te den pen) p-l snie, keren ivutne manuen thaj maren pen e ivutne glontena.

60

I profsiaKana sas o baro bokhalipen, an-e jekh gav ivelas jekh laho sastrari, kaj sasas les ov

havorre: trin haja thaj trin havorre. Kadala anenas te keren buti, siklrda len e dada, aj kerenas buti le dadea.

Xamos an-i kade rig i arakhelas pes, nmaj bute lovena, l manua xanas patrina, ar, ciknde. Na pala' but vrma, na maj sas ni kadava xamos.

O kva telardas an-aver rig e themesqi te rodel buti, te aj kinel e havorrenqe xamos. Lesqi rromni ahilas khere e havorrena.

Na nakhla but vaxt aj voj b ik inda s s a so xanarda khethanes e phurea, k-ati te kinel xamos e havorrenqe. Pala' trin kurke rodipnasqe, o phuro arakhlas buti k-e jekh barvalo raj thaj manglas kadales te mekhel les te anel vi pesqe familia.

Kadava phenda: - aj anes len, nmaj

kana anen te keren vi von buti.O kova, loalo, phenda

e rajesqe:- anen, raj!a, sikavdem

lenqe te keren ptala, te keren katutne rroja, te laharen vurdona, e haja te bararen luluda, te bikinen aj aver.

- Mito, aj aven te keren buti mane. Trebul manqe

kadala manua, save anen te butikeren. O phuro gelas palal pesqi famlia aj sas but rulo, kana na maj arakhlas e sumnakutne buta

kidine lenar. E have phende lesqe te na avel rulo, ke kinena aver kana kerena buti. O laho kva lias pesqe sastrutne buta, thovda len vurdonese aj telarda le savorrena an-i rig kaj arakhla buti.

Akana, pala' lenqi buti, si len but mitipen.Te na bistren, hava!len, ke i buti kerel le manues te avel sasto, te avel les so te xal thaj aver.

Kon i kerel buti - kodova i xal! hava!len, sikloven te avel tumen jekh profsia aj buti! (kidini kaar i Cristina Barna thaj adaptisardi kaar i Olga Markus)

61

Lava makar e lava




Maj anglal, siklilm e frme line kaar e murikane substantvur ka-o kzo Akuzatvo, vi k-o jekhipen, vi k-o butipen. Akana, dikhasa e frme kaj le uvlikane substantvur si len k-o Akuzatvo, k-o jekhipen vi ka-o butipen. E uvlikane substantvur

I GRAMTIKA O SUBSTANTVO. O kzo Akuzatvo

a) E biivdisarde uvlikane substantvur

sastrari - kva xanarda - kidias, kidskade - kadaja rulo - xolriko, xolmevrma - vrjma


Nominatvo so ? i leni dori

i baj

i pirorri

i dma

e/le len

e/le dor

e/le baja

e/le pirorr

e/le dme

Akuzatvo so ? i leni dori

i baj

i pirorri

i dma

e/le len

e/le dor

e/le baja

e/le pirorr

e/le dme

62

Aven godle!* Kana le uvlikane substantvur na-i len odi / dxo, kana si biivdisarde, atn ka-o Akuzatvo len si len sajekh / idntiko frme sar si len vi ka-o Nominatvo, sar dikhel pes vi anar o oprutno tablo. * O akcnto ahel, ka-o Akuzatvo, kaj perel vov vi k-o Nominatvo.b) E ivdisarde uvlikane substantvur

e/le phenn [phenn]

e/le bibn [bibn]

e/le hajan [hajen]

e/le rromnn [rromnn]

e/le phenorrn [phenorrn]

e/le amban [amben]


Nominatvo kon? i pheni bibi

i haj

i rromni

i phenorri

i mba

e/le phen

e/le bib

e/le haja

e/le rromn

e/le phenorr

e/le mbe

Akuzatvo kas? e/le/la phene/le/la bib

e/le/la haja

e/le/la rromn

e/le/la phenorr

e/le/la amba

Aven godle!* Sar dikhel pes vi anar o tablo, kana le uvlikane substantvur si len odi / dxo (kana von si ivdisarde), atn, ka-o Akuzatvo, len si len aver frme : - ka-o jekhipen, o agoripen si ;- ka-o butipen, o agoripen si n [vaj n, ka-l ursr/rrihinr vi ka-l karpatcko rroma];* O artkulo paruvel pes vi vov ka-o Akuzatvo: - Vi ka-o jekhipen vi ka-o butipen, k-o Akuzatvo o artkulo si sajekh: e/le (po but e). Ka-o jekhipen, k-o Akuzatvo, paal e frme e/le ati te inklol vi o artkulo la. * Vi o akcnto, ka-o Akuzatvo, ka-l odrde/ ivdisarde gaikane substantvur, paruvel pes. Vov perel p-i palutni silba: O jekhipen O butipen Nom. i mba e/le mbeAkuz. e/le/la amba e/le amban [amben]

63








I 1-to klasaqi buti



64

O rrom mardo

(palal o Andre Barthelemy)Sas kaj na-s, o Smptri aj jekh rrom. Phiravenas pe' p-jekh

drom p-o s-orro ds. i anenas kaj te rtren. Roden penqe jekh kherorro. Roden, roden, roden... Arakhen jekh kolba sulumena. Mothol o rrom:

- ta, arakhlem so trobul ame'; an-e kat kolibca aj sovas mito! Tu, Smpetri!na, tho' tu p-o fndo, paa-o zdo, aj me thav ma' paa-o udar!

- Mito, rrom!a, del tu o Del lahi rt! Sastimaa!

Lava makar e lava

rtren - ahen te nakhen i rt zdo - duvarkolba - kherorro thav - thovavsulumena - phusena kodo - kodovakolibca - kherorro kakales - kadalesta - dikh kukoles - kodolestrobul - si te, trebul, treb

Date post:	21-Nov-2015
Category:	Documents
Upload:	danyl-dani
View:	241 times
Download:	18 times

Manual de Limba Rromani Pentru Clasa a 5 A

Documents