nodar ardotelinodar ardotelinodar ardotelinodar ardoteli
beJituri enabeJituri enabeJituri enabeJituri ena
(gramatikuli analizi, teqstebi, leqsikoni)
T b i l i s iT b i l i s iT b i l i s iT b i l i s i
2 0 1 02 0 1 02 0 1 02 0 1 0
3
s a r C e v i
Sesavali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
enisa da xalxis saxelwodeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
beJitelebisa (beJitel-hunzibelebisa) da beJituri enis gavrcele-
bis are . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
beJitelebis raodenoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
beJituri ena da misi dialeqtebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
mokle istoriuli cnobebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
sameurneo yofa-cxovreba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
sulieri kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
fonologia
Tavi I
beJituri enis fonologiuri struqtura . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
martivi xmovnebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
nazalizebuli xmovnebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
grZeli xmovnebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
hiatusis sakiTxisaTvis beJitur enaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
sonantTa sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
TanxmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
nawili II
morfologia
Tavi III
gramatikuli klasis kategoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
34
gramatikuli klasebis sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
gramatikuli klasebi da maTi niSnebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
klasifikatorTa distribuciisaTvis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
gramatikuli klasis kategoria atributivebSi . . . . . . . . . . . . . . 43
4
gramatikuli klasis niSani infiqsad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
gramatikuli klasis garCevis sxva saSualebani . . . . . . . . . . . . . .
47
Tavi IV
gramatikuli ricxvis kategoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
49
ricxvi zogadad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
mravlobiTi ricxvis warmoeba arsebiT saxelebSi . . . . . . . . . . . . 50
mravlobiTi ricxvis gansazRvruli formebi . . . . . . . . . . . . . . . . 53
atributul saxelTa mravlobiTi ricxvis warmoeba . . . . . . . . . .
55
Tavi V
saxeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56
arsebiTi saxelis bruneba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
ZiriTadi brunvebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
sabrunebeli saxelis fuZe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
brunebis tipebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
sakuTar saxelTa bruneba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
ZiriTad brunvaTa funqciebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
lokatiuri brunvebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
lokatiur brunvaTa warmoeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
lokatiur brunvaTa funqciebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
zedsarTavi saxeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
zedsarTavi saxelis jgufebi da maTi warmoeba . . . . . . . . . . . . . . 75
gansazRvrulobis gamoxatva zedsarTavebSi . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
xarisxebis warmoeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
zedsarTav saxelTa bruneba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
ricxviTi saxeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
ricxviTi saxelebis warmoeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
rTuli ricxviTi saxelebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
5
ricxviTi saxelebis bruneba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
nacvalsaxeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
piris nacvalsaxelebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
CvenebiTi nacvalsaxelebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
kiTxviTi nacvalsaxelebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
kuTvnilebiTi nacvalsaxelebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
ukuqceviTi nacvalsaxeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
gansazRvrebiTi nacvalsaxeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
urTierTobiTi nacvalsaxeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
uaryofiTi nacvalsaxeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Tavi V
zmna
zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
gramatikuli klasisa da ricxvis gamoxatva zmnaSi . . . . . . . . . . . 106
uRvlilebis tipebi: klasovani, klasovan-pirovani . . . . . . . . . . . . 108
gardamavlobis sakiTxisaTvis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
gardamavlobisa da gvaris urTierTobisaTvis . . . . . . . . . . . . . . . 111
aspeqtis kategoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
kauzativi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
kauzativis sinTezuri warmoeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
kauzativis analizuri warmoeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
dro-kiloTa sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
sauRlebeli zmnis fuZe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
infinitivi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
supinumi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
droTa sinTezuri formebis warmoeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
awmyo ZiriTadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
awmyo zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
myofadi dro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
namyo ZiriTadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
6
droTa analizuri formebis warmoeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
awmyo konkretulis formebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
namyo SedegobiTi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
namyo uwyveteli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
winare namyo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
namyo gangrZobiTi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
namyo ZiriTadis TurmeobiTi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
namyo uwyvetlis TurmeobiTi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
kilos kategoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
brZanebiTi kilo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
pirobiTi kilo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
natvriTi kilo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
awmyos absolutivi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
namyo absolutivi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
153
udetrebi
zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
zmnisarTi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
zmnisarTi struqturis mixedviT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Tandebuli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
nawilaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Sorisdebuli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
sintaqsi
Tavi VI
saxeluri Sesityvebis (atributuli sintagmis) analizi . . . . . . . . 168
sintaqsis sagani da mizani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
atributuli sintagmis komponentTa Tanamimdevrobis sakiTxi . . . 169
atributuli sintagmis wevrTa sintaqsuri urTierToba . . . . . . . . 171
SeTanxmeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
zmnisarTuli Sesityveba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
7
gaTiSuli saxeluri Sesityveba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
181
Tavi VII
zmnuri Sesityvebis (predikatuli sintagmis) analizi . . . . . . . . .
183
predikatuli sintagmis wevrTa wyobis sakiTxi . . . . . . . . . . . . . . 183
valentoba da zmnuri Sesityvebis komponentTa kavSiri . . . . . . . . 184
gardamavali zmnis aqtantTa urTierTdamokidebuleba da zmnasTan
kavSiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
188
sintaqsuri konstruqciebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
nominatiuri konstruqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
ergatiuli konstruqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
datiuri konstruqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
posesiuri (naTesaobiTiani) konstruqciis problema . . . . . . . . . . 192
lokatiuri konstruqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
beJituri (beJitur-hunziburi) teqstebi
I. sakuTriv beJituri dialeqti
leqs-simRerebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
wes-Cveulebani, ambavaebi, zRaprebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
andazebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
212
II. hunziburi dialeqti
leqs-simRerebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
wes-Cveulebani, ambavaebi, zRaprebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
andazebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
beJitur-qarTuli leqsikoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
9
Sesavali
1. enisa da xalxis saxelwodeba. beJituri (resp. beJitur-hunziburi)
ena miekuTvneba daRestnis xunZur-andiur-didour enaTa didour (ceziur)
qvejgufs. specialur literaturaSi sakvlevi enis saxelwodebad, `beJi-
turi~-s (resp. `beJturi~-s) garda, gvxvdeba: a) kapuWuri1 (kapuWur-hunzibu-
ri), 2. xvanuri.
xvanuri, kapuWuris analogiurad, eTnikur saxels (xunZ. x½…an2 `xvani~,
x½…an-al `xvanelebi~) efuZneba.
istoriulad, qarTvelebi ceziebis, hinuxelebis, beJitel-hunzibele-
bis aRsaniSnavad iyenebdnen saerTo mniSvnelobis eTnonims `didouri~
(plinius ufrosi), `diduroi~ (k. ptoleme) [ix. imnaiSvili 1963: V; xali-
lovi 1995: 14; ardoteli 2007: 9].
1 eTnonimi `kapuWi~, romelsac emyareba enis saxelwodeba, specialur
literaturaSi orgvarad aris axsnili: a) kapuWi <*qafu-Ci <*qafur-Ci <*gabur-Ci
<*giavur-Ci [lomTaZe 1996: 22]; b) kapuWi <*yapuCi < tyapuWi [xalilovi 1995, 14]. m.
xalilovis etimologiisas, Tavi rom davaneboT semantikur Seusabamobas (usulo
sazogado arsebiT saxelTagan eTnonimebis warmoeba Cveulebriv ar xdeba), fonetikuri
aspeqtiTac miuRebelia. beJituri enis fonotaqtikis mixedviT, qarT. tyapuWi beJiturad
orgvarad SeiZleba gardaqmniliyo: 1) xmovnis CarTviT: tiyapuWi (Sdr. Wiyanti < qarT.
Wyanti, karamiti < qarT. kramiti...); 2. anlautSi proTetuli xmovnis darTviT: ityapuWi
(Sdr. iSTofi < qarT. Stofi...).
rac Seexeba e. lomTaZiseul axsnas, ar aris aucilebeli kapuWi-s giavur-Ci-ze
dayvana. qafurCi `qarTveli“ (`urjulo kaci~) gamoiyenebda SebrunebiT beJitelis
aRsaniSnavad, fonetikur gardaqmnaTa gradacia ase warmoidgineba: qafurCi >*qafuCi
>*kafuCi (q > k Sdr. xaS. koxi < qarT. qoxi) > kapuWi (C > W _ asimilaciiT).
sagulisxmoa, rom qarT. saist. wyaroebSi Tavs iCens kabuWi < kapuWi.
2 xunZ. x½…½…½…½…an-s paralelebi eZebneba monaTesave andiur (bagv., Wam...) da didour
enebSi. igi SeuniSnavT jer kidev a. komarovs [1959: 69] da r. erkerts [1888: 292]. am
eTnikuri saxelis Sesaxeb specialurad msjelobs e. lomTaZe [1996: 25-26].
sainteresoa aRiniSnos, rom xunZur-andiur-didour enaTa folklorSi `xvanelebi~
gaigivebulia daRestnis mTian nawilSi mcxovreb xalxebTan da maTi saerTo
saxelwodebaa. saanalizo eTnonimis genezisi sakvlevia (Sdr. xunZ. x½…an-i `cxeni~). xunZ.
x½…an-al (`xvanebi~) x½…an-i (`cxenoba~) formasTan dakavSireba sarwmuno ar Cans
[luguevi, mahomedovi 1994: 9].
10
amJamad terminad beJituri, gansakuTrebiT ucxoel mkvlevarTa na-
SromebSi, sayovelTaod damkvidrda, Tumca mis gverdiT beJturi-c1 ika-
rafs gzas. eTnonimi beJt¾asa (`beJiteli~) genezisurad ukavSirdeba beJ
(`baki~) Zirs romlisaganac I seriis esivis -t¾a formantis darTviT aris
nawarmoebi: beJ-t¾a `farexze~, `SemoRobilSi~. TviTsaxelwodeba beJ-t¾a-sa
`beJitel-el-i~ (zedmiw. beJtla-dan).
hunzibeli xalxis aRsaniSnavad specialuri eTnikuri saxeli, xva-
nel-is garda, ar gvxvdeba. marTalia, n. mari beJitel-hunzibelebis aRsa-
niSnavad eTnonim qibur- (qibural‘´) (qiburuli ena) formas iyenebs, Tumca
mas ar gaurkvevia, qiburi hunzibebelsac gulisxmobda Tu ara. amJamad be-
Jitelebs xunZebi eZaxian beJt¾¾¾¾-al, didoelebi _ qiburi, xvarSielebi _ qa-
bala. savaraudoa, saistorio wyaroebSi dadasturebuli eTnonimi kapuWi
gamoxatavda ara oden sakuTriv beJitelebs, aramed aRniSnavda beJitur-
hunzibur enebze molaparake xalxebs, vinaidan igi metad zogadi semaniti-
kiT gamoiyeneboda.2
hunzibeli xalxisa da hunziburi dialeqtis aRsaniSnavi termini mi-
Rebulia erT-erTi mTavari aulis hunzib saxelwodebidan.3 SedarebiT iS-
viaTad gamoiyeneboda naxaduri ena (aul naxadas mixedviT), romelic Cvens
naSromSi hunziburi dialeqtis erT-erT Tqmas niSnavs.
2. beJitelebisa (beJitel-hunzibelebisa) da beJituri enis gavrcele-
bis are. beJitel-hunzibeli xalxis gansaxelebis areali daRestnis ma-
RalmTianeTSi _ md. xvanoris (beJ. qanÄor, hunz. x½…½…½…½…anÄor `xvaTa mdinare~,
Semdeg mierTvis md. avariis yoisus) da mis patara Senakadebis xeobebSi
mdebareobs zRvis donidan 1,600-2,200 metrze. es teritoria moqceulia kav-
1 beJituri qarTuli gaformebaa beJturisa da misi gamoyeneba da gavrceleba e.
bokarevs ukavSirdeba. beJituris xmarebas didi tradicia rom ar hqondes, ufro
marTebuli iqneboda beJitauri (Sdr. karata-karatauli...).
2 sagulisxmoa, rom i. giuldenStedti kapuWas da didos mxares cal-calke
moaixseniebs, xolo i. bagrationi mas ufro toponimis (`kapuWi anu antara“) iyenebs.
3 winamorbed mkvlevarTa naSromebSi gvxvdeba nairsaxeobebi: hunzaluri, enzeburi,
xunzaluri da a. S.
11
kasionis wyalgamyofi mTagrexilis CrdiloeT kalTebsa da miCitlis
qeds Soris. maT yvarlis r-nis sof. axalsofels 50-mde kilometri aSo-
rebs, xolo daRestnis dedaqalaq mahaCyalas _ 293 km.
beJitel-hunzibelTa ZiriTadi nawili kompaqturad cxovrobs wuntis
r.-Si, Tavis istoriul miwa-wyalze. beJitelebis gansaxlebis areali
Semoifargleba sami auliT: beJtla (qarT. beJita, kapuWi, xaSarxota1 (resp.
xoCarxota) da tladal (qarT. qalaqi). hunzibelebic sam sofelSi cxov-
roben: hunzibSi2 (resp. hunzeb, hunzi, enZeb), nahadasa (nah>adasa) da Rar-
buTlSi.
aulTa zemomoyvanili saxelwodebani xunZuria. Tavis mSobliur ena-
ze maT ase gamoTqvamen da weren: 1. beJt¾a, bezt¾a (bejt¾a, bezt¾a, бежкьа, безкьа);
2. t¾adala (t´adala, тладал), 3. ÃaSar-Ão || ÃoSar-Ãota || ÃoCar-Ãota (qaSar-qo ||
qosɶar-qota || qoCar-qota, хъошар-хъо || хъошар-хъот|а || хъочар-хъот|а); 4. hont¾o
(Hont¾o, Гьонкьо); 5. nixalal‘a (Nixalal‘a, Нихалалъа); 6. himodquro (Himodkuro,
Гьимодкуро); 7. darbal (Darbal, Дарбал); 8. rodor (Rodor, Родор); 9. helaa
(hel‰) (Helaa, Гьелаа); 10. Todor (Todor, Тодор).3
zemoCamoTlili beJituri aulebi (beJtla, xaSarxota da tladali)
ganlagebulia subalpur zonaSi, md. xvanoris marjvena mxareze,4 xolo
marcxena mxareze gaSenebulia hunziburi aulebi (hunzibi, nahada da Rar-
buTli). es aulebi hunzibidan xuTi-Svidi kilometriT arian daSorebuli
da erTiandebian tladalis sasoflo administraciaSi.
beJitel-hunzibelTa miwa-wyals aRmosavleTidan ankratlis (ant¾-
`Svidi~, rat¾ `miwa~, Sdr. unyratli: unyo `oTxi~, rat¾ "id".) Temis aulebi
(anwroso, Tlebeli, buguni...) esazRvreba, Crdilo-aRmosavleTidan _ anwu-
1 beJ. ÃaSarÃo-ta < ÃaSar `pirs~ + Ão `boli~ > `kvamli~ > `saxli~ + xunZ. –ta <
tad `zed.~ uwin beJtlas mcxovrebTa winaprebs oÃoWala-Si ucxovriaT, sadac axla
martooden nangrevebia.
2 aul hunzibSive erTiandeba xutorebi: hel‰, rodol da hiliada [bokarevi 1959, 14].
3 bolo sami xutoria da hunzibis SemadgenlobaSi Sedis, xolo meoTxe (darbal)
amJamad dangreulia.
4 beJita da xaSarxota mdinaris orsave mxarezea gaSenebuli.
12
xuri aulebia, samxreTidan dausaxlebeli mTebi da xeobebi ekvris kavka-
sionis wyalgamyof qedamde, romelic axalsofelsa da sarusos gadaRma
mdebareobs.
beJitelebi1 daRestnis maRalmTianeTis avtoqTonuri mosaxleobaa da
dRevandel miwa-wyalze uxsovari droidan mosaxleoben, rasac mowmobs
mikrotoponimebi da arqeologiuri gaTxrebis Sedegad mopovebuli mona-
cemebi.
garda wuntis raionisa, romelic dResdReobiT beJiteli xalxis Zi-
riTad gansaxlebis adgilad iTvleba, isini, sxvadasxvagvari da araer-
Tdrouli migraciuli procesebis gamo, sxva teritoriazec cxovroben.
saqarTveloSi beJitelebi kompaqturad mosaxleoben yvarlis r-nis
or sofelSi _ Cantlisyuresa (beJitelebi, xaSarxotelebi, tladalale-
lebi) da sarusoSi (naxadelebi, RarbuTlelebi).2
Tavdapirvelad beJitelebs saqarTvelos teritoriaze TiTo-orola
komlis saxiT gadmosvla da damkvidreba unda daewyoT kavkasiis erov-
nul-ganmaTavisuflebeli omis dasrulebis Semdeg, XIX s.-is 60-iani wle-
bidan. manamde, saomari moqmedebebis gamo, saamiso pirobebi ar iqneboda,
vinaidan mTavari gzebi da uReltexilebi mefis ruseTis jarebs gadaketi-
li hqondaT [Sdr. luguevi, mahomedovi 1994: 29-30]. mogvianebiT, XIX s.-is
90-iani wlebidan, maT unda daewyoT kompaqturi dasaxleba yvarlis r.-nis
areSis sofsabWos teritoriaze [dawvr. ix. lomTaZe 1996: 16-18].
beJitelebi daRestanSi sxvadasxva adgilas gadasaxldnen da damkvid-
rdnen. isini metwilad mosaxleoben babaiurTis (karauzekisa da kaCalais
dasaxlebebSi), yiziliurTis (novostalsksa da komsomolskoeSi), yizla-
ris (vperedSi, ribalkasa da zareCnoeSi) raionebSi, agreTve kabalsa da
tabaxColSi (azerbaijanis respublika). maTi umniSvnelo raodenoba ara-
kompaqturad cxovrobs mahaCyalasa da aRmosavleT TurqeTis zog qalaq-
1 terminebi `beJitelebi~ da `beJituri~ am xalxisa da maTi dedaenis mniSvnelobiT
aqac da qvemoTac gamoyenebul iqneba farTo mniSvnelobiT, romelSic `hunzibelebi~ da
`hunziburic~ moiazreba.
2 hunzibelebi cxovrobdnen sof. TxiliswaroSi, romlebic wina saukunis 90-iani
wlebis damdegs Tavisi iniciativiT gadasaxldnen daRestanSi _ hunzibSi, stalskoesa
da SuSanovkaSi.
13
Si. beJitelebi TurqeTSi gadasaxlebulan didoelebTan (cezebTan) erTad
XIX s.-is meore naxevarSi, kavkasiis erovnul-ganmaTavisuflebeli omis
Semdeg (daaxl. 1861-1877 ww.).
3. beJitelebis raodenoba. beJitelebi anTropologiurad kavkasiis
didi eropeidul rasaSi Semaval winaaziuri rasis kavkasiur variants mi-
ekuTvnebian. sxva didoel xalxebTan (cezebi, hinuxelebi, xvarSielebi) Se-
darebiT Savgvremani iersaxiT gamoirCevian, saSualo simaRlisani arian,
aqvT maRali da viwro saxe. ZiriTadad gabatonebulia monogamia, Tumca
gvxvdeba poligamiis faqtebi, rac yidviTi qorwinebis Sedegia. SeiniSneba
agreTve leviratisa da sororatis gadmonaSTebi. qorwineba metwilad
soflis (Temis) SigniT xdeba. fesvgadgmulia sisxlis aRebis ZvelTaZve-
li adaTi.
beJitelTa ojaxebi metwilad mravalSviliania da, bunebrivia, maTi
raodenoba intensiurad izrdeboda. amisi dasturia is faqti, rom mxo-
lod sakuTriv beJitelebis ricxvi 1868 wlidan XX s.-is 10-iani wlebis
bolomde TiTqmis 2,5-jer 1700-dan 4050 sulamde gaizarda.
1926 wlis sakavSiro aRweris Semdeg beJitelebi, sxva andiel-dido-
elTa analogiurad, oficialurad xunZebad (resp. avarielebad) aRiricxe-
bian, rac, bunebrivia, arTulebs maTi zusti kontingentis dadgenas. zemo-
naxsenebi sirTulis miuxedavad, SevecdebiT qronologiuri tabulis sa-
xiT warmovadginoT maTi demografiuli monacemebi sakavSiro aRwerisa
Tu winamorbed mkvlevarTa kerZo aRricxvis mixedviT.
beJitelTa raodenoba
kerZo aRricxvis Sedegebi aRweris sa-
xeoba
aRweris
Sedegebi
sakavSiro aRweris
Sedegebi
a. komarovi
a. diri
n. mari
i. zarubini
e. bokarevi
h. van den ber-
gi
m. xal
ilovi
weli 1868 1926 1939 1873 1920 1959 1927 1992 1995
raodenoba 1700 2549 4500 1700 2500 7000 7000 10000
14
hunzibelTa raodenoba
kerZo aRricxvis Sedegebi aRweris
saxeoba
aRweris
Sedegebi
sakavSiro aRweris
Sedegebi
a. komarovi
a. diri
i. zarubini
n. mari
e. bokarevi
h.
van
den
bergi
i. isayovi,
m. xal
ilovi
weli 1866 1886 1894 1916 1926 1873 190
8
1927 1920 1959 1992 2001
raodenoba 568 426 450 479 600 600 2000 1400
4. beJituri ena da misi dialeqtebi. beJituri (resp. beJitur-hunzibu-
ri) enis Sesaxeb specialur literaturaSi azrTa sxvadasxvaobas vxvde-
biT: erTni [bokarevi 1959: 5; madieva 1965: 3... ix. Sesw. ist.] beJitursa da
hunziburs sxvadasxva enad miiCneven, sxvani [Ciqobava 1965: 10; lomTaZe 1996:
26...]. maT dialeqtebad Tvlian da aerTianeben erT (beJitur, resp. beJitur-
hunzibur) enad.
Tu zemoxsenebul or enobriv erTeuls mkacri komparativistuli
kriteriumiT mivudgebiT, maSin beJituri da hunziburi, e. lomTaZis Tval-
sazrisisda kvalad, unda ganvixiloT, rogorc erTi enis ori dialeqti
[ix. ardoteli 2009: 33]. marTalia, beJituri da hunziburi enobrivi erTeu-
lebis cvlilebani enis ierarqiis yvela doneze sakmaod TvalsaCinoa,1
magram maTi miCneva dialeqtebad savsebiT SesaZlebelia.
beJitur enaSi, Cveni dakvirvebiT, gairCeva ori dialeqti: a) sakuTriv
beJituri da b) hunziburi. Tavis mxriv, sak. beJitur dialeqtSi SeiZleba
gamoiyos sami kilokavi, romlebic erTmaneTisagan met-naklebad gansxvav-
debian: a) tladaluri, b) xaSarxutuli da g) beJturi.
rac Seexeba hunzibur dialeqts, pirobiTad SeiZleba gamoiyos ori
Tqma: a) RarbuTlur-nahaduri da b) sak. hunziburi.
beJituri ena udamwerlobo enaTa ricxvs ganekuTvneba. beJitel-hunzi-
belebi samwerlobo-saurTierTo enad (Lingua franca) xunZurs iyeneben. beJi-
1 winamdebare monografia swored amgvar enobriv cvlilebaTa koeficientis
dadgenis cdac aris.
15
telebi xunZursa da rusuls (saqarTveloSi _ qarTuls) skolaSi iTvise-
ben. amJamad dawyebiTsa da saSualo skolebSi, agreTve umaRles saswav-
leblebSi swavla-ganaTlebas rusul enaze euflebian. yvarlis raionis
sof. Cantlisyuresa da sarusoSi skolaSi swavleba qarTulad mimdinare-
obs. beJitur skolebSi xunZuri IV klasidan iswavleba, rogorc sagani.
zemoTqmulidan gamomdinare, beJitur-hunziburi ena martooden ojax-
Si da maT mSobliur aulebSi am enaze mosaubreTa Soris gamosayenebeli
enaa (aqac maT SeuZliaT xunZurad, rusuladn an qarTulad1 imetyvelon).
SeiZleba iTqvas, rom beJitelebi (gansakuTrebiT hunzibelebi) arian po-
liglotebi _ dedaenis garda, ician xunZuri, rusuli da qarTuli.
aRsaniSnavia, rom presaSi xunZurad da rusulad qveyndeba werilebi,
radio-televizia garkveul dros uTmobs gadacemebs xunZur enaze, Teat-
raluri warmodgenebi xunZur enaze imarTeba, rac iwvevs eniT, sarwmunoe-
biT, yofa-cxovrebiT, wesCveulebiTa da kulturis axlomdgomi, saerTo
warmomavlobis xalxebis konsolidacias. mimdinareobs Zlieri konvergen-
ciuli procesebi, romlebic Tavis daRs asvams beJitur enas. rusuli da
xunZuri enis intensiuri eqspansiis pirobebSi beJituri ena TandaTan
Tmobs poziciebs da gaqrobis piras aris misuli. amitom metad saSuria
am enis Sesaxeb, rac SeiZleba, meti dokumentaciis Seqmna.
5. mokle istoriuli cnobebi. beJitelebi, romlebic werilobiT wya-
roebsa da istoriul-eTnografiul literaturaSi kapuWebisa da xvanebis
saxeliT arian cnobili, amJamindel teritoriaze didi xnidan cxovroben
da iTvlebian aborigen mosaxleobad. eTnonimi `kapuWi~ jer kidev ax. w.
Sua saukuneebSi iCens Tavs Zv. arabul geografiaSi, romlis saxelwode-
bac aris `malTabruni~. manamde beJitelebi iseve, rogorc sxva didouri
modgmis mcirericxovani xalxebi (cezebi, hinuxelebi, xvarSielebi) anti-
kur, qarTul da somxur wyaroebSi moixseniebian saxelwodebiT `dido~
(`diduroi~, `diduri~, `didi~, `diduvanic~-i...). beJitelebis aRniSnul te-
ritoriaze arsebobas `diduroi~ eTnonimiT gvamcnobs pliniusi (Cv. w. 29-
1 istoriulad beJitelebma kargad icodnen qarTuli ena, rac Sepirobebuli iyo
politikuri da socialur-ekonomikuri garemoebebiT. a. berJe wers, rom anwuxsa da
kapuWSi `xunZuris garda, qarTuladac laparakobeno~ [beJe 1959: 260].
16
79). amasve adasturebs k. ptoleme (Cv. w. 120-176), roca didoebs TuSeTis
mimdebare miwa-wyalze asaxelebs: `kavkasiisa da keraunis mTebs Soris
cxovroben tuskebi (TuSebi?) da didurebi~ [luguevi, mahomedovi 1994: 10].
istoriul-arqeologiuri, eTnologiuri da toponimuri masalis ana-
lizi cxadyofs, rom beJitelebis istoriuli sacxovrisi amJamindel te-
ritoriaze arsebobda ukve ax. w. I saukunidan da didos tomTa politi-
kur konfederaciaSi kapuWelebi aqtiur rols TamaSobdnen.
istoriografiaSi sabolood ar aris gadawyvetili, beJitelebi Sedi-
odnen Tu ara seriris feodalur samefSi (V-XIII s.s.), romelic umTavre-
sad xunZur teritorias moicavda. specialur literaturaSi gamoTqmulia
mosazreba ax. w. Sua saukuneebSi XIV s.-mde maTi damoukideblobis Sesaxeb
[luguevi, mahomedovi 1994: 14-15], Tumca am Tvalsazrisis gaziareba Wirs.
amave avtorebis safuZvliani mosazrebiT, didoelebi seriris samefoSi ar
erTiandebodnen, vinaidan isini saqarTvelos ymadnaficebi iyvnen.
zogadad, didoebis, konkretulad ki beJitelebis saqarTvelosTan
mWidro politikuri da socialur-ekonomikuri kavSiri aSkaraa V s.-dan.
V-VI s.s.-Si Zlierdeba qarTvelebis misioneruli moRvaweoba daRestnis
maRalmTianeTSi qristianobis gasavrceleblad. cnobilia, rom didoeTi
am periodSi nekresis saepiskoposos SemadgenlobaSi iyo.
X s.-dan didoeTis politikuri da ekonomikuri kavSiri saqarTvelos
samefosTan Zlierdeba. kvirike didi qorepiskoposis (1010-1037 w.w.) cnobiT,
didoeTi Storis saerisTavoSi Sedis daviT aRmaSeneblis mefobisas (1089-
1125 w.w.) beJitelebi aqtiurad monawileobdnen saqarTvelos gareSe da-
mpyroblebis _ selCukebis _ winaaRmdeg brZolaSi. XII-XIII s.s.-Si beJite-
lebi sxva didoel xalxebTan erTad saqarTvelos ymadnaficebi gaxdnen
da mefe Tamaris Zlieri marTva-gamgeobis qveS moeqcnen.
beJitelebi iseve, rogorc didoeTis sxva dalxebi da saqarTvelos
mTielebi (fxovelebi) xarks uxdidnen samefo xelisuflebas, rac xalxSi
ukmayofilebas iwvevda. amiT Cans gamowveuli 1212 wels fxovTan erTad
sayovelTao ajanyeba centraluri xelisuflebis winaaRmdeg. 1212 wlis
zafxulSi mefe Tamaris regularulma jarma daamarcxa amboxebulebi da
sastikad gausworda maT. ajanyebulebs mouwiaT xarkis gadaxda, mZevle-
bis micema da qristianuli aRmsareblobisadmi erTguleba. am avbediT mo-
17
vlenebis anarekli Cans TliaraTis r-Si dadasturebuli toponimi `Tamar
maidan~-i da didour enaSi Semonaxuli frTiani fraza: `Tamar dedfales
eh>en woxl'o deber! `dae, Tamar dedoflis lodma dagitanos Sen!~
Tamar-mefis brwyinvale epoqis Semdeg, Cingis-xanisa da Temur-lengis
TaTar-monRolTa Semosevebma XIII-XIV ss-Si saqarTvelos samefo sagrZnob-
lad daasusta. erTiani saqarTvelos samefos daSlis Semdeg (XV s. II na-
xevari) didoeTi politikurad da ekonomikurad kaxeTis samefos qveSev-
rdomi gaxda.
swored am xanebidan (XV s.) unda momxdariyo didoeTis, rogorc po-
litikuri gaerTianebis, daSla. beJitelebma, hunzibelebma da anwuxelebma
am regionSi Seqmnes mZlavri da mdidari politikuri gaerTianeba ankl-
ratlSi anwuxo-beJitis saxeliT cnobili, romelsac xarks didoelebic
(cezebic) uxdidnen. ceziebma am xarkis gadaxdisagan ganTavisufleba sru-
lad XVIII s.-is Sua xanebSiRa moaxerxes. XVI-XVIII s.-Si iranisa da Turqe-
Tis saqarTveloSi agresiam, saqarTvelos samefo daSlamde miiyvana. Tur-
qeTisa da iranis eqspansiis gaZlierebis Sedegad daRestnis mTianeTi, po-
litikuri TvalsazrisiT, mTlianad moswyda saqarTvelos, Tumca savaWro
ekonomiur urTierToba garkveulwilad SenarCunebul iqna.
swored Turqul-iranuli eqspansia, iyo is ZiriTadi mizezi, ramac
daarRvia kavkasiis xalxebs Soris keTilmezobluri urTierToba da isini
erTmaneTs mtrad gadahkida.
XVIII s.-is Sua xanebSi anwux-beJitis konfederacia daiSala calkeul
samxedro-politikur kavSirebad.
XIX s.-is 40-iani wlebidan beJitelebi aqtiurad Caebnen imam Samilis
TaosnobiT carizmis ruseTis winaaRmdeg gamarTul erovnul-ganmaTavi-
suflebel omSi, romelic 1859 wels marcxiT damTavrda. daRestnis da-
pyrobis Semdeg, 1861 wels beJitis sanaibo SeuerTda Runibis okrugs, xo-
lo hunzibelebi gamoeyvnen beJtis sanaibos da Seqmnes enzebis soflis
TemTa kavSiri. amis Semdeg saqarTvelosTan TandaTan aRsdga didi xniT
gawyvetili savaWro-ekonomikuri kavSiri da moixsna blokada, romelic
carizmis ruseTTan omis gamo hqondaT dawesebuli.
cnobilia, rom meore msoflio omis dros, 1944 wlis martSi moxda
CeCeni da inguSi xalxis deportacia centralur aziaSi. maTi istoriuli
18
miwa-wyali daunawilda saqarTvelos, daRestnis, CrdiloeT oseTsa da
stavropolis mxares. CeCneTis yofil respublikaSi _ vedenos, ritlabisa
da qurCalais raionebSi _ 5000 sulamde daRestneli gadaasaxles, maT
Soris iyvnen yvela hunziburi aulis mkvidrni da beJitelebis umravleso-
ba. migracia Seexo yvarlis r-nis beJitur mosaxleobasac, romelTa xan-
dazmuli warmomadgenlebi axla emociurad yvebian saqarTvelodan gada-
saxlebisas naxuli da gancdili ambebis Sesaxeb. maT erTi dRiT adre af-
rTxilebdnen gadasaxlebis Sesaxeb da amitom saTanado momzadeba ar es-
wreboda. daRestnis mTianeTidan daniSnulebis adgilamde 10 dRis savali
gzaa da bevri maTgani gzaSi iRupeboda. mTis bunebaSi gazrdilebs gau-
WirdaT baris klimatisadmi da sakvebisadmi Segueba, rac iwvevda malari-
asa da sabolood sikvdils [dawvr. ix. van den bergi 1994: 10-12].
gadasaxlebulTa nawili TandaTanobiT tovebda CeCneTs da ubrunde-
boda Tavis istoriul miwa-wyals. 1957 wels, CeCen-inguSTa reabilitaciis
Semdeg, beJitel-hunzibelTa nawili mahaCyalis maxlobel raionebSi gada-
saxlda, xolo ufro didi nawili daubrunda wuntis r-Si mSobliur ad-
gil-garemos, garkveuli nawili ki kvlav saqarTveloSi dasaxlda.
6. sameurneo yofa-cxovreba. beJitelebi, eTnologiuri TvalsazrisiT
da sameurneo cxovrebis specifikiT didad ar gansxvavdebian daRestnis
sxva axlomonaTesave xalxebisagan. isini metwilad mesaqonleobasa da mi-
waTmoqmedebas misdeven. istoriulad ufro gavrcelebuli momTabare mesa-
qonleoba iyo, gansakuTrebiT meti yuradReba eqceoda mecxvareobas, rome-
lic ganviTarebis maRal doneze idga. amis utyuari mowmea beJituri enis
mecxoveleobis mdidari terminologia, romelSic dasturdeba araerTi
specifikuri termini. mesaqonleoba beJitelTaTvis sasicocxlod mniSvne-
lovani dargi iyo, radganac iZleoda sakvebsa da tansacmel-fexsacmeli-
saTvis aucilebel masalas. garda amisa, am xalxebis CveulebiTi samar-
Tlis normebi da marTlmsajuleba mesaqonleobaze, rogorc sagadasaxa-
do formaze, iyo damyarebuli.
unda aRiniSnos, rom beJitelebi ricxvmraval farebs zafxulobiT
mTis ialaRebze aZovebdnen, xolo zamTarSi _ kaxeTis sazamTro saZov-
rebze.
19
beJitelTa sameurneo cxovrebaSi gamorCeuli adgili ekava mecxeneo-
bas. cxeni iyo gadasaadgileblad erTaderTi mosaxerxebeli saSualeba.
kaxeTidan mZime tvirTic cxenis meSveobiT mohqondaT, saxedari ki am sa-
qmisTvis naklebad gamosadegi iyo da SedarebiT naklebadac xdeboda misi
moSeneba.
unda iTqvas, rom beJitelebi ZvelTaganve misdevdnen tyavis, xis, qvis,
rkinis da Tixis damuSavebas. marTalia, Tavdapirvelad es yvelaferi kus-
taruli wesiT mzaddeboda, magram TandaTanobiT, am nakeTobaTa warmoeba-
sa, gacvlis matebasa da vaWrobasTan erTad, moxda xelosnobis Camoyali-
beba. yovel aulSi iyvnen saxnisebis, uRlis, Toxebisa da farcxis xel-
marjve ostatebi. garda amisa, mamakacTagan zogi samWedlo saqmes misdev-
da, zogs kalatozoba emarjveboda, zogs ki mkalaoba exerxeboda. qalTa
tradiciul saqmed ki odidganve iTvleboda matylis damuSaveba _ CeCva,
rTva da qsova.
7. sulieri kultura. unda aRiniSnos, rom beJiteli xalxis sulieri
kultura mdidari da mravalferovania. marTalia, es xalxi amJamad mus-
limebi arian, Tumca istoiulad iyvnen warmarTebica da mogvianebiT qris-
tianebic. amitom rwmena-warmodgenebSi da folklorSi areklilia wina
saukuneTa manZilze fesvgadgmuli religiebis kvali. udamwerlobo enaTa
matarebeli xalxebis zepirsityvierebis sxvadasxva JanrSi1 _ zRaprebsa
da simRerebSi, gadmocemebsa da legendebSi, andazebsa da gamocanebSi _
asaxulia xalxis sanukvari idealebi, maTi msoflxedva da msoflaRqma,
maTi ocnebebi da warmodgenebi bunebriv movlenebze, adamianTa urTier-
Tobebze, keTilsa da borotze, lxinsa da Wirze da a. S.
mTaTa wiaRSi saukuneobiT cxovreba daRestnis mTielebs aiZulebda
eZiaT da miegnoT im uebari saidumloebebisaTvis, rasac adamianTa mkurna-
lobis saSualebebi hqvia. saxalxo medicina am mxareSi maRal doneze
mdgara, rac araerT mogzaurs aRuniSnavs. mkurnali eqimbaSebi, emyarebod-
nen ra winaparTa empiriul codna-gamocdilebas, warmatebiT mkurnalob-
dnen avadmyofebs. xalxuri medicinis codna memkvidreobiT gadaecemoda
1 zepirsityvierebis Sesaxeb qvemoT teqstebTan dakavSirebiT specialurad gveqneba
msjeloba [ix.].
20
Taobidan Taobas da did samsaxurs uwevda adgilobriv mkvidrT.
rogorc zemoT aRiniSna, warmarTuli rwmenis kvali calkeuli ele-
mentebisa da reliqtis saxiT dResac SemorCenilia, Tumca muslimanoba
axla mTlianad aris gabatonebuli. saukuneebis manZilze ori msoflio
religia _ qristianoba (V s.-dan) da islami (VIII s.-dan) _ etoqeboda da
avrcelebda Tavis eqspansias daRestanSi. unda iTqvas, rom qristianuli
dogmebi ufro metad iyo gavrcelebuli, vidre muslimanuri. metadre es
iTqmis XI-XIII ss.-ze, rodesac saqarTvelo aRmavlobis apogeaSi iyo da
Tavis eqspansias daRestnis mniSvnelovan nawilze avrcelebda. XV s.-Si
islammac intensiurad daiwyo gavrceleba. miuxedavad amisa, didoel xal-
xebSi, maT Soris, beJitelTa rwmena-warmodgenebSi wamyvani adgili mainc
warmarTobas eWira. es imiTac iyo Sepirobebuli, rom am xalxebma (gansa-
kuTrebiT cezebma, hinuxelebma da xvarSielebma) muslimanoba Zalian gvi-
an miiRes. XIX s.-Si didoelTa ideologiur sferoSi batonobda sinkre-
tizmi, romelSic wamyvani adgili ukve islams eWira, sakmaod TvalsaCi-
nod iyo warmodgenili warmarTuli wesCveulebani, xolo qristianoba re-
liqtis saxiT Tavs iCenda calkeul ritualebSi.
cnobilia, rom daRestanSi islami erTdroulad ar gavrcelebula.
Tavdapirvelad igi vrceldeboda samxreT da aRmosavleT daRestnis bar-
Si, Semdeg xunZeTSi (xunZaxi, Runibi...), xunZebi ki cdilobdnen islami ga-
evrcelebinaT ankratlisa da kapuWis TemebSi. XVIII s.-Si beJitel mosax-
leobaSi islami nawilobriv iyo gavrcelebuli. islamis gavrcelebaze,
qarTuli qristianobis eqspansiis Semcirebis pirobebSi, dasavleT daRes-
tnis mTianeTSi didi gavlena unda moexdina imam Samilis brZolas, rome-
lic SariaTs efuZvneboda. Tavad am evronul-ganmaTavisuflebeli brZo-
lis mxedarTmTavari _ imami Samili islamis dogmebis Tavgamodebuli Se-
msrulebeli da damcveli iyo. amitom igi am ideologias _ giaurTa wina-
aRmdeg brZolis erT-erT iaraRs _ cecxliTa da maxviliT avrcelebda
daRestnis maRalmTianeTSi mobinadre xalxebSic.
unda aRiniSnos, rom dResdReobiT beJitel-hunzibelebi suniti mus-
limebi arian, mkacrad asruleben yuranis dogmebs, romlebic TvalsaCi-
nod saxecvlilia, Tumca maTi dacva savaldebulod iTvleba. amJamad
axalgazrda Taoba naklebad erkveva religiur literaturaSi, magram xan-
21
dazmulebi Cinebulad kiTxuloben yuransa da sxva sasuliero wignebs
arabul enaze.
8. beJitur-hunziburi enis fonematuri Sedgeniloba rTulia. gansa-
kuTrebiT es iTqmis vokalur sistemaze, sadac specifikuri xmovnebi mrav-
lad dasturdeba. saxeldobr, beJitur-hunziburi enis hunzibur dialeqt-
Si 24 xmovani mogvepoveba, beJitur dialeqtSi ki _ 18 xmovani. sada xmov-
nebis garda, romlebic orsave dialeqts axasiaTebs, dasturdeba grZeli,
nazalizebuli, umlautiani, e. w. iracionaluri ˆ, viwro labializebulia
(–) da a-sken gadaxrili Ria o(oɺ) (hunz. dial.).
rac Seexeba konsonantur sistemas, igi, xmovanTa sistemasTan Sedare-
biT, gacilebiT martivia. beJitur-hunziburSi araferi dasturdeba iseTi,
romelic sxva didour enebSi ar mogvepovebodes (Tu ar gaviTvaliswinebT
yru spirant x½-s arsebobas hunzibur dialeqtSi, rac axali movlenaa da
xunZuris intensiur gavlenas unda mieweros).
amrigad, beJturi dialeqtis TanxmovanTa sistemaSi 34 Tanxmovanfone-
ma ganirCeva, xolo hunziburi 35 Tanxmovans gviCvenebs.
zemoTqmulidan gamomdinare, warmovadgenT beJitur-hunziburi enis
satranskrifcio niSnebis sinoptikur tabulas.
22
tabula # 1
## qarTuli laTinuri rusuli ## qarTuli laTinuri rusuli 1 a a а 33 o ɺn oɺn ãɺ 2 ‰ ā ā 34 p p п׀
3 an an ã 35 J j ж 4 – ă а ɺ 36 r r р
5 –ɸ ă ɸ ā ɺ 37 s s с
6 –n ăn ãɺ 38 t t т׀
7 � ä ä 39 t¾ t¾ кь
8 b b б 40 u u у 9 g g г 41 î uɸ у ɸ 10 d d д 42 un un у ɶ 11 e e э 43 ‘ ‘
у ɻ 12 Š e э ɸ 44 f p п
13 en en э ɶ 45 q k к
14 v v в 46 R y гъ 15 z z з 47 y K къ 16 T t т 48 S S ш 17 i i и 49 C C ч 18 ‹ ī и ɸ 50 c c ц
19 in in и ɶ 51 w w ц´
20 k k к52 ׀ W y ч´ 21 l l л 53 x x х 22 l‘ l‘ лъ 54 x½ x‘ хь
23 l' l' л55 ׀ Ã q хъ 24 m m м 56 h h гь 25 n n н 57 h> h> х´ 26 Á � й 58 Ä „ г´ 27 o o о 59 ‡ ‡ ъ
28 Œ ō ō
29 on on õ 30 ÷ ö ö
31 o ɺ oɺ а ɺ
32 o ɺɸ oɺɸ ā ɺ
23
nawili I
fofofofononononolololologiagiagiagia
Tavi ITavi ITavi ITavi I
beJituri enis fonologiuri struqturabeJituri enis fonologiuri struqturabeJituri enis fonologiuri struqturabeJituri enis fonologiuri struqtura
1. 1. xmovanTa sistemaxmovanTa sistemaxmovanTa sistemaxmovanTa sistema. . . . beJituri enisorive dialeqtis vokalur sistemaSi
ocdaaTamde xmovan-fonemas iTvlian [bokarevi 1959: 16, 68; hamzaTovi 1972:
155-160; lomTaZe 1994: 11-13; van den bergi 1995: 21-22; xalilovi 1995: 389;
isayovi, xalilovi 2001: 259...]. amasTanave, ar aris dadgenili grZeli
nazalizebuli xmovnebis fonemuri statusi [lomTaZe 1994: 12; ardoteli
2009: 42].
specialur literaturaSi xmovanTa sistemis aRwerisas azrTa specialur literaturaSi xmovanTa sistemis aRwerisas azrTa specialur literaturaSi xmovanTa sistemis aRwerisas azrTa specialur literaturaSi xmovanTa sistemis aRwerisas azrTa
sxvadasxvaobsxvadasxvaobsxvadasxvaobsxvadasxvaobas vawydebiTas vawydebiTas vawydebiTas vawydebiT:::: is, vinc hunzibur dialeqts enad miiCnevs,
xmovnebsac damoukidebeli enis kvalobaze aanalizebs, xolo el. lomTaZe
sakvlevi enis orive dialeqtis monacemebs erToblivad ganixilavs, rac
boylomde Tanamimdevrli ar Cans. hunziburi dialeqti, romelic xmovanTa
sistemis metsirTules amJRavnebs, erTi sistemis farglebSi ocdaoTx xmovan-
fonemas gviCvenebs, rac faqtobriv dadgenilic aris [ix. lomTaZe 1956: 370;
1994: 11-13...]. rac Seexeba sakuTriv beJitur dialeqts, am enobriv erTeulSi
xmovanTa raodenobas gansazRvraSi gansxvavebuli Tvalsazrisebia [lomTaZe
1994: 11-12, Sdr. bokarevi 1959: 68-69; Sdr. xalilovi 1995: 387-389].
martivimartivimartivimartivi xmovnebixmovnebixmovnebixmovnebi. . . . udavoa, rom beJituri enis sak. beJitur dialeqtSi
ganirCeva xuTi sada xmovnebi, romlebic qmnian cnobil samkuTxeds:
24
sqema 1
i u
e o
a
hunzibur dialeqts, sak. beJiturisagan gansxvavebiT, moepoveba e. w.
iracionaluri /ˆ̂̂̂/ (bˆxxubˆxxubˆxxubˆxxu `Tbili~, sˆsˆsˆsˆ `daTvi~, ˆs `Zma~, `da~...) a-sken
gadaxrili farTo, aralabialuri /––––/ (ssss–––– `mela~, ––––gggg `is~, ssss––––r�or�or�or�o `cxeni~...) da
aralabializebuli, viwro (oɺ) (obu `mama~, goɺC `ar aris~...).1 maSasadame,
hunziburi dialeqtis martiv xmovanTa sistema meti sirTuliT gamoirCeva da
SeiZleba igi gamoixatos xmovanTa kubiT:
ˆ u
i o
– oɺ
e a
zemomovanili kubis ferdebze gamoxatuli fonemebi asaxaven rogorc
lokalur igs, ise enis aweulobas. masTan, TiToeuli fonema sxva fonemas
erTi distinqciuri niSan-TvisebiT mainc upirispirdeba.2
1 eZebneba minimaluri wyvilebic: rorororo ɺɺ ɺɺWWuWWuWWuWWu civi~ _ roWWuroWWuroWWuroWWu [dawvr. ix. van den bergi 1995:
26-27]. `calieri~, bˆsabˆsabˆsabˆsa `gadwva~ _ _ _ _ bˆsbˆsbˆsbˆs–––– `Tevzi~, cancancancan `Txa~ _ cccc––––nnnn `odesRac~, TTTT––––du du du du `naRebi~ _
Todu `Tixa, ayilo~... biiiiya `codna~ _ bˆ̂̂̂ya `damSeva~.
2 met-naklebad gansxvavebuli sqema moepoveba g. maWavarians [maWavariani 1963: 143-144].
25
rac Seexeba sakvlev enaSi arsebul martiv xmovanTa realizacias, maTi
funqciuri datvirTva met-naklebad gansxvavebulia. miuxedavad imisa, rom
yvela zemoxsenebuli xmovani yovelgvar fonologiur poziciaSi dasturdeba
(uCveuloa intervokaluri pozicia), maTi sixSiruli koeficienti da
relevanturoba TvalSisacemia: `xmovanTa Soris yvelaze meti sixSiriT
gamoirCeva aaaa, Semdeg oooo, Semdeg ki iiii da eeee [xalilovi 1995: 389].
1.1.3. nazalizebuli xmovnebinazalizebuli xmovnebinazalizebuli xmovnebinazalizebuli xmovnebi.... heJituri enis orive dialeqtisTvis
niSandoblivia nazalizebuli xmovnebi, romlebic saTanado martivi
xmovnebisagan nazaluri tembris (elferis) siWarbiT gansxvavdebian. maTi
fonmuroba eWvs ar iwvevs, radganac minimaluri wyvilebi moepoveba, mag.: iz iz iz iz
`cixe-simagre~ _ iiiinnnnzzzz ~. `didi saceri~; 2. `yalyze~, llllÀÀÀÀeeeennnnllllÀÀÀÀ `mocvze~ _ llllÀÀÀÀelelelelÀÀÀÀ
`seli~, x÷n `futkris ska~ _ xoxoxoxo `xorci~, cacacacannnn 1. `varskvlavi~, 2. `marili~ -
cancancancan `Txa~ wowowowo `cecxli~ _ wwwwŒŒŒŒnnnn `muclis apki~ da misT. hunzibur dialeqtSi,
rogorc cnobilia, damatebiT sami nazalizebuli fonema gvaqvs: /oɺn/, /–n/, /ˆn/.
yovelive amis gaTvaliswinebiT, hunziburi dialeqtis nazalizebul xmovanTa
sistema, romelic sak. beJituri dialeqtis xmovanTa sistemasac aerTianebs,
SeiZleba ase gamoixatos sqematurad:
in ˆn un
en –n on
oɺn
an
SeniSvnaSeniSvnaSeniSvnaSeniSvna:::: artikulaciurad nazalizebuli xmovnebi nairgvarobas
aramarto dialeqtebisa da Tqmebis mixedviT gviCveneben, aramed fonologiuri
poziciisa da metyvelebis nawilebis mixedviTac ki. garda amisa, axali Taobis
metyvelebaSi amgvari fonemebi naklebpovnieria, iSleba da TandaTanobiT
ordinalur xmovnebs uTanabrdeba [ix. van den bergi 1995: 21].
26
1.1.4. grZeli xmovnebigrZeli xmovnebigrZeli xmovnebigrZeli xmovnebi.... xmovanTa grZeli korelatebi gamoiyofa beJituri
enis orsave dialeqtSi da isini hiatuTan organulad Canan dakavSirebuli [ix.
ardoteli 2009: 69-70]. am rigis xmovnebi upiratesad intervokaluri
Tanxmovnis sinkopirebiT erTad Tavmoyril xmovanTa Serwymis safuZvelze
warmoqmnili xmovnebia, romlebic saTanado sada xmovnebis saartikulacio
Tvisebebs Seicaven dayovnebis mimatebiT da hiatusis superaciis erTgvar
realizatorebad gvevlinebian. amas erTgvarad migvaniSnebs maTi distribuciac
_ es xmovnebi ZiriTadad morfemaTa sazRvarze daCndebian da sxvadasxva
gramatikul formebSi arian dadasturebuli, Tumca maT aqvT fonemuri
funqcia, mag.: bisaaaa `Tevzi~ _ bis� `Tevzebi~, lÀiiii `wyali~ _ lÀ‹‹‹‹ `wyalma~da a.
S.
beJitur dialeqtSi gamoiyofa xuTi grZeli xmovani (‰‰‰‰, ŠŠŠŠ, ‹‹‹‹, ŒŒŒŒ, ����), xolo
hunzibur dialeqtSi maTi ricxvi specifikur xmovan (ŒŒŒŒ, ––––, ï) xarjze rvamde
gaizrdeba.
beJituri enis orive dialeqtis monacemTa mixedviT, xmovanTa krebsiTi
cxrili ocdaaT xmovan-fonemas iTvlis da sqematurad aseT saxes iRebs:
Sua ukana wina
arabagismieri bagismi-eri
arabagismieri bagismieri lokaluri
rigi
enis aweuloba
arag
rZe
li
grZe
li
naz
aliz
.
arag
rZe
li
grZe
li
naz
aliz
.
pal
atal
iz.
pal
atal
iz.-
naz
aliz
.
pal
atal
iz.
pal
atal
iz.-
naz
aliz
.
arag
rZe
li
grZe
li
naz
aliz
.
arag
rZe
li
grZe
li
naz
aliz
.
maRali iiii MMMM iiiinnnn HHHH '''' HHHHnnnn OOOO OOOOnnnn uuuu uuuu ɷɷ ɷɷ uuuunnnn
saSualo eeee LLLL eeeennnn ɷɷ ɷɷ nnnn nnnn oooo ɺɺ ɺɺ oooo ɺɺ ɺɺ oooo ɺɺ ɺɺnnnn oooo NNNN oooonnnn
dabali @@@@ @@@@nnnn aaaa KKKK aaaannnn
27
1.1.5. hiatusis sakiTxisaTvishiatusis sakiTxisaTvishiatusis sakiTxisaTvishiatusis sakiTxisaTvis eeeejijijijitur enatur enatur enatur enaSiSiSiSi. . . . cnobilia, rom bejituri
enis fonotaqtikisaTvis hiatusi niSandoblivi ar aris. xmovanTa TavKra arc
mis axlomonaTesave enaTaTvis aris damaxasiaTebeli.
bejitur enaSi hiatusis superacia xdeba intervokalur poziciaSi sonan-
tebisa (����, …………) da laringaluri abruptivis (‡‡‡‡) CarTviT, mag.: i�i�i�i�oooo `deda~,
hiiiinnnn����amu `nacari~, Ko…ao…ao…ao…a `bavSvi~, bu…u…u…u…al `keTeba~, So‡ao‡ao‡ao‡a (hunz., Sdr. bej. Soal
"id" .) `daviwKeba~ da sxva misT.
garda zemomoKvanili nimuSebisa, dasturdeba iseTi magaliTebic, romleb-
Sic hiatusi daZleuli ar aris. erTmaneTis miJriT ori xmovnis povniereba
ufro metad bejituri enis hunzibur dialeqts axasiaTebs da gvxvdeba rog-
orc Zireul morfemebSi, ise morfemaTa miJnazec, mag.: mi‰i‰i‰i‰ `dasveleba~, boooooooor
`erTgvari winda~, bogooooal‘ `mimwuxri~, inSeeeeaaaarto `axlaxan~, zaaaaiiiifab `avadmKo-
fi~, `susti~, naaaaiiiib `naibi~, siKeeeeaaaannnnKu (< qarT. ciKvi + anKu `Tagvi~) `ciKvi~ da a.
S.
hiatusi metwilad Tavs iCens neologizmebSi, mag.: radioioioio `radio~, poooo----
eeeez(d) `matarebeli~, miliciiiiaaaaner `milicioneri~, sociiiiaaaalizm `socializmi~...
SeiniSneba metad saintereso movlena iseT saxelebSi, romlebSic erTmane-
Tis mimKol nazalur xmovanTa superacia ar xdeba. es Sepirobebuli Cans in-
tervokalur poziciaSi nazaluri elementis arsebobiT. rac Seexeba odindeli
reducirebuli nazaluri Tanxmovnis nazalurobis koeficientis dadgenas, mas
eqsperimentuli kvleva-Zieba syirdeba. nazalizacia, rogorc yarbi artikula-
ciuri movlena, erTgvarad hiatusis superacias axdens, mag.: tuuuunnnnaaaa `babuawvera~,
waaaannnnaaaannnn "mSvildi~ (mSvild-isrisa, akvnisa), aaaa >> >>nnnn >> >>aaaa >> >>nnnnd‰ `gugulis xmianoba~ da misT.
m. xalilovis bejitur-rusul leqsikonSi (1995) gvxvdeba iseTi formebi,
romlebsac intervokalur poziciaSi xmovanTgamKarad ori ���� aqvT, mag.: ya��a��a��a��oooo
`mrudi~, TuTa��a��a��a��aaaa `aluminis feri~, di��i��i��i��aTaTaTaT `brali~, G���÷���÷���÷���÷ `daxeuli~, ba��a��a��a��aaaa
`laqa~...
28
Tu analogiur magaliTebs genezisis TvalsazrisiT ganvixilavT, maSin me-
ore ����-c (���� < rrrr) rekonstruirdeba (so��a < sor�a 1. `cxeni~, 2. `talGa~...),
Tumca sinqroniul doneze an ase unda Caiweros soi�soi�soi�soi�aaaa, anda ase so�so�so�so�iaiaiaia. inter-
vokalur poziciaSi ori ����-s realizacia naklebad savaraudoa.
hiatusi ufro metad axasiaTebs saqarTveloSi warmodgenili bejituri
enis sarusosa da CantlisKuris metKvelebas, rac gamowveuli unda iKos in-
terferenciuli procesebis moqmedebiT, kerZod, hiatusis mqone qarTuli enis
zegavleniT, mag.: sof. sarusos metKvelebaSi gvxvdeba koriaiaiaia (Sdr. bej. ko��������aaaa <
kor����aaaa "id" .) `beyedi~, buauauaua (Sdr. bunz. bu…au…au…au…a, bej. buŸal "id" .) `keTeba~, `gaCena~
da misT.
1.2. sonantTa sistemasonantTa sistemasonantTa sistemasonantTa sistema.... palataluri /����/-sa da wyvilbagismieri /…………/-s
distribucia gansazRvrulia _ isini realizdebian rogorc sonantebi.
swored maTi funqciuri urTierTmonacvleoba migvaniSnebs, rom /����/ da /…………/
miviCnioT `sonantebad [ix. ardoteli 2009: 145], radganac damatebiTi
distribuciis damokidebulebas avlenen [van den bergi 1995: 20].
���� daCndeba mxolod gramatikuli klasis eqsponentad da iiii-s alofonad
(iiii/����), mag.: mi dil ����-atca `me Sen (II kl.) miyvarxar~, keto bil'o �-aƒca `kargi
saxli (IV kl.) iqneba~, �accalis ÷J÷ `biZaSvili qalis vaJi~ da misT.
bolo magaliTSi {����-} daclili Cans klasifikatoruli funqciisagan da
mas xmovanTa superaciismagvari funqcia ekisreba iseve, rogorc
qvemowarmodgenil magaliTebSi: sak. beJ. i����o `deda~, wu����ab `dedali~, si����ona
`araferi~...; hunz. Si����on `arara~, di����e `Cemi~, balÀa���� `xanjali~ da a.S.
sainteresoa, rom ���� kiTxviTi nawilakis funqciiTac gamoiyeneba, mag.:
hunz. i�u-oɺbu lo-���� `ded-mama gyavs?~ (xedmiw. `ded-mama arsa?~).
rac Seexeba /…………/ sonants, igi klasifikatoris garda, labializebuli
kompleqsis ZiriTad komponentadac gvxvdeba, romlis gamartiveba beJitur
29
enaSi demonstraciul xasiaTs atarebs.
labializebuli kompleqsi, romelic specialur literaturaSi
sxvadasxvagvarad aris interpretirebuli, umTavresad ori damoukidebeli
fonemis met-naklebad SemWidroebul ariTmetikul jams warmoadgens da, aqedan
gamomdinare, igi ar SeiZleba miCneul iqnes monofonemad. xunZur-andiur-
didour enaTa labializebuli kompleqsebi TvalsaCinod gansxvavdebian
afxazur-adiRur enaTa daxuruli labializebuli /gggg◦ˆ̂̂̂/, /qqqq◦/, /kkkk◦/
Tanxmovnebisagan, romelTac fonologiuri Rirebuleba aqvT.
Cven vemxrobiT im Tvalsazriss, romelic labializebuli kompleqsis
bifonemurobas uWers mxars [trubeckoi 1987: 313; Ciqobava, cercvaZe ‹982: 81;
miqailovi 1958: 29; bokarevi 1959: 67; gigineiSvili 1977: 42; gudava 1979:
28...]. C + W kompleqsis bifonemur kvalifikacias amtkicebs fonologiuri
faqtori _ n. trubeckois monofonemis dadgenis (bgeraTa fonemuri
klasifikaciis) wesebic da poziciuri fonetikuri procesebic [ardoteli
1997: 46: 47].
C + W labializebuli kompleqsi, axlomonaTesave enaTagan gansxvavebiT,
beJituri enisTvis niSandoblivi ar aris. amJamad amgvari kompleqsi beJituri
enis arcerT dialeqtsa da TqmaSi ar SeiniSneba, Tumca misi istoriuli
povniereba xelSesaxebia. C + W tipis kompleqsis distribucia beJitur enaSi,
axlomonaTesave enaTa analogiurad, anlautiT # _ V da inlautSi
intervokaluri fonologiuri poziciebiT Semoifargleboda, mag.: # _ V …o
<*RÀ…o (sak. beJ.), …– < R…– (hunz.) (Sdr. sak. did. RÀ…a: hin. R…e: xvar. RÀ…e
"id".) `dRe~; …odo <*/R…oɺdo (sak. beJ.) (Sdr. inx. RÀ…ode "id".) `dasxma~,
zuyur (<*zey…er (hun.) (Sdr. hin. zey…es "id". , sah. zoy…-a `yofna~) `iyo~...
marTalia, sxva didour enebSi labializebuli kompleqsis moSlis
SemTxvevebi araiSviaTia, magram gamartivebis procesi Tanamimdevrulad da
bolomde mxolod beJitur enaSi aris gatarebuli. bifonemuri kompleqsis
30
gamartiveba sxvadasxvagvarad xdeba.
a) auslauturi aRmavali difTongis SerwymiT, mag.: beJ. rako <*rak…a,
hunz. roɺku <*r÷ko <*rak…a (Sdr. xunZ. sak.n (<*rak…a): and. rok…o (<* rak…a):
sak. did. rok…I (asax.) `guli~, sak. beJ. muxori <*mux…ex…ex…ex…e-ro (Sdr. sak. did.
bix…ax…ax…ax…ada; sak. xvar. bix…ax…ax…ax…a�da: xunZ. ƒ…ƒ…ƒ…ƒ…eze `dakvla~) `dakla~...
b) winamavali xmovnis sakompensacio asimilaciiT: sak. beJ. boƒ <*biƒ…
(Sdr. xunZ. bay "id". , bay…aze `gamzeveba~) `mze~, hunz. zuyur < zey…er `iyo~ da
misT.
g) beJituri enis orsave dialeqtSi labializebuli kompleqsis ZiriTadi
komponentis dakargviT, mag.: sak. beJ. …odo <*R…odo (Sdr. inx. RÀ…ode "id".),
sak. beJ. …o <*R…o (Sdr. sak. did. RÀ…a�: hin. RÀ…e: xvar. RÀ…e "id".) `ZaRli~,
hunz. …–d– <*R…ada (Sdr. hin. RÀ…ade "id".) `ZaRli~ da a. S.
d) labialuri komponentis dakargviT: gandi (Sdr. g…andi "id".) `ormo~
qe…ri (Sdr. qarT. qvevri "id".) `qvevri~. R�de (Sdr. R…adi "id".) 1. `yvavi~, 2.
mkerdis naWeri (xorci)~ da sxv.
specialur literaturaSi gamoTqmulia mosazreba, rom `labializebuli
Tanxmovnebis xunZuridan nasesxeb leqsemebSi delabializacias ganicdian~
[xalilovi 1995: 393]. unda SevniSnoT, rom labializebuli kompleqsebi
(avtoris mixedviT _ Tanxmovnebi) dlabializacias ki ar ganicdian, aramed
xdeba C + W modelis kompleqsis gamartiveba erT-erTi komponentis dakargviT
an asimilaciiT.
ismis kiTxva: ra iwvevs saanalizo kompleqsis gamartivebas?
Cveni SexedulebiT, gamartiveba inlautSi metwilad poziciuri
fonetikuri procesebiT Cans Sepirobebuli, rac zemoTac iyo naCvenebi.
rac Seexeba anlautSi labializebul kompleqsTa gamartivebas, igi
sakvlev enaTaTvis esoden damaxasiaTebeli wyvilbagismieri artikulaciis
SesustebiT Cans gamowveuli. labializebul kompleqsTa moSla realizebulia
31
ara martoden Zireul masalaSi, aramed sxva enaTagan SeTvisebul leqsikaSic,
mag.: xunZ. q…enq…enq…enq…en > beJ. qenqenqenqen `saWmeli~, qarT. RvinoRvinoRvinoRvino > beh. RinoRinoRinoRino `Rvino~ da misT.
1.3. TanxmovanTa sistemaTanxmovanTa sistemaTanxmovanTa sistemaTanxmovanTa sistema.... beJituri ena, sxva monaTesave enaTagan
gansxvavebiT, konsonanturi sistemis simartiviT gamoirCeva, rac intensiur
TanxmovanTa uqonlobiT aris gamowveuli.
konsonanturi sistemis TvalsazrisiT, beJituri enis dialeqtebs Soris
arsebiTi gansxvaveba ar aris. orsave dialeqts specifikuri Tanxmovnebidan
erTngairad axasiaTebs: 1) supraglotaluri (resp. abruptiuli) Tanxmovnebi:
/pppp/, /tttt/, /wwww/, /WWWW/, /kkkk/, /yyyy/, /‡‡‡‡/; 2) specifikuri lateralebi: spiranti /llllÀÀÀÀ/,
fSvinvieri afrikati /llll'/, abruptiuli afrikati /tttt¾¾¾¾/; 3) uvularuli
spirantebi: /„„„„/, /,/; 4) laringaluri /hhhh/; 5) hunzibur dialeqtSi SeiniSneba
palataluri spiranti /xxxx½½½½/, romelic xunZuri enis Zlieri zegavlenis Sedegi
unda iyos. nasesxeb leqsikaSi sporadulad SeiZleba mJRerma afrikatebmac (ZZZZ,
jjjj) iCinon Tavi, magram maT fonemis statusi ar moepovebaT [Sdr. lomTaZe
1956: 374].1
beJituri moklebulia daRestnur enaTa sinamdvilidan kargad cnobil
Tanxmovnebs: 1) TanxmovanTa intensiur korelatebs; 2) labializebul
Tanxmovnebs; 3) mJRer afrikatebs da 4) faringalizebul Tanxmovnebs.2
beJituri enis konsonantur sistemaSi abruptivebis arseboba da, aqedan
1 e. lomTaZe erT sibrteze svams Z, j afrikatebsa da wyvilbagismier abruptiv /pppp/-s,
romlis sixSiruli koeficienti maRalia da fonemis statusi aqvs.
2 marTalia, m. xalilovi sak. beJitur dialeqtSi faringalizebul TanxmovanTa serias
calke gamoyofs, magram maTi fonemuri funqciis sakiTxi damatebiT sarkvevia [xalilovi 1995:
390].
Seswavlis am etapze vfiqrobT, rom beJiturSi, sxva didour enaTagan gansxvavebiT,
faringalizacia ar aris fonologiuri da, amJenad, es Tanxmovnebi unda miviCnioT Sesabamis
TanxmovanTa alofonebad.
32
gamomdinare, bilabialuri, dentaluri da winavelaruli lokaluri rigebi
samwevra konebs qmnian:
ffff TTTT qqqq
bbbb kkkk dddd tttt gggg kkkk
imis gaTvaliswinebiT, rom enanunismieri, ukananunismieri afrikatebi,
lateralebi da zemofaringaluri xSul-mskdomebi moklebulni arian mJRer
korelatebs, orwevra opoziciiT arian warmodgenili: cccc _ wwww, CCCC _ WWWW, llll' _ tttt¾¾¾¾,
ƒƒƒƒ _ yyyy.
rac Seexebaspirantebs, maT, rogorc wesi, wyvileulebiT gvidasturdebian,
Tumca lateraluri, winavelaruli da laringaluri rigebi, mJRerTa
uqonlobis gamo, caleulebiT arian warmodgenili:
sqema 4
spirantebi
mJReri fSvinvieri
z s
J S
_ lÀ
_ x½
R x
„
‡ h
zemomoyvanil Tanxmovnebs daemateba sonorebi da beJituri enis
TanxmovanTa sistemis klasifikacia sqematurad ase gamoixateba:
33
tabula 2
Cqamierebi sonorebi
xSulebi afrikatebi spirantebi likvidi araabrup-tiuli
abruptiuli mJReri yru
warmoebis ragvaroba
lokaluri rigi
mJRer
i
fS
vinvieri
abru
ft
ivi
mart
ivi
far
ingaliz
.
mart
ivi
far
ingaliz
.
mart
ivi
far
ingaliz
.
mart
ivi
far
ingaliz
.
vibrant
i
nazal
ur
i
bilabialuri b f p m a) ena-kbilismieri d T t n b) ena-nunismieri c w z s r
winaernismierni
g) ukananunismieri C W J S
lateraluri l' t¾ l& l
Suaenismieri a) winavelaruli g q k
ukanaenismierni b) ukanavelaruli R x
uvularuli B y D R& x&
laringaluri G h
SeSeSeSeniSniSniSniSvnavnavnavna: zemomoyvanil tabulaSi afrikatebi da spirantebi cccc, wwww, zzzz, ssss si-sinebia, xolo CCCC, WWWW, JJJJ, SSSS _ SiSinebi. garda amisa, sonorebi, maTi funqciuri reali-zaciidan gamomdinare, sonanturi bunebisani ar arian.
34
nawili II
morfologia
Tavi II
gramatikuli klasis kategoria
3.1. morfologiuri kategoriebis Sesaxeb zogadad. beJitur enaSi,
sxva iberiul-kavkasiur enaTa analogiurad, warmodgenilia aTi metyvele-
bis nawili: arsebiTi saxeli, zedsarTavi saxeli, ricxviTi saxeli, na-
cvalsaxeli, zmna, zmnisarTi, Tandebuli, kavSiri, nawilaki da Sorisde-
buli. morfologiisaTvis umTavresia saxelisa (igulisxmeba yovelgvari
saxeli) da zmnis korelacia, Tumca metyvelebis sxva nawilebi garkveuli
gramatikuli niSnebis matarebelni arian da maTvis kuTvnil funqcias as-
ruleben. rogorc cnobilia, metyvelebis amgvari wevrebi (zmnisarTi, Tan-
debuli, kavSiri, nawilaki, Sorisdebuli) udetrebis jgufSi erTiandebi-
an [SaniZe 1980: 34].
beJituri enis morfologiis birTvs warmoadgens gramatikuli klas-ka-
tegoria, romelic mTlianad gamsWvalavs morfologiur struqturas da sa-
ziaroa saxelisa da zmnisaTvis. klas-kategoriis gareSe morfologiisa da
sintaqsis sakvanZo sakiTxebis kvleva SeuZlebelia. klasifikatori Tavisi
arsiT bifunqciuria _ klasis eqsponentiT markirebuli zmna ricxvsac
gamoxatavs.
gramatikuli klasis katgoria garCeulia atributul saxelebSic,
romlebic sazRvruls eTanxmebian klassa da ricxvSi. klasifikatorebi
gvxvdeba rogorc prefiqsad (ZiriTadad), ise infiqsad da sufiqsad (na-
klebad).
beJitur enisTvis niSandoblivia fleqsiac da derivaciac. brunebaSi
gairCeva ZiriTadi da lokatiuri brunvebi. TvalSisacemia adgilobiTi
brunvaTa simravle, romlebic erTgvarad anazRaureben TandebulTa sim-
cires. amasTanave, saxels moepoveba ricxvis kategoria, romelic specia-
luri bolosarTebiT iwarmoeba.
35
zmnas aqvs drois, kilos, ricxvis, kauzativis, aspeqtis, potenciali-
sis kategoriebi. hunzibur dialeqtSi SeiniSneba piris kategoriis Canasa-
xi. Camoyalibebulia gvaris organul formaTa binaruli opozicia, rac
zmnis stabilizacias miewereba.
prefiqsacia gramatikuli klasis kategoriisaTvis aris damaxasiaTe-
beli, danarCen kategoriebs sufiqsuri warmoeba moepovebaT.
3.2. gramatikuli klasebis sistema. beJitur enaSi saxelTa klasifika-
ciisaTvis ZiriTadad gamoyenebulia ori saSualeba: 1) saTanado saxelis
klasuri kuTvnileba gamoixateba specialuri markerebiT _ klasis eqspo-
nentebiT; 2) klasTa dapirispireba gairCeva fuZeTmonacvleobiT anda xmo-
vanTa alternaciiT.
amosavali principi, rac saxelTa klasifikacias udevs safuZvlad,
aris tradiciuli sazogadoebis TvalTaxedviT socialuri Rirebuleba.
ra Tqma unda, es ar aniSnavs, rom saxelTa klasebis mixedviT klasifika-
ciisas amgvarma motivaciam droTa viTarebaSi cvlileba ar ganicada: III-
IV klasebSi saxelTa dajgufebisas zemoaRniSnuli kriteriumi an aRar
iyo aqtualuri, anda mas SedarebiT naklebi mniSvneloba eniWeboda. Se-
saswavli enis monacemTa sxvagvari interpretacia dabrkolebas xvdeba,
radgan gaugebari iqneboda, ra socialuri Rirebulebis mixedviT gaerTi-
anda muy `satexi“, sino `fiwali“, xoÁRo `xerxi“... III klasSi, xolo azak
`grdemli“, tiga `Zalayini“, wit `dana“, t÷‡� `xelkveri“, `CaquCi“ da misT.
IV klasSi. anda: ra motivaciiT miuCina enam adgili III klasSi amJaminde-
li SexedulebiT ufro metad arafaseul somaturi terminebis nawils
(zot¾o `TiTi“, m’n `cxviri“, ÃaT 1. `xelisguli“, 2. `sila“, xila `xrti-
li“...), xolo meore, ufro Rirebuli, nawili (y�m `Tavi~, �nd� `tvini~, siko
`piri~, h�Á `Tvali“, Áako `guli“...) IV klasSi gaaerTiana?1 m. xalilovi va-
1 xunZurSi l‘imer `bavSvi“ III klasSi Sedis. CeCnurSi, xvarSiul enasa da sak.
beJitur dialeqtSi am saxelma IV klasSi gadainacvla. beJitur enaSi y–ra `bavSvi“ III
klasSi erTiandeba [isayovi, xalilovi 2001: 262; Sdr. bokarevi 1959: 28; van den bergi
1994: 35], rac imis mimaniSnebelia, rom `bavSvi“ gaazrebulia aragonier (araRirebul)
sulier arsebad. Cans, `bavSvi“, Tavisi socialuri mdgomareobis gamo, indo-evropul
36
raudobs, rom analogiur saxelebSi ar unda yofiliyo moazrebuli aqti-
urobis idea [xalilovi 1981: 33]. es saxelebi ratom ar iyo aqtualuri da
faseuli? _ am kiTxvaze avtori arafers gveubneba.
sakuTriv beJituri dialeqtis monacemebze damyarebiT g. madieva mi-
dis uaryofiT daskvnamde: `ama Tu im klasisadmi maTi (saxelebis _ n. a.)
mikuTvnebis principi CvenTvis bevrwilad gaugebaria“ [madieva 1965: 56].
safiqrebelia, rom III da IV klasebis diferenciaciis dros pirvel
etapze saxelTa klasifikacia met-naklebad moitivirebuli iyo (III klass
ganakuTvnebdnen cxovel-frinvelTa, mwerTa da misT. saxelebs, IV klass
ki _ Sromis iaraRebis, rkineulis, fulisa da abstraqtuli cnebebis
gamomxatvel saxelebs), xolo meore etapze amgvari motivaciis dacva
aRar xerxdeboda da saxelTa dajgufeba nebismierad mimdinareobda.1 sxva
SemTxvevaSi axlomonaTesave enebsa da erTi enis dialeqtebSi erTnairi
Sedegi unda migveRo, Tumca am TvalsazrisiT am enobriv erTeulebs So-
ris TanxvdenasTan erTad gansxvavebebic gvxvdeba.
3.2.1. gramatikuli klasebi da maTi niSnebi. beJituri enis orsave dia-
leqtSi garCeulia oTxi klasi.2 sinqroniul doneze substantivTa Sedge-
enebSic nivTs etoleboda da saSualo sqesisad miiCneoda [Ciqobava 1979: 89]. Janaza
`cxedari“ (kacisac da qalisac) III klasis kuTvnilebaa, e. i. ukve aragonier arsebad
aris qceuli.
1 III-IV klasTa mixedviT saxelTa danawileba-dajgufebis motivacia asociaciebsa
da analogiebs daemyareboda.
2 specialuri literaturis mixedviT, gramatikul klasTa dadgenis principebi da,
aqedan gamomdinare, Sedegebic sxvadasxva specialistTan sxvadasxvagvaria [ix. diri 1909:
79; lomTaZe 1956: 385-390; 1996: 28-48; bokarevi 1959: 23, 75; madieva 1965: 56; van den bergi
1995: 35; xalilovi 1981: 25-29; 1995: 394-295; isayovi, xalilovi 2001: 262-263].
Cveni azriT, mxoloobiTisa da mravlobiTis Sepirispirebis safuZvelze klasTa
gamoyofa marTebuli ar aris, radgan klas-kategoriisa da ricxvis kategoriis aRreva
xdeba. erTi gramatikuli kategoriis kvalifikaciisaTvis ori kategoriis CvenebaTa
gaTvaliswineba gaumarTlebelia [andRulaZe 1968: 24; Sdr. bokarevi 1959: 29]. masTan,
mravlobiT ricxvSi gramatikul klass sakuTari markeri ar moepoveba, aramed mas
mxoloobiTisagan sesxulobs. amdenad, mravlobiTi ricxvis formebi meoreulia da maTi
mxedvelobaSi miReba aucileblobas ar warmoadgens [Tofuria 2003: 17].
37
nilobaSi cocxali klasis niSnebi ar mogvepoveba da, bunebrivia, saxel-
Ta klasebis mixedviT ganawilebis principi semantikur safuZvels emyare-
ba. masTan, klas-kategoria, rogorc saxelisa da zmnis saerTo maxasiaTe-
beli, mTlianad gamsWvalavs metyvelebis nawilebs. TiToeul klass Tavi-
si sakuTari niSani moepoveba, romelsac klasis eqsponents (klasifikato-
rs) uwodeben. amJamad saxelTagan cocxali klasifikatorebi martooden
atributul saxelebs (zedsarTavi saxeli, ricxviTi saxeli, nacvalsaxe-
li...) aqvT da maT klas-niSani yovelTvis prefiqsad moudis. gaqvavebuli
klasis eqsponentebi SeiZleba infiqsad an sufiqsad Segvxvdes. atribu-
tul saxelTa struqturaSi klasifikators Cveulebriv sazRvruli saxe-
li aCens da Sesabamisi niSanic misi kuTvnilebaa. amis gaTvaliswinebiT,
Tu msazRvreli klasifikators iguebs, maSin igi sazRvruls eTanxmeba
klassa da ricxvSi, magaliTad: sak. beJ. gedu b-i‡eru loton hunar bˆyyu
h>aÁ…an lo `kata patara, magram didi unaris mqone cxovelia“, r-owiro
yora r-et¾er bolÀoRa `gamZari bavSvi wavida Sin“...; hunz. –g bulÀ‹ loder
Ø-i‡er oJe ˆÃl–n lo `saxlSi namyofi is patara biWi gazrdila“, halti
q–d b-u…oCos zuyur (van 1995; 173) `saqme xeliT gasakeTebeli iyo~, r-iJeÃ
xo n-uÃuru suku (van 1995: 178) `bevri xorcis SemWmeli kaci“ da mr. sxv.
sufiqsuri klasifikatori, rogorc wesi, gaqvavebulia: hunz. Äayila-b
sukul aÃe Äayila-b haɺqlar, Äabdallil humer bercinab haɺqla ɺr (andaz.)
`brZeni kaci Wkvian cols eZebs, suleli saxelamazs eZebs“.
sainteresoa aRiniSnos, rom beJtis TqmaSi II da IV klasis eqsponen-
tebis damTxveva xdeba, rac klasTa Semcirebad aris miCneuli [madieva
1965: 56]. sinamdvileSi Cvens Tvalwinaa ara klasTa Semcireba, aramed kla-
sifikatorTa (II-IV kl.) meqanikuri damTxveva, rac meoreuli movlenaa (r
samklasovan enaTa wyebaSi (karatauli, axvaxuri...), romelTac mravlobiTSi ori
klasi aqvT, am wesiT samklasovani sistemisagan orklasovani sistema miiReba. es ki
yvela TvalsazrisiT alogikuria: indo-evropul enaTa morfologiaSi atributivTa
sqess mravlobiTi ricxvis mixedviT aravin adgens [Ciqobava 1978: 14]. garda amisa,
gasaTvaliswinebelia is faqtic, rom mravlobiT ricxvSi depersonalizacia xdeba, rac
mxoloobiTi ricxvisTvis ucxoa. am garemoebaTa gamo, klasTa gamoyofa mxoloobiTi
ricxvis Cvenebis mixedviT unda gadawydes.
38
> Á). garda amisa, III da IV klasis eqsponentebi fonetikur cvlilebas
ganicdian: b > m (> n) realizebulia nazalizebuli xmovnisa da nazaluri
Tanxmovnis (sonoris) Semcvel fuZeebSi [lomTaZe 1996: 35], mag.: II kl. Á-
ent¾er `wavida“ _ III kl. m-(et¾er (> || n-et¾er).
rac Seexeba IV klasis niSnad r-sTan erTad n-s povnierebas, el.
lomTaZe kiTxvas svams: `IV klasis r-sgan (r > n) Tu III klasis m-sgan (m >
n)? gadaWriT amJamad verafers vityviT...“
III klasis ZiriTadi niSani b gardaiqmneba m sonorad oden nazalur-
fuZian saxelebsa da zmnebSi, rac savsebiT samarTlianad regresul asi-
milaciad miiCneva. rac Seexeba hunzibur dialeqtSi1 IV klasis eqsponen-
tad n-s warmoCenas, igi garkveul fonologiur poziciebSi swored r-s
bgerinacvali Cans,2 mag.: hunz. lÀˆn n-ayer (<*r-anyer) `wyali movida“, n-aSu
(<*r-anSu) huni `mokle gza“ da misT.
beJitur enaSi klas-niSanTa sistema amgvaria: pirveli klasi nulova-
ni morfemiT (Ø) aris warmodgenili, romelsac infiqsad SesaZloa sruli
saxe (…………) hqondes, meore klasis niSania Á, III klasis niSnad b, m, n gvxvde-
ba, xolo IV klasis niSnad ki _ r (Á, n). mravlobiT ricxvSi mkafiod
aris gamijnuli adamianisa (gonierisa) da araadamianis (aragonieris)
gamomxatveli saxelebi. I klasSi eqceva mxoloobiTis I da II klasTa sa-
xelebi, romlebic mesame klasis eqsponents (b, m, n) iyenebs, xolo II
klasSi erTiandeba yvela sxva danarCeni saxeli da niSnad IV klasis eq-
sponenti (r, Á, n) aqvT.
gramatikuli klasebi da maTi eqsponentebi sqematurad:
klasi
ricxvi I II III IV
mxoloobiTi Ø (…) Á b (m, n) r, Á (n)
mravlobiTi b (m, n) r, Á (n)
1 IV klasis niSnis distribucia sak. beJitur dialeqtSi amgvaria: r (xaSar., tlad.), Á
(beJ.):
r n
Á.
2 Sdr. xvar. l > n sainteresoa im mxriv, rom l (< r) > n. r > n sxva enebsac
axasiaTebs [ix. gudava 19634: 19].
39
zemomoyvanili klasis niSnebi calTanxmovniania, Tumca klasifikato-
ri marcvlovan saxes (CV-, -VC) unda atarebdes. klasifikatorTa mar-
cvlovnoba Sepirobebulia sakvlevi enis fonotaqtikuri kanonzomierebiT
_ anlauti da auslauti srulxmovnobiT xasiaTdeba. amitom klasis eqspo-
nents (TanxmovniT elements) uSualod mosdevs an uZRvis e. w. Tanmxlebi
xmovani, romlis funqcia sabolood naTeli ar aris. SesaZloa, amgvar
xmovnur elementebs prefiqsis fuZesTan dakavSirebisas TanxmovanTa Se-
saZlo Tavyris superacia ekisrebodes, vinaidan Tavkidurad da xSirad
auslautSic TanxmovanTa kompleqsebi arakanonikuria sakvlevi enis sa-
xelTa struqturisTvis.
3.2.2. saxelTa klasifikacia klas-kategoriis mixedviT. gramatikuli
klasebis mixedviT saxelebi amgvarad jgufdeba:
I gramatikul klasSi (Ø, …………) eqceva mamakaci da masTan gaTanabrebuli
arsebani, agreTve religiuri da miTologiuri cnebebi: �d�m1 `adamiani“,
abo `mama“, is `Zma“, …acca `megobari“, ÷J÷ `vaJiSvili“, �yil `brZenkaci“,
…eqa `mwyemsi“, �hm�y `suleli“, ÷l÷Ã�n `jeili“, geguÃan `moWidave“, gih-
diÁo `qurdi“, dursa `siZe“, iJeÁo `gamarjvebuli“, yoron `qvrivi (kaci)“,
barÃa… `xunZi“, faCah `mefe“, gelexi `glexi“, Ãazaà `qarTveli“, hobol
`stumari“, yaCaR `yaCaRi“, Ãohdagi `mowafe“, Cafar `Sikriki“, `mstovari“,
allah `RmerTi“, a…arag `winaswarmetyveli“, malaÁq `angelozi“, narTa…
`narTi“, d‘d‘d `jadoqari“ da misT.
II gramatikul klasSi (Á) erTiandeba qali da masTan gaTanabrebuli
arsebani, zogi miTologiuri da zRapruli personaJis saxelwodebani:
aÃo `qali“, `coli“, iÁo `deda“, isi `da“, qid `gogo“, abolaÁ `dedinacva-
1 �d‰m `adamiani“ da misT. saxelebi bisemantikuria _ aRniSnavs rogorc pirvel, ise
meore klass. hunzibur dialeqtSi amave rigisaa ˆs `Zma“, `da“. am saxelTa
Sinaarsobrivad garCeva saTanado atributivis darTviT xdeba: wuÁab ˆs `da“. sak.
beJitur dialeqtSi es saxeli leqsikurad diferencirebulia: is `Zma“, Sdr. isi `da“.
40
li“, nu‡ `mowme“, yorolaÁ `qvrivi (qali)“, do‡erqa `mwvelavi“, t¾uSen `pa-
tarZali“, Áacca `megobari“, `daqali“, h>urul‡en `feria“, ÃarTaÁ `roka-
pi“, da a. S. amave klasSi Semodian nivTTa konkretuli da abstraqtuli
saxelebi, romelTa am klasisadmi kuTvnilebis motivacia bolomde naTe-
li ar aris: zoko `soko“, enxu `mdinare“, lÀibu `foToli“, geni `msxali“,
anc `kari“, onz `Tovli“, t¾alo `qva“ da sxv. misT.
III klass (b, m, n) ganekuTvneba cxovelTa da mwerTa saxelebis Ziri-
Tadi nawili, xilis, xe-mcenareTa da bunebis movlenaTa saxelwodebani,
saamSeneblo leqsika da tansacmlis saxelTa erTi wyeba, samuSao iaraRe-
bisa da kvebis produqtebis aRmniSvneli leqsika, daavadebaTa da krebiTi
mniSvnelobis substantivTa gamomxatveli saxelwodebani: bilÀo `nadiri“,
`jixvi“, bawo `mgeli“, ons `xari“, …aÁa `Zroxa“, g�m‘S `kameCi“, gane `mozve-
ri“, biSe `xbo“, tiga `vaci“, soÁÁa `iabo cxeni“, S‘g÷S÷…� `faSati“, naco
`tili“, wiqe `rwyili“, g‘d� `qaTami“, ilba `mtredi“, anyo `Tagvi“, �Jd�h
`urCxuli“, SaÁtan `eSmaki“, ilbis `kudiani“,1 kodo `yurZeni“, simildi `si-
mindi“, muh `xorbleuli“, `marcvali“, Cala `Cala“, niRe 1. `muxa“, 2: `rko“,
t¾iÁp 1. `girCi“, 2. `erTgvari Rvezeli“, ‡anco 1. `Taro“, 2. `kalo“, t¾amo
`saxuravi“, r�h�Á `klite“, hem `boZi“, kado `kibe“, qitaman || tikaman `xis
yuTi“, boza `weraqvi“, �ng� `samajuri“, JeqeT `Jaketi“, Ceqma `Ceqma“, qisa
`jibe“, babu `bavSvis windebi“, geda `Wreli windebi, romlebsac RarbuT-
lelebi icmeven“, aboc `mZivi“, muyo 1. `lursmani“, 2. `sadgisi“, xaraCin
`celi“, xoÁRo `xerxi“, b�b� `puri“, xoka `xinkali“, can `varskvlavi“, unTi
`avadmyofoba“, tifi `tifi“, qiril’-unTi `epilefsia“, J÷J `Cirqi“, ho-
bollÀi `stumarTmoyvareoba“, �tirat¾ `bari“, `vake~ da mr. sxv.
1 sainteresoa, rom av sulTagan ÃarTaÁ (sak. beJ.), ÃarT (hunz.) `rokapi“ II klass
ganekuTvneba, xolo SaÁtan `eSmaki~, ilbis `demoni“ III klasSi erTiandebian. Cans, ÃarTaÁ
(`rokapi“) metad Rirebuli (naklebad mavne) avi suli Cans danarCenebze.
41
IV gramatikuli klasi (r, Á, n) moicavs sxvadasxvagvari nivTebis (li-
Tonebis, fulis, mcenaris, xis, saxlisa da misi nawilebis, avadmyofobis...)
saxelTa da nadir-frinvelTa gamomxatveli leqsikis umniSvnelo nawils,
agreTve bunebis movlenebis, adamianis organizmisa da mSeneblobis aR-
mniSvnel terminologias. amave klasSi Semodis ganyenebuli cnebebisa da
movlenebis aRmniSvneli saxelebi: baq `spilenZi“, qil `rkina“, mesed `oq-
ro“, oqqo || oqro `fuli“, foladi `foladi“, Sahi `xuTi kapiki“, abazi
`oci kapiki“, Tuman `aTi maneTi“, Wit `dana“, geni `msxali“, Suldi `Sin-
di“, hiz `Wvavi“, `svili“, di‡i `yvavili“, anz `circeli“, aguri `aguri“,
‡�l' `auli“, JuR `fanjara“, ‡anc `kari“, bil'o 1. `saxli“, 2. `oTaxi“, fara-
xi `sazamTro farexi“, t¾ot¾t¾o `ficari“, Wad `mamisaxli“, Wal'eÁo `acra“,
Woti `Woti“, q�qis `sokovani daavadeba“, We `qeri“, wula `wili“, wulu
`isari“, Ã�S� `piri“, Ão 1. `boli“, `kvamli“, 2. `komli“, l'uruW `maTraxi“,
…odo 1. `dRe“, 2. `wvima“, onz `Tovli“, onx `muceli“, Áako `guli“, h�Á
`Tvali“, hudullÀi `megobroba“, insanlÀi `kacobrioba“, islÀi `naTesaoba“
da a. S.
marTalia, beJituri enis dialeqtebsa da TqmebSi klas-kategoriis mi-
xedviT saxelTa klasifikacia ZiriTadad erTgvaria, magram SeiniSneba
gadaxrebic, metadre es iTqmis saxelTa ganawilebaze III da IV klasebSi.
amasTanave, gansxvavebebi dasturdeba ara martooden nasesxeb leqsikaSi,
aramed xelSesaxebia igi Zireul leqsikaSic. sailustracio magaliTebi:
a) Zireuli leqsika
sak. beJ. dial. hunz. dial. leqsikuri mniSvne-
loba
naxo (IV kl.) naxu (II kl.) 1. `Cala“, 2. `bze“
qen (IV kl.) qen (III kl.) `saWmeli“
qot (III kl.) qot (IV kl.) `Sardis buSti“
l'ibo (IV kl.) l'ibu (II kl.) 1. `qaRaldis furce-
li“,
2. `foToli“
qerxaso (IV kl.) qerxaJu (II kl.) `xelis wisqvili“...
42
b) nasesxebi leqsika
sak. beJ. dial. hunz. dial. leqsikuri mniSvnelo-
ba
qarxana (IV kl.) qarxana (III kl.) `qarxana“
qasTum (III kl.) qasTum (IV kl.) `kostumi“
na…i (III kl.) na…i (IV kl.) `navi“
qa… (IV kl.) qa…u (III kl.) `WiSkari“, `karibWe“...
zemomoyvanil da maT analogiur magaliTebSi TavCenili gadaxrebi
meoreulia _ saTanado semantikuri gadaazrianebis Sedegi. Tavdapirvelad
Zireuli saxelebi erTi klasis kuTvnilebas warmoadgendnen.
3.2.3. klasifikatorTa distribuciisaTvis. rogorc iTqva, gramatiku-
li klasis niSnebi gvxvdeba rogorc gaqvavebuli (umoqmedo) saxiT, ise
cocxali (moqmedi) saxiTac. gaqvavebuli klasifikatorebi sporadulad
gvxvdeba arsebiT saxelebSi, zog nacvalsaxelsa da ricxviT saxelSi, xo-
lo klasis cocxali eqsponentebi dasturdeba danarCen saxelebsa da
zmnaSi.
a) beJituri enis arsebiT saxels, Tuki igi warmoSobiT atributuli
saxeli ar aris, klasis cocxali niSnebi ar aqvs. is oriode saxeli, ro-
melTac xunZurSi klasifikatorebis mixedviT jer kidev moepoveba kore-
lacia (…-ac´ `Zma“ _ Á-ac´ `da“ _ b-ac´ `cxovelis naSieri“, …-as `vaJiSvi-
li“ _ Á-as `qaliSvili“ _ b-asi `mozveri“), beJiturSi, klas-niSanTa mo-
Slis gamo, gamqralia: is (<*…-is < (*…-isi) `Zma“ _ isi (<*Á-isi) `da“ _
b-iSe (<*b-ise <*b-isi) `xbo“, `naSieri“ (Zroxisa), ÷J÷ `vaJiSvili“ _ qid1
`qaliSvili“ _ Á-iJe (sak. beJ.), r-iJe (hunz.) `uSobeli“, `dekeuli“.2
1 qaliSvilis gamomxatveli Sesatyvisi saxeli Canacvlebulia sruliad sxva
leqsemiT, rac klas-niSnis moSlis Semdegdroindeli movlena Cans.
2 cxovelTa naSierebSi (`xbo~, `uSobeli~) Cans Semonaxuli odindeli klas-niSani,
Tumca mTlad naTeli ar aris, ratom gvaqvs meoTxe klasis niSani (r-iJe > Á-iJe
43
savadaudoa, klasis odindeli eqsponentebi davadasturoT Semdeg sa-
xelebSi: Á-ako (sak. beJ.), roku (hunz.) `guli~, b-oà `mze~, an-c (<*n-ac <*b-
ac) `kari~, m-ic (sak. beJ.), m-ˆc (hunz.) `ena~, Á-iRla (sak. beJ.), r-iRla
(hunz.) `barZayi~ da sxv. misT.
amJamad arsebiTi saxelis klasur kuTvnilebaze migvaniSnebs misive
semantika, Tumca istoriulad, semantikis garda, klasi gramatikuladac
gamoixateboda. rogorc fiqroben, substantivi saTanado msazRvrels (at-
ributul sintagmaSi( da zmnas (predikatul sintagmaSi) Sesabamis klasSi
eTanxmeboda an marTavda. mogvianebiT TandaTanobiT xdeboda klasifika-
torTa gaqvaveba da dakargva. t. gudava wers: `radganac arsebiTi saxelis
klasi misi semantikiTaa gansazRvruli, arsebiT saxelebSi gramatikuli
klasebis `zedmetoba~ Zalian adre unda momxdariyo, ramac gamoiwvia kla-
sis niSanTa sistemis moSla am kategoriis sityvebSi~ [gudava 1963: 36].
3.2.4. gramatikuli klasis kategoria atributivebSi. klas-kategoria
yvelaze mkafiod da srulad aris warmodgenili: a) zedsarTav saxelSi b)
mimReobaSi. ricxviT saxelebi da naxvalsaxelebi amJamad gramatikuli
klasis kategorias aRar ganarCeven, Tumca sporadulad Semonaxulia re-
alqturi klasifikatorebi,1 romlebic miuTiTeben am saxelebSi maT isto-
riul arsebobaze [ix. lomTaZe 1996: 63-79].
a) zedsarTav saxelTa erT wyebaSi garCeulia gramatikuli klasi,
romelic saTanado prefiqsuli eqsponentebiT gamoixateba. sailustracio
magaliTebi:
`uSobeli~) maSin, roca uSobeli III klass miekuTvneba? SeiZleba es klasifikatorTa
moSlis Semdeg maTi reinterpretaciiT iyos gamowveuli.
1 beJ. ÷ny÷n� (<*n-÷*y÷*-n� < n <*b-oyo-na) `oTxi~ gacveTil klas-niSans gviCvenebs,
romelic hunzibur dialeqts mTlianad dahkargvia. savsebiT marTebulad klasifikators
aRadgens e. lomTaZe beJ. b-el'-na (sak. beJ.), b-el'-no (hunz.) `rva~ ricxviT saxelSic
[lomTaZe 1996: 73; Sdr. gudava 1980: 209], Tumca misi rekonstruqcia beJ. si-d (`erTi~)
ricxviT saxelSi sapaeqro Cans [ix. lomTaZe 1996: 74-76].
44
sakuTriv beJituri dialeqti
mxoloobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
I Ø-uyo suko `didi kaci~
b-uy‰ (<*b-ya-Áo)1 suko-bo, qib-ba
II Á-uyo qid `ufrosi gogo~
III b-uyo S‘g÷ `didi cxeni~
Á-uy‰ (<*Á-yoy-Áa) S‘g“-l, enxe-Áa
IV Á-uyo enxe `didi mdinare~
hunziburi dialeqti
I Ø-i‡eru oJe `patara vaJi~
b-i‡er-ar oJ-da, qid-ba
II Á-i‡eru qid `patara gogo~
III b-i‡eru ons `patara xari~
r-i‡er-ar ons-o, Wit-la
IV r-i‡eru Wit `patara dana~
rogorc zemomoyvanili magaliTebi mowmoben, mravlobiTSi ricxvi
ormagad gamoixateba: a) klasis eqsponentiT da b) specialuri sufiqsiT,
romelic sexelTa mravlobiTi ricxvis sawarmoeblad gamoiyeneba. uklas-
niSno atributivebSi es bunebrivi movlena iqneboda, magram klasifikato-
rian zedsarTav saxelebSi ucnaurobas qmnis sazRvruli saxelis ricxvis
ormagi afiqsacia. logikuria vifiqroT, rom amgvar SemTxvevebSi klasifi-
katori oden saTanado obieqtTa klasur kuTvnilebas gamoxatavs, xolo
1 b-uy‰ formis paralelurad e. lomTaZe buyaÁo variants imowmebs, Tumca am
ukanasknel formas amJamad Cveulebriv aRar iyeneben.
45
saxeluri sufiqsi sazRvruli saxelis simravles aRniSnavs [lomTaZe
1953: 421; Sdr. burWulaZe 1988: 194].
b) mimReobaSi zedsarTavi saxelis analogiur iviTareba gvaqvs: kla-
sifikatori, romelic mimReobas saTanado zmnisagan aqvs gadmoyolili,
miuTiTebs sazRvruli saxelis klasur kuTvnilebaze (gardauval zmnaSi
_ subieqtze, gardamavalSi _ obieqtze). masTan, msazRvrelad gamoyenebu-
li mimReoba mravlobiTSi dasmul sazRvrul saxels eTanxmeba klassa da
ricxvSi.
rac Seexeba xunZuridan SeTvisebul bersinab (`lamazi~) tipis zed-
sarTav saxelebs, maT struqturaSi sufiqsuri klasifikatori moqmedi
aRar aris da sruliad daclilia klasuri semantikisagan _ igi ganzoga-
debuli, gaqvavebuli da Sexorcebulia Sesabamisi zedsarTavis fuZes
[Sdr. lomTaZe 1996: 53]. amis gaTvaliswinebiT, beJituri enis atributiveb-
Si sufiqsuri klasifikatoris povnierebaze saubari moklebulia safuZ-
vlianobas.
3.2.5. gramatikuli klasis niSani infiqsad. beJituri enis zmnur for-
mebSi daCndebian klasis eqsponentebi, romlebic aRniSnaven an realuri
subieqtis (gardamaval zmnaSi), anda realuri obieqtis (resp. uaxl. oibieq-
tis) (gardamaval zmnaSi) klass. masTan, zmnuri struqturis ZiriTadi mo-
deli ase warmogvidgeba: klasifikatori (masuperacivebeli xmovniTi ele-
mentiTurT) + Ziri + sadeterminacio sufiqsi + fleqsiur-derivaciuli
morfemebi,1 mag.: b-a-t-i-ro `Seiyvara~, m-e-t¾-e-C `midis~, b-i-y-el-ca `swav-
lobs~ da misT.
sagulisxmoa, rom beJituri zmnis mravlobiTi ricxvis formebSi in-
fiqsad daCndeba -…a-, -Á-a-, -ba- (sak. beJ.), -Á–- (hunz.) odenobani, romlebic,
specialistTa azriT, saxelTa mravlobiTobis sufiqsebs ukavSirdebian
[lomTaZe 1953: 441-444; burWulaZe 1988: 197]. cnobilia isic, rom zemomoyva-
nil infiqsTa TanxmovniTi elementebi genezisurad gaqvavebul klasifika-
torebs warmoadgenen, magaliTad:
1 SeiZleba zmnas esa Tu is komponenti akldes, e. i. erTdroulad yvela segmenti
savaldebulo ar iyos.
46
sak. beJ. hunz.
mx. r. mr. r. mx. r. mr. r.
-…a- -…a-:
zuyoro `iyo zu-…a-yoro buhu `kvdeba~ bu-…–-he
ÁowiÁo `gaavso~ Áo-…a-wiÁo bok `eZaxis~ bo-…–-k
ØoCoro `gaiqca~ bo-…a-Coro riye `icis~ ri-…–-ye
-Áa-: -Áa-:
ØeJena `waiRo ra~ be-Áa-Jena bit¾e `klavs~ bi-Á–-t¾e
gel `aris~ ge-Áa-l beq `vardeba~ be-Á–-q
-ba-: -ba-:
ØegaÁo `naxa~ bega-b‰-Áo enduqe `Sedis~ endu-b‰-qe
milaJero `gaiyi-
na~
mila-ba-Jero biy‰r `moSivda~ biya-b‰-r
kiSaC `TamaSobs~ kiSa-ba-C Ãod‰r `swavlobs~ Ãoda-b‰-r
gaqvavebuli klas-niSani infiqsad daCndeba agreTve xunZuridan nases-
xebi zedsarTavi saxelebis mravlobiTobis warmoebaSi:
mx. r. mr. r.
beCeda-b `mdidari~ _ beCeda-b-la
saRa-b `janmrTeli~ _ saRa-b-la
bersin-b `lamazi~ _ bersina-b-la
misqina-b `Raribi~ _ misqina-b-la
zogadad, didour enebSi, konkretulad, beJiturSi klas-kategoriis
moSlis procesi demonstraciul xasiaTs atarebs. aqedan gamomdinare, Se-
degic saTanadoa: infiqsad da sufiqsad klasifikatorebi an gaqvavebulia,
anda ukvalod dakarguli.
47
3.2.6. gramatikuli klasis garCevis sxva saSualebani. garda, gramati-
kuli klasis eqsponentebisa (Ø, Á, b, r) klasTa gasarCevad gamoiyeneba
fuZeTa monacvleoba, an xmovanTa alternacia. am dros saxelTa klasifi-
kacia Semdegnairad xdeba: I-IV klasis saxelebisTvis -i gamoiyeneba, xolo
II-IV klasis saxelebisTvis -o [lomTaZe 1956: 270]. amgvari viTareba das-
turdeba CvenebiT nacvalsaxelTa mxoloobiT ricxvSi.
sakuTriv beJituri dialeqti
I kl. IV kl.
…ahd-i/hud-i ÷Jo `es vaJi~ …ahd-i/hud-i ‡�l' `es asuli~
II kl. III kl.
…ahd-o/hod-o qid `es gogona~ …ahd-i/hud-i bawo `es mgeli~
hunziburi dialeqti gadaxras gviCvenebs im mxriv, rom erTi formiT
(bˆd- warmodgenilia fuZiseuli xmovnis cvliTa da nulovani markeriT) I,
II, IV klasis saxelebs ajgufebs, xolo meore formiT (bodu) ki III kla-
sis saxelis msazRvrelad gvevlineba. sqematurad:
sakuTriv beJituri dialeqti
mosaubresTan axlo
myofi
mosaubrisagan Sors myo-
fi
mosaubrisa da
msmenelisgan Sors
myofi
I, IV kl. II-III kl. I, IV kl. II-III kl. I-IV kl. II-III kl.
…ahdi/hudi
`es~
…ahdo/hu-
do
`es~
…ahli/hu-
li
`eg~
…ahlo/ho-
lo
`eg~
…ahgi/hugi
`is~
…ahgo/hogo
`is~
48
hunziburi dialeqti
mosaubresTan axlo
myofi
mosaubrisagan Sors
myofi
mosaubrisa da
msmenelisgan Sors
myofi
I, II, IV kl. II kl. I, II, IV kl. II kl. I, II, IV kl. II kl.
b–d `es~ bodu
`es~
b–l `eg~ bolu eg~ –g `is~ ogu `is~
garda nacvalsaxelebisa, fuZiseul xmovanTa alternacia klasis
gamosaxatavad zmnaTa erT mcire wyebasac1 axasiaTebs. klasTa amgvari ko-
relacia mkafiod aisaxeba hunziburi dialeqtis zmnaTa xsenebul wyebaSi,
mag.: hunz. g-ˆ-la (I kl.), g-i-la (II kl.), g-u-la (NV kl.) `dadeba~, m-ˆ-Sa (I
kl.), m-i-Sa (II kl.), m-u-Sa (III, IV kl.) `Sexeba~... beJ. g-o-wal (I kl.), g-i-wal
(II kl.), gu-wal (III, IV kl.) `Cveneba~, total (I kl.), t-i-tal (II kl.), t-u-
tal (III, IV kl.) `srola~, mo-s I kl.), m-i-s (II kl.); m-u-s (III, IV kl.) `wavi-
deT!~ da misT.
zemomoyvanil zmnaTa fuZiseuli xmovnis monacvleobiT klas-katego-
riis gamoxatva sakvlev enaSi realuri faqtia, romelsac exebian da izia-
reben specialistebi [bokarevi 1959: 30, 48, madieva 1965: 115-116; xalilovi
1910: 28; 1995: 403; van den bergi 1995: 35]. e. lomTaZe sapirispiro azrs ad-
gas da amgvari dapirispireba fonetikuri procesebis safuZvelze warmo-
qmnilad miaCnia [ix. lomTaZe 2000: 46-48]. SesaZloa, xsenebul xmovanTa am
saxiT Camoyalibeba kombinaciur fonetikur movlenasac mieweros, magram
sinqroniul doneze aRweriTi gramatikis poziciebidan klasTa alterna-
ciuli garCevis arseboba sinamdviles asaxavs. hunzibur dialeqtSi meSve-
li zmna amis naTeli dasturia, mag.: lo (I, II, III kl.), li (IV kl.) `aris~.
Cans, aseTi movlena axalia, vinaidan ar moepoveba mkafiod Camoyalibebu-
li saxe da ar aqvs saxelTa klasuri garCevis mkacri wesi, amitomac xSi-
rad aRreulia saxelTa ama Tu im klasisadmi mikuTvnebis principi.
1 maTi ricxvi, m. xalilovis angariSiT, aTs cota aWarbebs [xalilovi 1995: 403].
49
Tavi III
gramatikuli ricxvis kategoria
4.1. ricxvi zogadad. beJitur enaSi ricxvis gramatikuli kategoria
metad mniSvnelovani kategoriaa, radgan saziaroa saxelisa da zmnisaTvis
da mTlianad gamsWvalavs sakvlevi enis saanalizo struqturas. zmnaSi,
zedsarTav saxelsa da nazmnar saxelebSi igi gamoixateba klasis cocxa-
li eqsponentebiT (Tuki klasniSniania), xolo arsebiT saxelSi, zedsar-
Tav saxelSi, zog ricxviT saxelsa da zmnaSi _ specialuri formantebiT.
arcTu iSviaTad atributul saxelebSi ricxvis kategoria erTdroulad
gamoixateba klasifikatoriTac da specialuri formantiTac, rac Tavis-
Tavad saintereso movlenaa enis Teoriis TvalsazrisiT. ama Tu im kla-
sis saxelTa simravlis gamosaxatavad klasis eqsponentebis gamoyeneba
maT bifunqciur bunebaze migvaniSnebs.
Rirssacnobi faqtia, rom beJiturSi gamoxatvis planiT Cveulebrivi
mravlobiTi ricxvi gairCeva gansazRvruli mravlobiTi ricxvisagan. es
daCndeba markirebis donezec _ maT fonetikurad da funqciurad gansxva-
vebuli formantebi awarmoeben.
beJituri ena wyvilobiT (orobiT) ricxvs moklebulia. dasturdeba
ricxvis martoden orwevriani opozicia: mxoloobiTi _ mravlobiTi. saxe-
lobiT brunvis Cvenebas Tu davemyarebiT, ricxvobrivi dapirispireba pri-
vatuli iqneba, radganac mxoloobiTis forma wminda fuZis saxiT iqneba
warmodgenili (opoziciis umarkero wevri), xolo morfologiuri wesiT
gamoxatul mravlobiTis formebs specialuri formantebi erTvis (opozi-
ciis markeriani wevri).
beJitur enaSi gvxvdeba mravlobiTi ricxvis gamoxatvis, sxva axlo-
monaTesave enaTa sinamdvilidan kargad cnobili, ori saxeoba: a) leqsiku-
ri, romelic ZiriTadad nacvalsaxelis, ricxvisi saxelisa da zogierTi
zmnizedis kuTvnilebaa; b) morfologiuri, romelic arsebiTi saxelis,
saderivacio niSnebis saSualebiT zedsarTavi saxelisa da zmnis forma-
warmoebas gulisxmobs [haidayovi 1985: 7]. gramatikuli warmoebis mixedviT,
saxelis mravlobiTi ricxvis formebs pirobiTad or qvetipad yofen: a)
sufiqsuri da b) Sinagani fleqsiiT nawarmoebi [madieva 1965: 78].
50
4.2. mravlobiTi ricxvis warmoeba arsebiT saxelebSi. a) mravlobiTi
ricxvis sufiqsuri saSualebiT warmoebisas gamoiyofa rogorc mravlobi-
Tobis saerTo formantebi (-a, -…………a, -ra, -ba, -da, -la, -na; agreTve: -ro [>-r], -
o[>-u]), ise ama Tu im dialeqt;kilokavebisTvis niSandoblivi mawarmoeble-
bic (-rol, -wal, -lal, -ara, -nara...). es sufiqsebi sxvadasxva sixSiriT
ixmarebian da met-naklebi xvedriTi wona aqvT mravlobiTobis warmoebaSi.
yuradRebas iqcevs is faqti, rom mravlobiTobis sawarmoebeli su-
fiqsebi TviT erTi dialeqtis farglebSic gviCveneben gansxvavebas [xali-
lovi, ramazanovi 1992: 75].
beJituri enis beJitur dialeqtSi gamoiyofa TxuTmeti sufiqsi mainc.
es sufiqsebia: -a || -����: Wit `dana~ -Wit-a, roxriW `namgali~ _ roxriW-a,
balÀaÁ `xanjali~ _ balÀaÁ-a, m‘S `cocxi~ _ m‘S-�.
-bo: …o `ZaRli~ _ …o-bo, c‰n `daTvi~ _ c‰n-bo, l'i `weli~ _l'i-bo,
zot¾o `TiTi~ _ zot¾-bo.
-V: d÷…a `Zvali~ _ l'÷…‰, S‘n� `saflavi~ _ S‘n’.
-ba: Ãazaà `qarTveli~ _ ÃazaÃ-ba, qid `qaliSvili~ _ qid-ba, yalam
`fanqari~ _ yalam-ba.
-da || -d����: qŒ `xeli~ _ qŒ-da, gaJo `eSvi~ _ gaJo-da, ÷J÷ `vaJiSvili~ _
÷J÷-da, niSe `Rame~ _ niSe-da, �W÷ `qusli~ _ �W÷-d�.
-…………a || -…�…�…�…�: xorxo `xerxi~ _ xorxo-…a, kaTu `kartofili~ _ kaTu-…a,
Selu `rqa~ _ Selu-…a, ‡‘‡‘t÷ `mili~ _ ‡‘‡‘t÷-…�.
-la: qil `rkina~ _ qil-la, y‹ `nabadi~ _ y‹-la, geni `msxali~ _ geni-
la, teq `wigni~ _ teq-la.
-l: Sugo `iabo cxeni~ _ Sugo-l, iÁo `deda~ -iÁo-l.
-na: can `Txa~ _ can-na, is `Zma~ _ is-na, qa `sanTeli~ qa-na xonxe `xe~-
xonx-na.
-Áal: wo `cecxli~ _ wa-Áal.
-Áol: biSe `xbo~ _ biSe-Áol, l'ile `batkani~ _ l'ile-Áol.
-Áa: kete `kovzi~ - kete-Áa (|| ket-bo), bol'o `saxli~ _ bil'o-Áa.
-Áo: wiqa `sarke~ _ wiqa-Áo, mata `Subli~ _ mata-Áo.
-o: ons `xari~ _ ons-o.
51
specialur literaturaSi damatebiT dasaxelebulia ori sufiqsi -
lÀÀÀÀi da -zal > || -Jal [lomTaZe 1996: 82-93], romlebic xunZuridan axlaxan
aris SeTvisebuli da Zireul leqsikaSi mtkiced fexi arc ki aqvs mokide-
buli (iqve, 89). upiratesad es sufiqsebi xunZuridanve nasesxebi saxelebis
mravlobiTobas awamroeben, mag.: baharCi `vaJkaci~ _ bahar-zal || -Jal, ma-
duhan `mezobeli~ _ maduhan-lÀi `mezobloba~ (kr.) > `mezoblebi~, vac `bi-
ZaSvili~ _ vaJ-lÀi `biZaSviloba~ (kr.) > `biZaSvilebi~ da a. S.
sayuradReboa, rom beJituri dialeqtis xaSarxotulsa da tlada-
lur kilokavebSic TiTqmis egeve sufiqsebi iCens Tavs, magram, rogorc m.
xalilovi da i. ramazanovi weren [xalilovi, ramazanovi 1992: 75], gvxvdeba
Taviseburebanic:
a) iq, sadac sak. beJ.-is TqmaSi Á sonanti dasturdeba, sxva kilokaveb-
Si r gvaqvs [lomTaZe 1996, 94]: -ra, -ro, -rol, -ral. mizezi naTelia: hunz.
r: xaS.-tl. r: beJ. Á.
b) beJtis Tqmasa da xaSarxotul kilokavSi gansxvavebulia mravlo-
biTobis sawarmoebel formantTa ganawilebis principic. erTsa da imave
saxels mravlobiTobis sxvadasxva sufiqsebi daerTvis [lomTaZe 1996: 97],
mag.: xaS. cani-Áa, Sdr. tl. can-la, beJ. can-na `Txebi~, beJ. bico-da, Sdr.
tl. bico-ra `mklavebi~ da a. S.
g) mravlobiTobis zogi formanti gansxvavebulia, mag., -Áia (xaS.). beJ-
tis TqmaSi igi ar adsturdeba.
hunzibur dialeqtSi, garda saerTo sufiqsebisa, gvxvdeba oden mis-
Tvis niSandoblivi ramdenime sufiqsi:
-bur: lÀˆn `wyali~ _ lÀˆn-bur, ca `varskvlavi~ _ ca-bur, sˆ `mela~ _
sˆb-ur `meliebi~.
-ur: ale `toti~ _ al-ur, l'ile `Tikani~ _ l'il-ur, bala `fsiti~ _
bal-ur.
-u: ons `xari~ _ ons-u, t¾al `qva~ _ t¾al-u.
bolo sufiqss sak. beJitur dialeqtSi o Seefardeba, Sdr. beJ. ons
`xari~ _ ons-o.
yuradRebas iqcevs fuZisa da afiqsis urTierTmimarTebis sakiTxic: -
bur formantdarTuli fuZis auslauti ucvlelia, xolo -ur forman-
52
tdarTuli fuZis bolokiduri xmovani ugamonaklisod yovelTvis ikar-
gvis. es ki, Tavis mxriv, srulxmovnobasTan unda iyos dakavSirebuli
[lomTaZe 1996: 84].
mxolod xaSarxotulsa da tladalurSi dasturdeba -bara sufiqsi,
romelic, savaraudoa, rTuli agebulebisac iyos: -ba+ra (Sdr. -na+ra).
TvalSisacemia erTi garemoeba: beJitelebis metyvelebaSi mravlobi-
Tis formebi xSirad bolokidur xmovans, an mTlian marcvalsac ikvecs,
rac winamavali xmovnis sakompensacio dagrZelebas iwvevs. am faqtis kon-
statacia axalgazrdebis metyvelebaSi jer kidev el. lomTaZes 50-ian
wlebSi Caweril masalaSi moepoveba [lomTaZe 1996, 95]. vfiqrobT, rom
xelSesaxebad warmoCndeba saTanado formaTa cveTis tendencia, rac me-
tyvelebis erTgvar gamartivebas uwyobs xels.
beJitur enaSi saxelTa mravlobiTobis warmoebisas formantTa ama
Tu im saxelTan ganawilebas erTiani safuZveli ar aqvs iseve, rogorc es
xunZurSia [Ciqobava, cercvaZe 1962, 102]. aris zogierTi formanti, romleb-
Tanac esa Tu is saxeli gvxvdeba [xalilovi 1995, 395].
b) sufiqsaciis garda, mravlobiTi ricxvis warmoebaSi arcTu iSvia-
Tad gamoiyeneba Sinagani fleqsia (xmovanTmonacvleoba). xmovanTmonacvle-
obis magaliTebi:
mato `lodi~ _ mata, t¾ot¾t¾o `dafa~ _ t¾ot¾t¾a, TiwiÁo `qamari~ _
TiwiÁa, hamo `nacari~ _ hama, pepelo `pepela~ _ pepela, hohoto `Zewkvi~,
`jaWvi~ _ hohota da sxv. misT.
g. madieva damatebiT gamoyofs TanxmovanTa gaormagebiT nawarmoeb
mravlobiTis formebs, romlebic metad iSviaTad ixmareba [madieva 1965:
85].
Cveni dakvirvebiT, g. madievas am debulebis dasasabuTeblad moxmobi-
li magaliTebi, romelsac ucvlelad imeorebs m. xalilovi [xalilovi
1995: 396], asaxaven ara xmovanTa gaormagebiT mravlobiTi ricxvis warmoe-
bas, aramed ubralod progresul kontaqtur asimilacias formantiseuli
Tanxmovnisas winamaval fuZiseul TanxmovanTan: ià `TuSi~ _ iÃÃa <*iÃ-ba
(Sdr. hunz. iÃ-bo "id".), beJ `baki~ _ beJ-Ja || < beJ-la, inz `saceri~ _ inz-za
(<*inz-ba) da a. S.
rac Seexeba bolokiduri xmovnis dagrZelebas, es xdeba kombinaciu-
53
ri fonetikuri procesis safuZvelze, xmovnis an Tanxmovnis dakargvis sa-
kompensaciod [ix. lomTaZe 1996: 115-118].
beJiturSi iseve, rogorc zog sxva axlomonaTesave enaSi (mag., sak.
didourSi), mravlobiTis sawarmoebel sufiqsTa erTi wyeba fakultatu-
rad funqcionirebs, mag.: bico `xeli~ _ bico-…-a || bico-da, dars `gakveTi-
li~ _ dars-…a || dars-ba, kete `kovzi~ _ kete-Áa || ket-bo.
aseTi viTareba ki, rogorc naTqvami gvaqvs zeviT, imis mauwyebelia,
rom mravlobiTis warmoeba jer kidev ar aris sabolood Camoyalibebu-
li.
4.3. mravlobiTi ricxvis gansazRvruli formebi. metad sayuradRebo
faqtia, rom am TxuTmetiode wlis win beJitur enaSi m. xalilovis mier
mikvleul iqna gansazRvruli (raodenobrivad Semofargluli) da ganusa-
zRvreli ricxviTi saxelebi, romelic upiratesad semantikur diferenci-
acias emyareba. analogiuri warmoeba sxva didour enebSi ar SeimCneva, igi
martooden beJituri enis sak. beJituri dialeqtis kuTvnilebaa [xalilo-
vi 1985: 136-138].
SeiZleba iTqvas, rom am SemTxvevaSi Tavs iCens ekvipolenturi opo-
zicia, vinaidan mravlobiTobis orive forma miaxloebiT Tanabrad marki-
rebulia specialuri formantebiT. sailustracio magaliTebi sak. beJitu-
ri dialeqtidan:
mx. r. mr. r. gans. mr. r.
miR `kudi~ miR-la miR-a
Sahar `qalaqi~ Sahar-la Sahar-ba
balÀaÁ `xmali~ balÀaÁ-la balÀaÁ-ba
bawo `mgeli~ bawa baw-bo
boco `mTvare~, `Tve~ boco-…a boc-bo (< boco-bo)
ciyi `ciyvi~ ciyi-Áa ciy-bo (< ciyi-bo)
interess aRZravs saxelTa erTi wyeba, romelTa mravlobiTi mxolo-
obiTisagan formobrivad ar ganirCeva, magram semantikurad masSi saganTa
54
simravle-krebiToba moiazreba. amgvar SemTxvevebSi gveqneba privatuli
opozicia, vinaidan Cveulebrivi (ganusazRvreli) mravlobiTi umarkeroa,
mag.:
mx. r. mr. r. gans. mr. r.
mic `jinWari~ mic mic-a
quraq `Wermis Ciri~ quraq quraq-ba
yarfuz `sazamTro~ yarfuz yarfuz-a
analogiuri opozicia SeimCneva krebiTobis gamomxatvelsa da ganusa-
zRvrel mravlobiTis formebs Soris:
mx. r. gans. mr. r. kr. mr.
muyo `lursmani~ muyo-da muyo
qil `rkina~ qil-la qil
Woti `lobio~ Woti-la Woti
mike `mori~ mike-da mike
beJitur enaSi dasturdeba iseTi semantikis mqone saxelebi, romle-
bic, maTi aRnagoba-Sedgenilobidan gamomdinare, mravlobiTobis gagebas
moklebulni arian. aseTebia: zaman `dro~, kima `yveli~, su…o `buza, araya
`arayi~, ÁenlÀ `karaqi~, `erbo~, Rino `Rvino~, mizo `Tixa-miwa~, miso `lami~,
karo `kalti~, katix `Cuma-mawoni~, enS `vaSli~, lÀen `mocvi~ da misT.
rac Seexeba arsebiT saxelTa mravlobiTis supletur warmoebas, ro-
melzedac e. bokariovi amaxvilebs yuradRebas [bokariovi 1959: 80], vfiq-
robT, rom zogi ram dasazustebelia. kerZod, mkvlevari gamoyofs or ma-
galiTs: soÁro `cxeni~ _ Sugorol da suko `kaci~ _ adamla.
pirveli magaliTis orive saopozicio erTeuls beJitis TqmaSi moe-
poveba Tav-Tavisi cali: soÁÁa `taiWi~ _ soÁÁ‰ `taiWebi~, S‘g÷ `cxeni~, _
S‘g÷-l `Waki cxenebi~, `jorebi~. meoresac moepoveba Sesabamisi calebi:
suko `kaci~ _ gans. mr. r. suko-bo, ganus. mr. r. �d�ml�.
marTalia, suko leqsemas martooiden mravlobiTis gansazRvruli
forma moepoveba, magram mainc qmnis mxolobiTTan opozicias. supletur
formebze Tu mainc vilaparakebT, maSin oden gansazRvrulsa da Cveuleb-
55
rivi mravlobiTis dapirispirebaRa gveqneba.
4.4. atributul saxelTa mravlobiTi ricxvis warmoeba. sakuTriv be-
Jitur dialeqtSi zedsarTavi saxelebis mravlobiToba iwarmoeba Semdegi
sufiqsebiT:
-a: qilos `rkinis, rkinovani~ _ qilos-a, l'i-Áot¾os `dabali~ _
l'iÁot¾os-a, l'iÁos `qveda~ _ l'iÁos-a. agreTve fuZiseul xmovanreduci-
rebuli formebi [diri 1909: 81]: ixallo `grZeli~ _ ixall-a, aSSo `msxvi-
li~ _ aSS-a.
-Áa: cixa `mariliani~ _ cixa-Áa, simaÃo `braziani~ _ simaÃo-Áa, niya
`mware~ _ niya-Áa.
-…………a: koko `avadmyofi~ _ koko-…a, yoyŒ `mZaRe~ _ yoyo-…a, Ão `mSrali~
_ ÃoÃo-…a || xoxo-la.
-la: bersinab `lamazi~ _ bersinam-la, saRab `saRi, janmrTeli~ _ sa-
Rab-la, wodorab `Wkviani~ _ wodorab-la, lamusab `namusiani~ _ lamusab-
la.
rogorc magaliTebic gviCveneben (la sufiqsiT ZiriTadad xunZuri-
dan nasesxebi zedsarTavebi iwarmoeba [madieva 1965: 91]. analogiur viTare-
bas vawydebiT hunzibur dialeqtSi, mag.: beCedab `mdidari~ _ beCedab-la,
misqin `Raribi~ _ misqin-la.
hunziburi dialeqti, sakuTriv beJiturisagan gansxvavebiT, zedsarTa-
vi saxelis mravlobiTobis formantTa siuxviT ar gamoirCeva. -la sufiq-
sis garda, gvxvdeba -ar formanti, romelic zedsarTavis sada fuZes da-
erTvis, mag.: iCil-u `Zveli~, `moxuci~ _ iCil-ar, qiqir-u `wvrili~ _ qi-
qir-ar, yey-o `vrceli, farTo~ _ yey-ar da sxv.
Tu zedsarTav saxels klasis prefiqsuli eqsponenti moepoveba, maSin
igi dadgenili wesiT Seicvleba, rac klasis mravlobiTis niSnis darTvas
gulisxmobs, mag.: bˆ-y-u `didi~ _ rˆ-y-ar, bi-‡er-u `patara~ _ ri-‡er-ar da
mr. sxv.
beJituri ena mravlobiTobis warmoebisas arc leqsikur saSualebebs
aris moklebuli, Tumca igi am mxriv sxva axlomonaTesave enaTa analogi-
ur suraTs gviCvenebs da amitom masze aRar SevCerdebiT.
56
Tavi IV
saxeli
5.1. arsebiTi saxelis bruneba. beJituri enis brunvaTa sistemaSi, sxva
axlomonaTesave enaTa analogiurad, gairCeva ori jgufi: a) ZiriTadi
(konkretuli) da b) lokatiuri (abstraqtuli). ZiriTad brunvaTa jgufSi
xuTi brunva gamoiyofa: 1) saxelobiTi, 2) ergativi, 3) micemiTi, 4) naTesa-
obiTi, 5) instrumentalisi. lokatiur brunvaTa jgufi xuT brunvasa da
cxra serias aerTianebs.
bruneba aglutinaciuri tipisaa da erTian morfologiur process
warmoadgens. orive saxis (ZiriTadi, adgilobiTi) brunebisaTvis niSandob-
livia sufiqsacia _ TiToeul brunvis formas sakuTari gramatikuli ni-
Sani daerTvis da gamoxatavs: a) ZiriTad brunvebSi aqtantTa urTierTda-
mokidebulebas da kuTvnilebiTobas; b) lokatiur brunvebSi saganTa siv-
rcobriv mimarTebebs.
5.1.1. ZiriTadi brunvebi. brunvaTa sistemisTvis niSandoblivia ergati-
vis qona da braldebiTi brunvis uqonloba. garda amisa, zogi sxva mona-
Tesave enisagan gansxvavebiT, calke brunvad gamoiyofa instrumentalisi,
romelic aRniSnavs samoqmedo iaraRs (wita-d `daniT~), an irib brunvaSi
mdgar saxelis msazRvrels (yebedli-d aÉ `mWedlis cols~).
1) saxelobiTi brunva warmoadgens amorful gramatikul erTeuls,
pirvelad (wmida) odenobas, romelic ar aris markirebuli da bazisur
fuZed miiCneva. orsave sakvlev dialeqtSi saxelobiTi brunvis forma da
saxelis pirveladi fuZe1 erTmaneTs etoleba. masTan, saxelobiTi brunvis
funqcia aris gardauval zmnasTan gadmosces realuri subieqti, xolo
gardamaval zmnasTan ki _ uaxloesi obieqti, mag.: beJ. ilus abo marat¾
1 zogjer `pirveladi~ fuZe SeiZleba gacveTili iyos da misi rekonstruqcia
monaTesave enaTa saTanado monacemebTan Sedarebisas movaxdinoT, mag.: beJ. abo (`mama~)
<*ab-ol <*am-ol (Sdr. xunZ. emen "id".)., beJ. boà (`mze~) <*biß da misT. amgvar
elementebze yuradRebis gamaxvileba sabrunebeli saxelis fuZis warmoebisas
mniSvnelovania.
57
lo `mamaCveni mTaze aris~, sin nukco ÁunÃiÁo `daTvi Tafls Wams~...; hunz.
beddo ‡‡‡‡ile bul'id met¾er (lomT. 2003: 250) `Semdeg Cven Sin wavediT~, Ÿ–
Áal uaÁs maɺga ɺ baxelloÁs `ZaRli ZaRlis tyavs ar daxevs~ da mr. sxv.
saxelobiTi brunvis forma, romelic fuZis magivrobasac eweva (gamo-
iyeneba ergativis sawarmoeblad), SeiZleba iyos xmovanfuZiani an Tanxmo-
vanfuZiani. es ki erTgvarad miesadageba erTfuZiani da orfuZiani brune-
bis tipebs [lomTaZe 1996: 139].
2) ergatiuli brunva iwarmoeba saxelobiTis formisagan ara uSua-
lod, aramed irib brunvaTa fuZeze saTanado niSnis darTviT. ergativi,
xunZurisagan gansxvavebiT, instrumentaliss ar iTavsebs, radganac es
ukanaskneli damoukidebel brunvad gvevlineba.
beJituri enis hunzibur kiloSi ergativis niSnad TanxmovanfuZian sa-
xelebTan dasturdeba -lo, xolo xmovanfuZian saxelebTan oden -l(<-
lo). am SemTxvevaSi warmodgenilia fuZisa da formantis urTierTzegav-
lenis nimuSi: fuZiseuli xmovani iwvevs formantiseuli xmovnis apokopes.
sak. beJitur kiloSi ergativis niSnad nulovani morfema gvaqvs [Sdr.
lomTaZe 1996: 140-142]. marTalia, dasturdeba saxelobiTi formis markire-
ba -di, -ba, -li, -la, -ti, -a, -i elementebiT, romlebic ergativis niSnis
iluzias qmnian, magram sinamdvileSi isini, hunziburTan SedarebiT, fuZis
formants warmoadgenen [ix. bokarevi 1959: 85; Sdr. madieva 1965: 66; xali-
lovi 1996: 396]. zogjer sak. beJitur dialeqtis ergativSi bolokiduri
xmovani grZeldeba (sax. l‘i `wyali~ _ erg. l‘‹), rac SesaZloa dakargu-
li formantis sakonpensacio sigrZes warmoadgendes. garda amisa, erTi
rigis saxelebSi (iÁo `deda~, abo `mama~, suko `kaci~...) saxelobiTisa da
ergativis formebi savsebiT emTxvevian erTmaneTs, rac odindeli viTare-
bis amsaxvelia.
3) micemiTi brunvis niSani sak. beJiturSi aris -l, xolo hunzibur
dialeqtSi _ xmovnis sigrZe, rac mokvecili sonoris erTgvari kompensa-
ciaa. savaraudoa, es Sepirobebuli iyos ergativisa da micemiTi brunvis
formaTa omonimiis Tavidan asacileblad: sak. beJitur dialeqtSi ergati-
58
vis niSani ikargvis, hunzibur dialeqtSi ki _ micemiTis niSani. amgvari
paralelizmi TvalSisacemia orsave dialeqtSi, mag.: hunz. sax. oJe `vaJi~
_ erg. oJdi-l, mic. oJd‹, naT. oJdi-s (<*oJedi-s); sak. beJ. sax. ÷J÷ `vaJi~ _
erg. ÷Jdi, mic. ÷Jdi-l, naT. ÷Jdi-s.
4) naTesaobiTi brunvis ZiriTadi niaSni orsave dialeqtSi, axlomo-
naTesave enaTa analogiurad, aris -s, romelic gaSiSinebis zogadi ten-
denciis safuZvelze -S-d transformirdeba.1
specialur literaturaSi calke gamoyofen meore naTesaobiTs, rome-
lic ergativisa da irib brunvaTa formebis msazRvrelad aris gamoyene-
buli [bokarevi 1959: 35; 84; madieva 1965: 70; xalilovi 1995: 396]. sak. beJi-
tur dialeqtSi meore naTesaobiTs sakuTari gramatikuli forma aqvs,
magram hunzibur dialeqtSi am funqciiT instrumentalisis forma gamoi-
yeneba.2
5) instrumentalisis niSnad boloxmovnian saxelebTan upiratesad -d
gvaqvs, xolo TanxmovanfuZian saxelebTan ki _ -do, rac ergatiuli brun-
vis niSanTan povebs paralelizms. amasTanave, es brunva oden ugono co-
cxal arsebaTa da usulo saganTa gamomxatveli saxelebis brunvaa. sagu-
lisxmoa, rom adamians _ aqtiur gonier arsebas es brunva ar aqvs da am
funqciiT mas ergativi enacvleba. cnobilia, rom saxelTa klasifikacia
ergativisa da instrumentalisis mixedviT meoreuli movlenaa [lomTaZe
1996: 171-172; Tofuria 1995: 85-86].
ZiriTad brunvaTa morfologiuri niSnebi sqematurad ase gamoixate-
ba:
1 e. lomTaZes SeniSnuli aqvs misi gaSiSineba tladalur kilokavSi [lomTaZe 1996:
151], Tumca –s > -S arc xaSarxutuli kilokavisTvis aris ucxo [xalilovi, ramazanovi
1992: 71], mag.: beJit. siÁo _ xaS. SiÁo `ra~...
2 irkveva, rom hunziburSi II naTesaobiTis gamoyofa safuZvels moklebulia,
radganac mas arc forma da arc funqcia damoukidebeli ar aqvs. rac Seexeba meore
naTesaobiTs sak. beJitur dialeqtSi, marTalia, sakuTari forma aqvs (nawarmoebi Cans
micemiTi formisagan a-s darTviT: naT. II. l‘‹l-a, Sdr. mic. l‘‹-l `wyals~), magram
atributivad aris gamoyenebuli da, amdenad, moklebulia gansxvavebul funqcias. axali
brunvis gamosayofad ki saWiroa ara mxolod niSani, aramed sakuTari funqciac.
59
a) sakuTriv beJituri dialeqti
brunvebi brunvaTa niSnebi brunebis nimuSi leqsikuri
mniSvneloba
saxelobiTi
ergativi
micemiTi
naTesaobiTi
instrumentalisi
_
-lo, -l, -la, -Ø
-l
-s, -S
-do, -d
sora
sorali
sorali-l
sorali-s
sorali-d
mela
melam
melas
melas(i)
melaTi
b) hunziburi dialeqti
brunvebi brunvaTa niSnebi brunebis nimuSi leqsikuri
mniSvneloba
saxelobiTi
ergativi
micemiTi
naTesaobiTi
instrumentalisi
_
-lo, -l
-Ø
-s
-do, -d
Tofi
Tofil-lo
Tofil-‰
Tofilo-s
Tofil-do
Tofi
Tofma
Tofs
Tofis
TofiT
5.1.2. sabrunebeli saxelis fuZe. sabrunebel saxelTa analizisas, er-
Ti mxriv, saxelobiTis, xolo, meore mxriv, ergativisa da irib brunvaTa
Cvenebis safuZvelze, gamoiyofa: a) mxoloobiTi ricxvis wminda (pirdapi-
ri) fuZe, romelic saxelobiTis formas eTanabreba, b) ergativisa da e. w.
irib brunvaTa fuZe, g) mravlobiTi ricxvis bazisuri fuZe da d) mravlo-
biTis ergativisa da irib brunvaTa fuZe.
a) wminda fuZed ganixileba saxelobiTis (resp. absolutivis) forma,
romelic nulovani morfemiT aris warmodgenili. swored amgvari forma
erTfuZiani brunebis dros ucvlelad gahyveba yvela brunvas.1 orfuZian
brunebaSi, moyolebuli ergatividan instrumentalisis CaTvliT, -V, -VC
1 calkeuli gadaxrebi fonetikuri xasiaTisaa, mag.: hunz. sax. can `marili“ _ naT.
CinÁo-s, sax. oJe `vaJi“ _ erg. oJdi-l (<*oJedi-l) da misT.
60
struqturis elementebiT nawarmoebi fuZe gamoiyeneba.
b) marTalia, iribi fuZe ZiriTadad saxelobiTi brunvis aramarkire-
bul formas emyareba, magram zogjer misgan mkafiod gansxvavdeba. ergati-
visa da irib brunvaTa fuZe iwarmoeba saxelobiTi brunvis formisagan
sxvadasxva warmomavlobis elementebis darTviT, romlebsac nairgvari
terminebiT (`CanarTi elementi“, `damakavSirebeli xmovani“, `savrcobi“...)
moixsenieben. fuZis formantad gamoiyeneba: 1) an oden Tanxmovani: sak. beJ.
-a, -o, -i (>||-Á), -e; hunz. -a, -o, -e, -i, -u; 2) anda -CV (-SV) modelis formanti:
sak. beJ. -di(>||-ti), -ba, -li, -la;1 hunz. -di, -do, -du, -bo, -li, -la, -lo,
-Áo, -ru, -ra, -ro, -mo.2 marcvlovani struqturis formantebi SeiZleba da-
iSalon Sesabamis Tanxmovnur (savrcobi, determinanti, brunvis odindeli
niSani) da xmovnur (e. w. damakavSirebeli xmovani) elementebad.
rac Seexeba im rigis magaliTebs (boà `mze“ _ biÃo, boco `mTvare“ _
bico...), romelTa fuZiseuli xmovani alternirebulia, isini xSirad arqe-
tipebs inaxaven, mag.: boà (<*biÃ…) `mze“, qoro (<*q…ara, Sdr. Wam. q…ada
`xelSi“) `xelis mtevani“ da misT.
mravlobiTi ricxvis warmoebaze wina paragrafSi gvqonda saubari,
amitom am sakiTxs aq aRar SevexebiT. mravlobiTi ricxvis irib brunvaTa
fuZis Sesaxeb dawvrilebiT aris msjeloba specialur literaturaSi [ix.
bokarevi 1959: 35; 83-84; van den bergi 1995: 41...].
5.1.3. brunebis tipebi. beJitur enaSi arsebiT saxelTa fuZis struqtu-
ris mixedviT brunebis ori ZiriTadi tipi gamoiyofa: 1) martivfuZiani da
2) rTulfuZiani. amasTanave, SeiniSneba fuZeTa anomaliuri warmoebac, rac
ganyenebulad unda iqnes ganxiluli.
1) martivfuZiani (resp. erTfuZiani) brunebis mixedviT ibrunvis saxel-
Ta SedarebiT mcire jgufi, romelic fuZed iyenebs saxelobiTis aramar-
kirebul formas da mas urTavs saTanado brunvis niSnebs. am tipis mixed-
1 e. bokarevi damatebiT gamoyofs -da formants [bokarevi 1959: 82]: led `iremi“ _
led-da, qed `sakidela“ _ qed-da. sinamdvileSi am rigis magaliTebSi asimilaciasa da
reduplikaciasTan unda gvqondes saqme: qed-la (Sdr. hunz. qod-lo "id".) > qed-da, can-Áa
\Sdr. hunz. can-i "id".) > can-na da a. S.
2 ix. bokarevi 1959: 81_83; van den bergi 1995: 37-38.
61
viT ibrunvian xmovanfuZiani sazogado da sakuTari arsebiTi saxelebi.
sak. beJituri dialeqtis mravlobiTi ricxvis -rol sufiqsze dasru-
lebul saxelTa irib fuZeSi -lara sonorTa metaTezisisa da xmovanTa
asimilaciis (o...a → a...a) Sedegi Cans: -rol (<-rola) > -lara: sax. s‹‹‹‹-rol
`daTvebi“ _ s‹-(lara (<s‹-rala, Sdr. xaS. abo-rala `mamebi“).
hunzibur dialeqtSi mravlobiTis bazisur fuZes, romelsac mravlo-
biTobis sufiqsi erTvis da gahyveba yvela brunvaSi, emateba iribi fuZis
formanti -la (> || -l) da brunvis niSani, mag.: sˆ `daTvi“ _ mr. sˆ-bur _
erg. sˆ-bur-la-l da a. S. brunebis sailustracio paradigmebi:
sakuTriv beJituri dialeqti
mx. r. mr. r. mx. r. mr. r.
sax. iÁo `deda“ iÁo-rol qŒ `xeli“ qŒ-da
erg. iÁo iÁo-la-ra qŒ qŒ-da-ra
mic. iÁo-l iÁo-la-ra-l qŒ-l qŒ-da-ra-l
naT. iÁo-s iÁo-la-ras qŒ-s/qa-s qŒ-da-ra-s
instr. 1 qŒ-d qŒ-da-ra-d
hunziburi dialeqti
mx. r. mr. r. mx. r. mr. r.
sax. o ɺbu `mama“ o ɺbu-…a ÃoÃo `saxli“ ÃoÃo-…a
erg. o ɺbu-l o ɺbu-…a-l-lo ÃoÃo-l ÃoÃo-…a-l-lo
mic. o ɺbî o ɺbu-…a-l‰ ÃoÃŒ ÃoÃo-…a-l‰
naT. o ɺbu-l o ɺbu-…a-la-s ÃoÃo-s ÃoÃo-…a-la-s
instr. ÃoÃo-d ÃoÃo-…a-la-d
1 instrumentalisi gonier cocxal arsebebs Cveulebriv ar moepovebaT, magram aqvT
naTesaobiTis funqciiT gamoyenebuli instrumentalisi, mag.: bal‘aÁo-d qilus yam
`xanjlis (zedmiw. `xanjliT“) rkinis Tavi“.
62
mx. r. mr. r.
sax. wˆ `cecxli“ wˆ-bur
erg. wˆ-l wˆ-bur-la
mic. wï wˆ-bur-l‰
naT. wˆ-s wˆ-bur-la-s
instr. wˆ-d wˆ-bur-la-d
analogiurad ibrunvis: suko `kaci“, isi `da“, sin `daTvi“, niSe `Rame“,
S‘n� `saflavi“, S‘g÷S÷…� `faSati“, y÷W÷ `xvreli“, `WuWrutana“, yŒ `ska-
mi“ da sxv.
2) rTulfuZiani (resp. erTfuZiani) tipis mixedviT ibrunvian rogorc
TanxmovanfuZiani, ise xmovanfuZiani sazogado da sakuTari arsebiTi saxe-
lebi. rTulfuZiani bruneba pirobiTad or qvetipad iyofa:
a) pirveli qvetipis mixedviT brunebisas sabrunebeli saxelis ara-
markirebul fuZes awarmoebs an oden xmovnuri elementi (-a, -e, -o, -i, -u),
anda -CV (-SV) modelis formanti (-di > || -ti, -do, -du, -li, -la, -lo, -ba,
-bo, -ra, -ro, -ru, -Áo, -mo), romlebic sada fuZes erTgvarad arTuleben.1
swored am elementebis Semcvel fuZes uSualod daerTvis brunvis saTa-
nado niSani.
beJituri enis arsebiT saxelTa brunebaze dakvirveba naTelyofs,
rom xunZur-andiur enaTa ergativze damyarebuli orfuZiani bruneba aq ar
SeimCneva [Sdr. lomTaZe 1996: 175]. faqtobrivad beJitur enaSi fuZis orfu-
Zianobaze damyarebuli bruneba gvaqvs. sak. beJitur dialeqtSi erTi Se-
xedviT ergativis mzamzareul formas imeorebs irib brunvaTa fuZe, mag-
ram am SemTxvevaSi ergativis niSani dakarguli Cans [lomTaZe 1996: 140].
1 ama Tu im saxelis fuZes romeli elementi daerTvis winaswar, morfologiuri
niSnis mixedviT, amocnoba SeuZlebelia. zogjer saxelis fuZis amgvari markeri
saxelobiTSi gamqralia da irib brunvebSi aRdgenisas fuZis sawarmoebeli afiqsis
iluzias qmnis, mag.: hunz. sax. s– (<*s–ro, Sdr. sak. beJ. sora "id".) _ erg. saro-l.
sinamdvileSi -ro elementi fuZiseulia [gudava 1979: 116-117].
63
es, SesaZloa, paradigmis simetriulobam Seapiroba, radgan ergativisa da
micemiTi brunvebis damTxveva iqna Tavidan acilebuli. hunzibur dialeqt-
Si micemiTi brunvis niSani (-l) ikargvis, Tumca, sak. beJiturisagan gan-
sxvavebiT, sakompensacio sigrZes tovebs: sax. malu `frCxili“ _ erg.
mˆla-l, mic. mˆl‰.
unda aRiniSnos, rom `irib“ brunvaTa zemomoyvanil formantebis kva-
lifikaciis dros specialistTa Soris azrTa sxvadasxvaobaa: erTni maT
iribi fuZis sawarmoebel sufiqsebad (resp. determinativebad) miiCneven
[bokarevi 1959: 33-35; 81-83; gudava 1971, 68...], meoreni am elementebs CanarT,
damakavSirebel xmovnebad Tvlian [Ciqobava, cercvaZe 1962: 122; imnaiSvili
1963: 57-67...], mesameni maT brunvis niSans miakuTvneben [megreliZe 1958: 224,
231; lomTaZe 1996: 142, 153; Tofuria 1987: 193...].
Cveni SexedulebiT, is xmovnuri elementebi, romlebic sada fuZesa
da brunvis niSans Soris daCndeba, SeiZleboda brunvis niSnisTvis migve-
kuTvnebina, radganac swored brunvis markerTa darTva iwvevs maT gaCenas.
amgvari elementebis saWiroeba morfonologiuri procesis Sedegia, rad-
ganac srulxmovnobis pirobebSi TanxmovanTkompleqsebis superacias axde-
nen [ardoteli 2000: 29]. amas gvavaraudebinebs is faqti, rom saanalizo
xmovanTa darTva TanxmovanfuZiani saxelebisTvis aris damaxasiaTebeli,
mag.: sax. ong `culi“ _ naT. ong-i-s, instr. ong-i-d. auslautSi g+s, g+d
TanxmovanTkompleqsebi am enis fonotaqtikis mixedviT bunebrivi ar iqne-
boda da maTi superacia momxdara. I qvetipis mixedviT nabruneb saxelTa
paradigmebi:
a) xmovandarTuli fuZeebi
sakuTriv beJituri dialeqti
sax. …an `tye“ bit¾ `cxvari“ y�m `Tavi“
erg. …ana bit¾i y�mi
mic. …ana-l bit¾i-l y�mi-l
naT. …ana-s bit¾i-s y�mi-s
instr. …ana-d bit¾i-d y�mi-d
64
hunziburi dialeqti
sax. mˆc `ena“ ons `xari“ Wit `dana“
erg. mˆca-l onsi-l Wito-l
mic. mˆc‰ ons‹ WitŒ
naT. mˆca-s onsi-s Wito-s
instr. mˆca-d onsi-d Wito-d
b) -CV (-SV) struqturis formantiani fuZeebi
mxoloobiTi ricxvi
sax. oJe `vaJi“ qid `gogo“1 mesed `oqro“
erg. oJi qidbo-l mesedli
mic. oJdi-l qidbŒ mesedli-l
naT. oJdi-s qidbo-s mesedli-s
instr. _ _ mesedli-d
mravlobiTi ricxvi
sax. oJe-da qid-bar
erg. oJe-da-ra qid-ba-l-lo
mic. oJe-da-ra-l qid-ba-l‰
naT. oJe-da-ra-s qid-ba-la-s
instr.
analogiurad ibrunvian: Äadam `adamiani“, mamali `mamali“, can `Txa“,
suraT `suraTi“, Sag `qvabi“, maduhan `mezobeli“, xorRo `xerxi“, hino
`gza“, del `iremi“, oR `qeri“, qil `rkina“, Ãazaà `qarTveli“; hunca `Wian-
Wvela“ da mr. sxv.
1 es saxeli hunziburi monacemia da sak. beJiturisagan met-nakleb gadaxras
gviCvenebs.
65
b) meore qvetipis mixedviT ibrunvian is saxelebi, romelTa fuZe xmo-
vanze sruldeba da brunebis procesSi es xmovnebi, fuZis sawarmoebeli
xmovnis darTvis gamo, ekvecebaT. warmovadgenT xmovanTa wyvileulebs,
romlebSic pirveli saxelobiTis xmovania, meore ki _ iribi fuZisa: o _
a, o _ i, oN _ a, No _ e, e _ a, e _ i, u _ i, u _ e, u _ o, a _ i.
e _ a e _ i o _ i o _ a
sax. nen-e `ZuZu“ R�de `yvavi“ bawo `mgeli“ kado `kibe“
erg. nen-a (<*nene-a) R�d-i (<*R�de-i) baw-i (<*bawo-i) kad-a (<*kado-a)
mic. nen-a-l R�d-i-l baw-i-l kad-a-l
naT. nen-a-s R�d-i-s baw-i-s kad-a-s
instr. nen-a-d R�d-i-d baw-i-d kad-a-d
msgavsadve ibrunvian Semdegi saxelebi: Áako `guli“, naco `tili“;
aÃo `coli“, `qali“, hel'e `kakali“, �le `maTraxi“, …odo 1. `dRe“, 2. `wvi-
ma“ da mr. sxv.
sagulisxmoa, rom hunzibur dialeqtSi irib brunvaTa fuZe kargavs
bolokidur Tanxmovans an mTlian marcvals, rac haplologiis movlenaze
migvaniSnebs [van den bergi 1995: 39], mag.: hoɺbur `wisqvili“ _ naT. hoɺbu-s,
hare `Tvali“ _ naT. ha-s, h-oɺle `fexi“ _ naT. ho ɺ-s da misT.
5.1.4. sakuTar saxelTa bruneba. hunzibur dialeqtSi TanxmovanfuZiani
sakuTari saxelebi ergatiul brunvaSi -lo sufiqss dairTaven, xolo na-
TesaobiTSi -lo-s adgilas -i gamovlindeba, romelic wminda fuZiseuli
Cans, ergativsa da instrumentalisSi -CV struqturis formantis xmovnis
gavleniT mokvecili. sailustracio magaliTebi:
sax. JabraÄil `gabrieli“ faTimaT `fatimaTi“
erg. JabraÄil-lo faTimaT-lo
mic. JabraÄil-‹ faTimaT‹
naT. JabraÄili-s faTimaTi-s
instr. JabraÄil-do faTimaT-do
66
beJitur dialeqtSi ergativis niSani ar gvaqvs da fuZiseuli -i da-
culia, mag.: sax. muh>amad `muhamedi“ _ erg. muh>amadi, mic. muh>amad‹, naT.
muh>amadi-s, instr. muh>amadi-d.
5.1.5. ZiriTad brunvaTa funqciebi. ZiriTad brunvaTa funqciebi qro-
nologiurad ase warmogvidgeba:
1) saxelobiTi brunvis funqcia aris gardauvali zmnis subieqtisa da
gardamavali zmnis uaxloesi obieqtis gamoxatva, mag.: oJe (sax. br. RS)
‡al'a-‡aS gŒro (sak. beJ.) `biWi soflidan movida“, biSe (erg. RS) ho ɺrol
(mic. RO) honhen (hunz.) `xbo Zroxas wovs“.
2) ergativi, rogorc cnobilia, gardamavali zmnis subieqts gadmo-
scems. igi umTavresad aqtiuri bunebis cocxal arsebaTa gamomxatveli
brunvaa da ver iTavsebs nivTTa (iaraRebis) brunvis _ instrumentalisis
funqcias, rogorc es aris xunZur-andiur enebSi. zogadad, didour eneb-
Si, konkretulad, beJitur enaSi ergativi da instrumentalisi saxelebs
orad yofen: pirvel jgufSi gaerTiandeba adamianisa da masTan gaTanabre-
bul sulier arsebaTa saxelebi, romlebic wesisamebr ergativs moiTxo-
ven, xolo meore jgufSi Seva yvela danarCeni saxeli, romlebic moqmede-
bis iaraRs gamoxataven da instrumentaliss igueben, mag.: bawi-l (erg. RS)
b-it¾en lo ˆrm–tu (sax. RO) (hunz.) `mgelma mokla viri“.
3) micemiT brunvis ZiriTadi funqcia aris gardamavali zmnis iribi
obieqtis gamoxatva, mag.: hunz. ‡isa-l (erg. RS) oɺbî (mic. ir. obieqt.)
t¾oyol (sax. RO) nˆl'–r (lomT. 1996: 155) `isam mamas qudi misca“. garda
amisa, verba sentiendi-s tipis zmnebSi, romlebic inversiuli bunebisani ari-
an, subieqti micemiTi brunviT gamoixateba: hunz. s–ro ɺ‰ o ɺgu maw–r `melas
is (yvavi) eCvena“.
micemiTi brunvis meSveobiT gamoixateba adgilisa da drois garemoe-
ba, daniSnuleba da misT.
67
4) naTesaobiTi brunva, rogorc wesi, kuTvnilebiTobas gadmoscems. am
brunvas SeuZlia atributivis funqciac itvirTos, rac axlomonaTesave
enebisTvisac niSandoblivia. atributul sintagmaSi msazRvreli uZRvis
sazRvruls.
5) instrumentalisi umTavresi funqcia samoqmedo iaraRis gamoxatvaa,
mag.: CaCalli (erg. RS) TaTo-d (instr.) bil'o (sax. RO) ÁŒs (beJ.) `CaCnebi
(`CaCnebma“) talaxiT saxls (`saxli“) akeTeben“.
instrumentalisi, rogorc iTqva, iaraRs gamoxatavs, amitom adamianis
aRmniSvnel saxelebTan am funqciiT naklebad gvxvdeba. Tu instrumenta-
lisi naTesaobiTi brunvis funqciiT aris gamoyenebuli, maSin am brunvis
forma hunzibur dialeqtSi irib brunvebSi mdgar saxelebs gansazRvravs,
mag.: kima s–rod Sika raÃur (lomT. 2003: 319) `yveli meliis pirSi (`pirs“)
Cavarda“, Äaw–n sˆg ru…o bowlo-d kimali-s (van 1995: 183) `aT-aT gudas
akeTebs cxvris yvelisas“ da mr. sxv.
garda zemoTqmulisa, instrumentialiss SeiZleba daekisros droisa
da mizezis zmnisarTebis gadmocemis funqciac.
5.1.6. lokatiuri brunvebi. lokatiur brunvaTa sistema sak. beJitur
dialeqtSi cxra serias qmnis, xolo hunziubr dialeqtSi _ rva serias
[xalilovi 1995: 397, isayovi, xalilovi 2001: 264]. yoveli seria garkveul
sivrcobriv mimarTebas gamoxatavs sxva sagnis mimarT. TiToeul serias
xuTi (sak. beJ.) an oTxi (hunz.) brunva aqvs, romlebic SeiZleba daiyos or
ZiriTad jgufad: a) mdgomareobis gamomxatveli (statikuri) (sad?), b) mo-
Zraobis gamomxatveli (dinamikuri) (saiTken? saidan? ris gavliT?).
unda aRiniSnos, rom beJituri ena gamoirCeva lokatiur brunvaTa si-
uxviT _ maTi ricxvi ormocs aWarbebs. lokatiur brunvaTa simravle met-
naklebad anazRaurebs TandebulTa simcires, rac niSandoblivia sakvlevi
enisaTvis.
arsebuli specialuri literaturis mimoxilva cxadyofs, rom loka-
tiur brunvaTa raodenoba da Taviseburebani dialeqtebis mixedviT Tval-
saCino sxvaobas gviCveneben [bokarevi 1959: 39-41; 89-92; madieva 1965: 71-78, xa-
68
lilovi 1995: 397; vanden bergi 1995: 44-49; isayovi, xalilovi 2001: 264-265...].
5.2. lokatiur brunvaTa warmoeba. beJituri enis sak. beJitur dia-
leqtSi gamoiyofa cxra seria da TiToeul seriaSi erTiandeba xuT-xuTi
lokatiuri brunva: 1. adgilobiTi (Locativus), 2. mimarTulebiTi (Allativus), 3.
daSorebiTi (Elativus), 4. TanaobiTi (Additivus), 5. SualobiTi (Translativus).
TiTveul am brunvaTagans Tav-Tavisi mawarmoebeli moepoveba: mimarTkule-
biTs _ martivi niSani, danarCens brunvebs _ rTuli (adgilobiTis niSani
+ sxva saTanado brunvaTa niSani).
sak. beJitur dialeqtSi seriebi sqematurad ase warmogvidgeba:
seria
daboloe-
ba
semantika
sailustracio magaliTebi
I seria -t¾¾¾¾a `-ze~, `zed~
(horizontalurad)
qiliÁavri sid halt¾a Ãos racÃa `qliavi
erT totze erTi abia (`iqneba~)~.
II seria -l‘ `-ze~
(vertikalurad)
Sedi-l‘ onz geÁ `kldeze Tovli aris~
III seria -Ãa `-Tan~
(mic. mniSvnelobiT)
nil'a oqro abo-Ãa! `mieci fuli mamas!~
IV seria -Ra `-Tan~, `maxlob-
lad~
isi-Ra ÷J÷ geÁ `dis axlos vaJi aris~
V seria -‡‡‡‡/-‡‡‡‡o `-Si~, `SigniT~ do et¾ero TelavriÁa-‡ `me wavedi Telav-
Si~ hoql'ol waK bacca baRila‡ h>altezi
aÃal (lomT. 2003: 167) `mas Zalian uyvars
baRSi muSaoba~
VI seria -la‡‡‡‡ `-ad~ (mic. mniSvne-
lobiT) `Si~
Wadi-la‡ ca geÁ (madieva 1965: 76] `WadSi ma-
rili aris~
VII seria -RoÁ `-iT~, `-Tan~, `er-
Tad~
÷Jdi-RoÁ biSe met¾eÁo `biWTan erTad xbo
wavida~
VIII seria -doÁ `-Si~, `-ken~, `max-
loblad~
di-doÁ qaRaÁ Áoyo [madieva 1965: 76] `me
(`Cemsken~) werili momivida~
IX seria -l' `qveS~ ‡istolia-l' l'iro taqani geli (lomT.
2003: 181) `magidis qveS dabla Wiqa aris~
69
hunziburSi analogiuri viTareba dasturdeba im gansxvavebiT, rom
beJ. -RoÁ-is nacvlad -g(o) gvaqvs, -doÁ-s nacvlad _ -d––––r, -R-s gacvlad _ -
g, -‡‡‡‡-s nacvlad _ -V ɸ. masTan, TanxmovanfuZian saxelebTan xmovani SenarCu-
nebulia (xox-t¾o `xeze~), xolo xmovanfuZianebTan _ mokvecili (t¾odo-t¾
`xidze~). garda amisa, calke gamoiyofa -diÁa (`-Tvis~) sufiqsiani seria
[ix. bokarevi 1959: 41].
hunzibur dialeqtSi lokatiur brunvaTa sistema seriebis saxiT ase
gamoixateba:
seria
daboloe-
ba
semantika
sailustracio magaliTebi
I seria -t¾¾¾¾o/-t¾¾¾¾ `-ze~, `zed~
(horizontalurad)
–gi b–d xox-t¾¾¾¾o t¾odo ØunCen lo `is am
xeze zed axta~. bel‘–-t¾ ent¾oll‘... `sana-
dirod (`nadirze~) wasvlis Semdeg~.
II seria -l‘ `-ze~
(vertikalurad)
t¾oyol b–x–l–n lo n–su-l‘ `qudi kidia
kedelze~ (`kedels~)~
III seria -g/-go `-Tan~, `gverdiT~
(mic. mniSvnelobiT)
...qa ɺngn s–-s–sˆd-go hansWit yuruS oqro
nˆl'–n li (van 1995: 246) `...xelSi TiToe-
uls asi oqro misca~
IV seria -Rur `-Tan~, `maxloblad~,
`-urT~
s– xonx-Rur inCoqer `mela xesTan mivida~
V seria -V ɸɸ ɸɸ `-Si~, `SigniT~ ...–gi qe…ril-‰‰‰‰ ɺ ɺ ɺ ɺ endu diÁ Rino lo (van 1995:
215) `im qvevrSi Sig Cemi Rvino aris~.
VI seria -d––––r `-ken~ o ɺbu Øent¾er horo-d––––r `mama wavida Zroxe-
bisken~
VII seria -l' `qveS~, `Zirs~ gamaWa-l' ˆns lo `qvis qveS wyaro aris~
VIII seria -t¾¾¾¾ot¾¾¾¾ `vinmes (ramis) ga-
vliT~
enxi-t¾¾¾¾ot¾¾¾¾ tˆr– gulur (isay., xalil. 2001:
265) `mdinareze xidi gadves~
IX seria -diÁa `-Tvis~ dibi-diÁa iÁul wˆndar ru‰ `SenTvis deda
windebs qsovs~
70
Cven, Sesabamisi cxrilebis saxiT, warmovadgineT mdgomareobis gamo-
mxatveli adgilobiTi brunva. dinamikur brunvaTa seriebis mixedviT ki
aseT suraTs gveqneba: mimarTulebis niSnad dasturdeba -l (sak. beJ.), _ r
(hunz.), daSorebiTis niSnad _ -s, -s–, SualobiTis (resp. translativis) niS-
nad ki _ t¾‰ (sak. beJ.), _ t¾/-t¾i (hunz.). sak. beJitur dialeqtSi damoukide-
bel brunvad gamoyofen TanaobiTs (resp. aditivs), romlis niSnadac -d‰
gvxvdeba. zemoCamoTvlili daboloebebi daerTvis `irib~ brunvaTa fuZes.
arigad, yvela brunvisa da seriis monacemTa gaTvaliswinebiT, loka-
tiur brunvaTa daboloebebis sqema Semdegnairad warmogvidgeba:
sakuTriv beJitur dialeqti
brunvebi
seriebi
adgilobiTi
(Locativus)
sad?
mimarTulebi-
Ti
(Allativus )
saiTken?
daSorebiTi
(Elativus)
saidan?
TanaobiT-mimar-
TulebiTi
(Additivus )
saiTken visTan
(rasTan) erTad?
SualobiTi
(Translativus)
ris gavliT?
I -t¾¾¾¾a -t¾¾¾¾a-l -t¾¾¾¾a-s -t¾¾¾¾a-d‰‰‰‰ -t¾¾¾¾a-l-t¾¾¾¾‰‰‰‰
II -l‘ -l‘-co -l‘-co-s -l‘-d‰‰‰‰ -l‘-t¾¾¾¾‰‰‰‰
III -Ãa -Ãa-l -Ãa-s -Ãa-d‰‰‰‰ -Ãa-l-t¾¾¾¾‰‰‰‰
IV -Ra -Ra-l -Ra-s -Ra-d‰‰‰‰ -Ra-l-t¾¾¾¾‰‰‰‰
V -‡‡‡‡ -‡‡‡‡i-l, -‡‡‡‡a-l,
-‡‡‡‡e-l, -‡‡‡‡o-l
-‡‡‡‡i-s/S, -‡‡‡‡a-s'S,
-‡‡‡‡e-s/S-‡‡‡‡o-s/S
-‡‡‡‡-d‰‰‰‰ -‡‡‡‡-t¾¾¾¾‰‰‰‰
VI -la‡‡‡‡ -la‡‡‡‡-al -la-‡‡‡‡a-s -la‡‡‡‡-d‰‰‰‰ -la‡‡‡‡-t¾¾¾¾‰‰‰‰
VII -RoÁ -RoÁ-l -RoÁ-s -RoÁ-d‰‰‰‰ -RoÁ-t¾¾¾¾‰‰‰‰
VIII -doÁ -doÁ-l -doÁ-s -doÁ-d‰‰‰‰ -doÁ-t¾¾¾¾‰‰‰‰
IX -l' -l'-co -l'-co-s -l'-d‰‰‰‰ -l'-t¾¾¾¾‰‰‰‰
71
hunziburi dialeqti
brunvebi
seriebi
adgilobiT-mimarTu-
lebiTi
(Locativus-Allativus)
sad? saiTken?
daSorebiTi
(Elativus)
saidan?
direqtivi
(Dirrectivus )
saiTken?
SualobiTi
(Translativus)
ris gavliT?
I -t¾¾¾¾o/-t¾¾¾¾ -t¾¾¾¾a-s -t¾¾¾¾o-d -t¾¾¾¾a-t¾¾¾¾
II -l‘ -l‘-–––– -l‘-od -l‘-t¾¾¾¾i
III -go/-g -go-s _ _
IV -Rur -Rur-s–––– _ -Rur-t¾¾¾¾i
V -V ɸɸ ɸɸ -V ɸɸ ɸɸ-s -V-d -V-t¾¾¾¾
VI -d––––r -d––––r-s–––– _ -d––––r-t¾¾¾¾i
VII -l' -l'-s–––– -l'o-d _
VIII -t¾¾¾¾ot¾¾¾¾ -t¾¾¾¾ot¾¾¾¾-s–––– -t¾¾¾¾ot¾¾¾¾-do -t¾¾¾¾ot¾¾¾¾-t¾¾¾¾i
rogorc zemomoyvanili tabula gviCvenebs, lokatiur brunvaTa rao-
denoba hunzibur dialeqtSi naklebia da paradigma _ nakluli. specialu-
ri literaturis mixedviT, hunziubri dialeqtis lokatiur brunvaTa pa-
radigma ufro metad defeqturia [bokarevi 1959: 39; isayovi 1987: 193; van
den bergi 1995: 45]. amgvari viTareba ori garemoebiT aixsneba: a) an para-
digma nakluli gamxdara mis wevrTa erTmaneTze damTxveviT _ adgilobi-
Ti mimarTulebiTis funqciasac iTavsebs, b) anda saTanado formebi da
amosavali semantika jerjerobiT gamovlenili ar aris.
72
sailustraciod vimowmebT brunebis paradigmas:
mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
sax. �d�m adamiani~ �d�m-l�
erg. Ä�d�mli-Ø Ä�d�ml‰
mic. Ä�d�mli-l Ä�d�ml‰-l
naT. Ä�d�mli-s Ä�d�ml‰-s
instr. Ä�d�mli-d1 Ä�d�ml‰-d
1 am saxels instrumentalisi ewarmoeba maSin, roca igi irib brunvaTa formis
msazRvrelad naTesaobiTi brunvis funqciiT ixmareba.
73
brunvebi
seriebi
adgilobi-
Ti
sad?
mimarTulebiTi
saiTken?
daSorebiTi
saidan?
TanaobiT-mimar-
TulebiTi
saiTken visTan
(rasTan) erTad?
SualobiTi
ris gavliT?
I Ä�d�mli-t¾a Ä�d�mli-t¾a-l Ä�d�mli-t¾a-s Ä�d�mli-t¾a-d‰ Ä�d�mli-t¾a-l-
t¾a
II Ä�d�mli-l‘ Ä�d�mli-l‘-co Ä�d�m-l‘-co-s Ä�d�mli-l‘-d‰ Ä�d�mli-l‘-t¾a
III Ä�d�mli-Ãa Ä�d�mli-Ãa-l Ä�d�mli-Ãa-s Ä�d�mli-Ãa-d‰ Ä�d�mli-Ãa-l-
t¾‰
IV Ä�d�mli-Ra Ä�d�mli-Ra-l Ä�d�mli-Ra-s Ä�d�mli-Ra-d‰ Ä�d�mli-Ra-l-
t¾‰
V Ä�d�mli-‡ Ä�d�mli-‡a-l Ä�d�mli-‡a-s Ä�d�mli-‡-d‰ Ä�d�mli-‡-t¾‰
VI �d�mli-
la‡
Ä�d�mli-la‡-
al
Ä�d�mli-la‡a-
s
Ä�d�mli-la‡-d‰ Ä�d�mli-la‡-
t¾‰
VII �d�mli-
RoÁ
Ä�d�mli-RoÁ-l Ä�d�mli-RoÁ-s Ä�d�mli-RoÁ-d‰ Ä�d�mli-RoÁ-
t¾‰
VIII �d�mli-
doÁ
Ä�d�mli-doÁ-l Ä�d�mli-doÁ-s Ä�d�mli-doÁ-d‰ Ä�d�mli-doÁ-
t¾‰
IX �d�mli-l' �d�mli-l'-co �d�mli-l'-
co-s
Ä�d�mli-l'-d‰ Ä�d�mli-l'-t¾a
74
5.3. lokatiur brunvaTa funqciebi. lokatiuri brunvebi gamoxataven
sivrcobriv, droismier da mizez-Sedegobriv konkretul mimarTebebs.
garda amisa, niSandoblivia lokatiur formaTa konkretuli semantikis
ganzogadebis tendencia, rac mkafiod daCndeba ZiriTad brunvaTa niSnebis
struqturaSi. lokatiur brunvaTa markerebis ganzogadebiTa da maTi Zi-
riTadi brunvis sawarmoebel fuZeze darTviT xdeba ama Tu im brunvis
Camoyalibeba. lokatiur brunvaTa simravle sxva wris enaTa windebuliani
brunvebis erTgvari kompensaciaa.
beJiturSi iseve, rogorc mis axlomonaTesave enebSi, lokatiuri
brunvebi funqciur-semantikurad or jgufad iyofa:
1) sabrunebeli saxelis e. w. irib fuZes uSualod daerTvis martivi
daboloeba, romelic sagnis adgilmdebareobas gamoxatavs. es aris Ziri-
Tadi adgilobiTi brunva, romelsac formobliv-funqciurad emyareba sxva
lokatiur brunvaTa formebi. amgvari adgilobiTi brunvis meSveobiT xde-
ba pirveladi sivrcobriv-drouli ganzomilebis konkretizacia (`-ze~, `-
Tan~,; `-Si~,; `-iT~, `erTad~, `maxloblad~, `qveS~...).
2) adgilobiTi brunvis cvlil Tu ucvlel formas uSualod erTvis
dinamikur lokatiur brunvaTa (mimarTulebiTi, daSorebiTi, TanaobiT-mi-
marTulebiTi, SualobiTi) formebis gamomxatveli niSnebi, romlebic uf-
ro metad azusteben da akonkreteben saganTa sivrcobriv mimarTebebs. sa-
ganTa da movlenaTa amgvari gamoxatva (qva-Si-iT, qva-ze-iT...), rac ganyene-
buli azrovnebis pirobebSi SeuZlebelia, enis funqcionirebis adreul
safexurze Cans sagulvebeli.
75
5.2. zedsarTavi saxeli. beJitur enaSi zedsarTavi, rogorc sagnis ni-
San-Tvisebis gamomxatveli atributuli saxeli, arsebiTi saxelis msa-
zRvrelad aris gamoyenebuli da am ukanasknels atributul sintagmaSi
Cveulebriv win uswrebs, mag.: Ø-ixalo ÷J÷ `malali biWi~, Á-uyo qid `di-
di gogo~, b-ayo bisa `mZime Tevzi~ da a. S. zogjer SeiZleba zedsarTavi
gasubstantivebuli iyos da Sesabamisad sazRvruli arc axldes, magram
amgvar SemTxvevaSi sazRvruli mainc igulisxmeba. kerZod, gasubstantive-
bul zedsarTavSi klasifikatoris saSualebiT masSi moazrebuli (gamo-
tovebuli) subieqtis an obieqtis Sesabamisi klasi aRiniSneba. faqtis kon-
statacia: Tu zedsarTavi saxeli klasniSniania (klasis eqsponenti oden
prefiqsad moudis), maSin klas-niSani sazRvrulis klasze miuTiTebs.
5.2.1. zedsarTavi saxelis jgufebi da maTi warmoeba. beJitur enaSi
gamoiyofa zedsarTavi saxelis sami ZiriTadi jgufi: 1) viTarebiTi, 2) mi-
marTebiTi, 3) kuTvnilebiTi.
1) viTarebiTi (pirveladi) aris iseTi zedsarTavi saxeli, romelic
arsebiTi saxelis (sazRvrulis) sxvadasxvagvar niSan-Tvisebas axasiaTebs
met-naklebi odenobiT. amgvari zedsarTavebi ganarCeven gramatikul klas-
sa da ricxvs [ix. 3.2.4].
klas-kategoriis mixedviT, viTarebiTi zedsarTavi saxelebi iyofa
or jgufad: a) klasniSniani da b) uklasniSno. uklasniSno zedsarTavTa
ricxvi klasniSnianTa raodenobas sWarbobs.
a) klasniSnian zedsarTavebs klasifikatori, romelic sazRvruli
saxelis klasifikacias axdens da mas eTanxmeba, yovelTvis prefiqsad da-
erTvis: `cocxalia mxolod prefiqsuli warmoeba, sufiqsuri _ mkvdari~
[lomTaZe 1996: 48]. sailustracio magaliTebi: sak. beJ.: Á-�WW÷1 `civi~, Á-
�yy÷ `mZime~, Á-a¹cŒ || < Á-a¹coÁo `wminda~, `naTeli~, Á-ixalo `grZe-
li~, Á-ixxo `Tbili~, Á-il'‰ `magari~, Á-uyo `didi~, Á-�¹SSo 1. `mokle~, 2.
`dabali~, Á-il'‰ `Zlieri~, Á-uero `patara~, Á-i¹‡‰ `sveli~, Á-÷tt÷ `blag-
vi~...; hunz.: r-i‡eru `patara~, r-o ɺWWu `civi~, r-oyu `mZime~, r-ˆxalu `grZe-
1 klasniSnian zedsarTavebs vimowmebT IV klasis niSniT (Á-), romelic sak. beJituri
dialeqtis sxva Tqmebsa da hunzibur dialeqtSi saTanadod r- niSniT Seicvleba: Á < r-.
76
li~, r-ˆxxu `Tbili~, r-ˆlaru `magari~, r-ˆ‡u `didi~, n-o ɺSSu (< r-o ɺSSu)
`mokle~, dabali~, n-i‰ru (< r-i‰ru) `sveli~, n-aceru (< r-aceru) `sufTa~
da sxv. misT.
b) uklasniSno viTarebiT zedsarTavebs ganekuTvnebian: sak. beJ.: akŒÁo
`Wreli~, `WroRa~, a¹wwo `wverwamaxuli~, `basri~, baÃandiÁo `gansacvifre-
beli~, biqdiÁo `sruli~, `beWbrtyeli~, SeSeÁo `xSiri~, Ãusso `viwro~,
doÃÃo `Savgvremani~, `mkrTali~, iwwo `axali~, qello `Zveli~, bello
`berwi~, gammo `gamxdari~, geÁdiÁo `ovaluri~, gil‘illo `Rrma~, WaÁÁo
`mrudi~, R‘aR‘ato `mRvrie~, h�ldiÁo `TeTri~, zi‡Œ || zi‡oÁo `dabali~, `mo-
kle~, itino `patara~, niCdiÁo `cisferi~, `mwvane~, qeSdiÁo || `qeStiÁo 1.
`Wreli~, 2. `ruxi~, qol'l'o `muqi~, wodolo `Savi~, l‘iqqo `Txevadi~,
l'�mm÷ `wvrili~, m‘x“ `cicabo~, niÁ‰ `tkbili~, niy‰ || niyaÁo `mware~,
noCl‘iÁo `sveli~, S‘SS÷ || < n‘SS÷ 1. `wvrili~; 2. `patara~, T÷Tilo `rbi-
li~, xello `swori~, xetto `msxvili~, cacco `cudi~, cuRRo `mSrali~,
wuddo (tl. wundiÁo) `wiTeli~, C�C�l÷ `mJave~...; hunz. kottu `kargi~,
co ɺss– `cudi~, iCilu `Zveli~, `beberi~, ˆwwu `axali~, haldu `TeTri~, niC-
du `mwvane~, h––ru `maRali~, gil‘l‘u `Rrma~, w–dilu `Savi~, l'ammu `viw-
ro~, wundu (Rarb. hakas) `wiTeli~, Ca¹Calu `mJave~, ˆ¹wwu `axali~ da a. S.
pirveladi zedsarTavi saxelebis warmoeba arqaulia da maTi saTana-
do mrfologiuri segmentacia sirTuleebTan aris dakavSirebuli. kerZod,
specialur literaturaSi viTarebiTi zedsarTavi saxelis formantad -o
(beJ.) > -u (hunz.) aris miCneuli [lomTaZe 1996: 53-54; vand en bergi 1995: 57;
isayovi, xalilovi 2001: 265].1
saanalizo zedsarTav saxelTa struqturaze dakvirvebisas irkveva,
rom maTi fuZis bolokiduri Tanxmovani gaormagebulia. es garemoeba gvi-
karnaxebs vifiqroT, rom reduplicirebuli (resp. geminirebuli) Tanxmov-
nis meore wevri -i-s dasustebiT (-i > -Á) aris warmoqmnili [ix. lomTaZe
1991: 21-23], mag.: sak. beJ. xetto (< xaS. xetiÁo "id" .) `msxvili~, l'ammo (<
1 e. bokarevi zedsarTavSi formantis gamoyofas saerTod ugulebelyofs [bokarevi
1959: 274].
77
xaS. l'amiÁo "id" .), hunz. l'ammu (< l'amiÁu) `viwro~, `wvrili~, sak. beJ. qiq-
qo (< qiqiÁo `wvrili~) `msubuqi~, nuSSu (< nuSiÁo) 1. `wvrili~, 2. `patara~,
Á�WW÷ (< �WiÁo) `civi~, neSeddo (< kap. neSidiÁo) `mdidari~ da misT.
bunebrivia, es ar niSnavs imas, rom yvela zedsarTavi amgvarad aris
miRebuli. zmnisarTebisagan da zogi sxva metyvelebis nawrilebisagan na-
warmoebi zedsarTavebi fuZeSi -i-s ar gviCveneben, mag.: wuddo (< wundo,
Sdr. hunz. wundu) `wiTeli~, cacco (< caTso, Sdr. caT `cudad~) `cudi~
da misT.
unda vifiqroT, rom erTi rigis viTarebiT zedsarTav saxelTa sa-
warmoeblad gamoiyeneboda -iÁo (-iÁu) sufiqsi, romelic Tavisi Sedgeni-
lobiT rTuli Cans: -i + -Áo. meore komponenti SesaZloa namyo wyvetilisa
da namyo drois mimReobis Sesabamis formants ukavSirdebodes. amasTanave,
xdeba zedsarTav saxelTa warmoeba -Œ/-÷ (sak. beJ.), -u (hunz.) formantis
saSualebiTac: wodol-o `Savi~, R‘aR‘at-÷, `mRvrie~, itin-o `patara~, icil-
o `Zveli~, `moxuci~, iww-o (sak. beJ.), ˆ¹ww-u (hunz.) `axali~, Áxal-o (sak.
beJ.), bˆx–l-u hunz.) `grZeli~, WekdiÁo (beJit. Sdr. hunz. Wukdu "id" .) `mru-
di~ da sxv.
rogorc cnobilia, beJituri enis orsave dialeqtSi gvxvdeba zedsar-
TavTa gauformebeli saxesxvaobani (resp. fuZe-formebi), romlebic upira-
tesad kompozitebsa da myar SesityvebebSi gamoiyeneba: wodol l‘e¹ (sak.
beJ.), w–dil qa¹Á (hunz.) `mocvi~, iCil iÁu `bebia~ (hunz., zedmiw. `moxuci
deda~), haldu aqiWal, w––––dil xabar (hunz.) `TeTri zRapari, Savi ambavi~,
Ái‡‡‡‡er is `patara da~ da a. S.
hunziburi dialeqtis predikatul sintagmaSic zedsarTavi sufiqss
ar dairTavs [van den bergi 1995: 57]: qid Á-i‡er (< Á-i‡eru) lo `gogona pa-
taraa (zedmiw. `patara aris~)~.
arcTu mcirea im zedsarTavTa ricxvi, romlebic xunZurisagan aris
SeTvisebuli an xunZuris zedsarTavebis analogiurad iwarmoeba, ag.: za-
ralab || zaraliÁab `mavne~, zorbaÁab `uzarmazari~, a¹yloiÁab `Wkviani~,
bal‘goÁab `saidumlo~, barqaTab `baraqiani~, beCedab `mdidari~, gemoÁab
`gemrieli~, qefab `sasiamovno~ da mr. sxv.
gvxvdeba qarTulisagan nasesxebi TiTo-orola zedsarTavi, mag.: fi-
78
cxi `ficxi~, T÷Tilo `rbili~, Teli `mTliani~.
amgvar zedsarTavebSi sufiqsad povnieri odindeli klasifikatori,
rogorc garkveulia [lomTaZe 1996: 53], klas-niSnis gagebas moklebulia
da mas am ZiriTadi funqciis reinterpretaciiT atributivTa sawarmoebe-
li afiqsis funqcia aqvs dakisrebuli.
2) mimarTebiT zedsarTavad ganixileba iseTi atributuli saxeli, ro-
melic ama Tu im sagnis an movlenis niSan-Tvisebas gamoxatavs sxva saganTan
SedarebiT.
beJiturSi, sxva axlomonaTesave enaTa analogiurad, produqtiulia
naTesaobiTi brunvis formis gamoyeneba atributuli msazRvrelis fun-
qciiT.
mimarTebiTi zedsarTavi saxelebi iwarmoeba sxva saxelebisa da zmni-
sarTisagan swored -s sufiqsis darTviT,1 mag.: sak.-beJ.: bal'o-s (Sdr.
Áal'o `SuaSi~), zot¾o `Suala TiTi~, it¾e-S (Sdr. it¾e `SarSan~), box `Sar-
Sandeli Tiva~, xisa-s (Sdr. xisa `xval~) …odo `xvadindeli dRe~, awonl'-
is (Sdr. awon `aTi~ + l'i `weli~) ÷J÷ `aTi wlis (zedmiw. `aTwliani~) va-
Ji~, o¹t¾at¾a-s (Sdr. o¹t¾at¾a `marcxniv~) qo `marcxena xeli~ Je `axla~ _
Je-s `axlandeli~...; hunz.: hasaio ɺ-s `cisferi~, Wanilo ɺ-s `alisferi~, mesed-
li-s (Sdr. mesed `oqro~), sa‡aT `oqrovani saaTi~ da sxv.
hunzibur dialeqtSi arsebiT saxels sufiqsad SeiZleba daerTos ag-
reTve damxmare sityvebi loderu (`-ian~, `mqone~), gallo (`erTad~), g�CC÷
(`ar arsebuli~) da awarmoos mimarTebiTi zedsarTaebi, mag.: xaÁrloderu
`xeiriani~, Sugurlider `saxeliani~ ÁaraRloderu `iaraRiani~ a¹ylog�CC÷
`uWkuo~, giJi~ da a. S.
mimarTebiT zedsarTavTa sawarmoeblad xSirad gamoiyeneba xunZuri-
sagan SeTvisebul zedsarTavebs gadmoyolili da gaqvavebuli III klasis
niSani -(a)b, romelsac garkveuli gadaazrianebis safuZvelze atributiuli
formantis funqcia daumkvidrebia. igi daerTvis: a) arsebiT saxelebs:
a¹ylo `Wkua~ _ a¹yloÁ-a-b `Wkviani~, fiqru `fiqri~_ fiqru-ab `Cafiqrebu-
1 specialur literaturaSi -s miCneulia genetivis niSnad da mimarTebiT
zedsarTavTa arsebobis sakiTxi eWvqveS aris dayenebuli [bokarevi 1959: 275; aTaevi 1996:
65; Sdr. zviadauri 1995: 171-177].
79
li~...; b) zmnisarTebs: asli `zustad~, `swored~ _ asliÁ-a-b `ZiriTadi~,
�d�d� `fuWad~, `umiznod~ _ �d�d-�-b 1. `briyvi~; 2. `umowyalo~, way `Zali-
an~, `Zlier~ _ way-a-b `Cinebuli~, `didebuli~...; g) zmnur fuZeebs: ÷l-
(÷l-�l `myofineba~) _ ÷l-�-b `axalgazrda~, �J�Áb- (�b�Áb ÁaÃal `gancvif-
reba~) _ �J�Áb-a-b `araCveulebrivi~, `sakvirveli~ da sxv. misT.
v) kuTvnilebiTi zedsarTavi saxelebis gamosaxatavad sak. beJituri
dialeqti isev naTesaobiTs iyenebs, magram, mimarTebiTi zedsarTavebisgan
gansxvavebiT, kuTvnilebiTi zedsarTavebi gavrcobili (e. w. meore) naTesa-
obiTis formas emyareba, mag.: iÁola-s `dedobrivi~, `dedisaÁ~, mizola-s
`Tqveni~, `dqveneuli~, xolila-s `mefiseuli~ da misT.
garda zemoCamoTvlili zedsarTavebisa, beJiturSi dasturdeba sxva-
dasxva saxis rTuli modelebi: a) kompozit-zedsarTavebi: kol'l'o-
hel'al‘co‡o-s (Sdr. hel'al‘co `mwvanili~) `muqi lurji~, niÁ‰-niy‰ 1.
`tkbili~, 2. `tkbileuli~ (zedmiw. `tkbil-mware~), q�CCo-nic (< q�CCo-nic-
diÁo, Sdr. niCdiÁo <*nicdiÁo `cisferi~) `Ria cisferi~, q�CCo-uq `Ria
lurji~ (uq <*uqli‡is `lurji~) da misT.
5.2.2. gansazRvrulobis gamoxatva zedsarTavebSi. gansazRvruloba-
ganusazRvrelobis (resp. emfatikurobis) gamosaxatavad gamoiyeneba daRes-
tnur enaTa sinamdvilidan kargad cnobili maatributivebeli formanti -
so, romelic daerTvis viTarebiTi da mimarTebiTi zedsarTavi saxelis
mzamzareul formebs, mag.: wuddo `wiTeli~ wuddo-so `wiTeli romeli-
caa~, Ãusso `viwro~ _ Ãusso-so `viwro romelicaa~, itino `patara~ _ iti-
no-so `patara romelicaa~, ÷Jdi-s `vaJis~ _ ÷Jdis-so `is, romelic vaJi-
saa, vaJiseulia~, hogo `igi~ _ hogo-so `miseuli romelicaa~, `sxviseuli~
hex `wamierad~ _ hex-zu `didi xania~ _ hexzu-s `didi xnisa~ _ hexzus-so
`ZvelisZveli~, `Zveli romelicaa~ da misT.
yuradRebas iqcevs zedsarTavTa gansazRvruloba-ganusazRvrelobis
gramatikuli formebi sakuTriv didour enaSi, romelSic, marTalia, deri-
vati (-ni) masalobrivad gansxvavebulia, Tumca warmoebis principi orsave
enaSi analogiuria [ix. imnaiSvili 1963: 70-71; ardoteli 2007: 61].
80
5.2.3. xarisxebis warmoeba. beJituri enis zedsarTavi xarisxebis
warmoebis originalur yalibs, axlomonaTesave enaTa msgavsad, moklebu-
lia, Tumca ena am naklis anazRaurebas sxvadasxva gziT axerxebs. kerZod,
ufroobiTi xarisxis gamosaxatavad Sesadarebeli saxeli daismis erT-
erT lokatiur brunvaSi _ esivis IV seriaSi, xolo Tavad zedsarTavi uc-
vlelia, mag.: sak. beJ. isiRa is keto geÁ `Zma daze (zedmiw. `dasTan~) kar-
gia~, do d‘Ra Øixalo geÁ `me Senze (zedmiw. `SenTan~) maRali var~...
hunzibur dialeqtSi SedarebiTi xarisxis sufiqsad -ÁŒɺ, -…Œɺ aris mi-
Cneuli [van den bergi 1995: 50]. es sufiqsi daerTvis Sesadarebel saxels
_ uaxloes obieqts, xolo realuri subieqti, romlis klasic aisaxeba
zedsarTav saxelSi, saxelobiTi brunvis formiT aris warmodgenili, mag.:
oJe (RS) di-ÁŒɺ Ø-Á‡eru lo `vaJi Cemze umcrosia~, –g (R, S) Øi‡er du-…Œɺ-n
di-ÁŒɺ-n lo `is umcrosia Cemze da Senze~ da sxv.
beJitur enaSi Tavs iCens metad sayuradRebo movlena: fuZiseuli
xmovnis dagrZelebiT an Tanxmovnis gaormagebiT dadebiTi xarisxisgan
sporadulad iwarmoeba ufroobiTi xarisxi, mag.: sak. beJ. Á�yy÷ `mZime~ _
Á’yy÷ `umZimesi~, icilo `moxuci~ _ ic‹lo `uxucesi~, Áuyo `didi~ _ Áîyo
`udidesi~, `Zalian didi~, itino `patara~ _ it‹no `Zalian patara~, Áixalo
`grZeli~ _ Áixxalo `Zalian grZeli~...; hunz. gamu `gamxdari~ _ gammu `Za-
lian gamxdari~, kotu `kargi~ _ kottu `ufro kargi~, Ái‡eru enxu `patara
mdinare~ _ Ái‡Šru e¹xe `ufro patara mdinare~ da a. S.
aRmatebiTi xarisxi gadmoicema dadebiTi xarisxis formaTa kompozi-
ciiT, mag.: iw-miwwo `Zalian axali~ (zedmiw. `axal-maxali~), ic-micilo `Za-
lian moxuci~ (zedmiw. `moxuc-mixuci~), ‹-itino `yvelaze patara~ (zedmiw.
patar-patara~), Áu-Áuyo gerdena geÁ `Zalian didi (zedmiw. `did-didi~) qve-
bi aris~, nuS-nuSi `Zalian patara~ (zedmiw. `patar-patara~) da a. S.
aRmatebiTi xarisxis semantika SeiZleba gamoixatos agreTve zm-
nisarTebisa da gamaZlierebeli nawilakebis darTviT: way (< xunZ.) `Zali-
an~, Teli (< qarT.) `bevri~, `mTeli~, ladi `bevri~, bissun `yvelaze (me-
tad)~: sak. beJ. is way bersinab geÁ `Zma Zalian lamazia~, Teli buya suko-
bo geÁ atad‰ `bevri moxuci kaci iq aris~, bisun keto `yvelaze lamazi~...;
81
hunz. way d–wilu `Zalian Savi~, way haldu `metad TeTri~ da mr. sxv.
van den bergi hunziburSi gamoyofs -l'o ɺru (`Zalian~) sufiqss, rome-
lic aRmatebiT xarisxis gamoxatvas emsaxureba [van den bergi 1995: 58],
mag.: Øi‡er-l'o ɺru `Zalian patara~, haldul'o ɺru `Zalian TeTri~ da sxv.
odnaobiTobas gadmoscemen zedsarTavis formebi, romlebic nawarmoe-
bia ganyenebuli semantikis arsebiTi saxelebisagan -Áo sufiqsis darTviT,
mag.: niÁ‰ `tkbili~ _ niÁ‰-l‘i `sitkbo~ _ niÁal‘i-Áo `motkbo~, niy‰ (< niy‰-
Áo) `mware~ _ niy‰-l‘i `simware~ _ niy‰l‘i-Áo `momwaro~ da misT.
5.2.4. zedsarTav saxelTa bruneba. zedsarTavi saxeli winadadebaSi
SeiZleba gamoyenebul iqnes ZiriTadad sami funqciiT: a) atributivad, b)
substantivad da g) predikatuli sintagmis saxelad nawilad.
a) Tavisi ZiriTadi (atrbutiuli) fujnqciiT gamoyenebuli viTarebi-
Ti (Zireulic da nasesxebi) zedsarTavi saxelebi metwilad ucvlelia,
magram sak. beJitur dialeqtSi ergativisa da e. w. irib brunvaTa formebi
zog zedsarTavs auslauturi xmovniT gansxvavebuli aqvs [lomTaZe 1956:
409; bokarevi 1959: 92]. brunebisas, rogorc wesi, xdeba SeTanxmeba klassa
(Tu klasniSniania) da ricxvSi. sailustracio magaliTebi:
82
mxoloobiTi ricxvi
sakuTriv beJituri hunziburi
sax. b-uy-o bit¾
`didi cxvari~
b-ˆyu o¹s
`didi xari~
erg. b-uy-a bit¾i b-ˆyu o¹si-l
mic. b-uy-a bit¾i-l b-ˆyu o¹s‹
naT. b-uy-a bit¾i-s b-ˆyu o¹si-s
inst. b-uy-a bit¾i-d b-ˆyu o¹si-d
mravlobiTi ricxvi
sakuTriv beJituri hunziburi
sax. b-uy-‰ qid-ba-r b-ˆy-ar qid-ba `didi
gogoebi~
erg. b-uy-‰ qid-ba-l-lo b-ˆy-ar qid-ba-l-lo
mic. b-uy-‰ qid-ba-l‰ b-ˆy-ar qid-ba-l‰
naT. b-uy-‰ qid-ba-la-s b-ˆy-ar qid-bala-s
inst. _ _
sainteresoa aRiniSnos, rom hunziburi dialeqti zedsarTav saxelTa
brunebis TvalsazrisiT met konservatiulobas amJRavnebs, vidre sak. be-
Jituri dialeqti _ am ukanasknelSi orive ricxvis formebi met-nakleb
cvlilebas ganicdian. mravlobiT ricxvis warmoeba, garda o : ‰ monac-
vleobisa, sxva sufiqsebis (…a, -la, -Áa) saSualebiTac xdeba [ix. xalilovi
1995: 398].
2) gasubstantivebuli zedsarTavi saxelebi, arsebiT saxelTa analo-
giurad, substantiuri brunebiT ibrunvian [ix. madieva 1965: 94; xalilovi
1995: 398; isayovi, xalilovi 2001: 263-267].
3) predikatiulad gamoyenebuli zedsarTavi saxeli, hunziburi dia-
leqtisagan gansxvavebiT, bolokidur xmovans ar ikvecs, mag.: aliRa Razi
Ø-itino geÁ `Razi alize patara aris~, Sdr. hunz. qid Á-i‡er lo `gogo
patara aris~. am winadadebaSi gamoyenebuli zedsarTavi sak. beJituri
83
zedsarTavis sufiqs -o-s Sesatyvis -u-s ikvecs [van den bergi 1995: 57], rac
SesaZloa enklitikis TaviseburebasTanac iyos dakavSirebuli. kerZod, me-
Sveli zmnis (lo `aris~) o-s gavleniT zedsarTavi saxelis bolokiduri
xmovani Cans reducirebuli.
yovelive zemoTqmuli sqematurad ase warmogvidgeba:
a) sakuTriv beJituri dialeqti
funqcia
atributuli
substantiuri
predikatuli
ricxvi mx. r. mr. r. mx. r. mr. r. mx. r. mr. r.
abso-
lut.
-o, -(a)-b -‰, -…a,
-la, -Áa
-o, -(a)-b -a, -…a
-la, -Áa
-o, -(a)-b
-a, -…a, -la
iribi -o, -a,
-(a)-b-li
`---~ -o, -a, -(a)-b-
li
`---~ -o, -a, -(a)-b-li `---~
b) hunziburi dialeqti
funqcia
atributuli
substantiuri
predikatuli
ricxvi mx. r. mr. r. mx. r. mr. r. mx. r. mr. r.
abso-
lut.
-u, -(a)-b
-ar, -la
-u, -(a)-b
-ar, -la
-/(-u), -(a)-b -ar, -la
iribi -‘/(-Ø),
-(a)-b
`---~ -o, -a, -(a)-b -al-la, -
la
`---~ `---~
rac Seexeba zedsarTav saxelTa lokatiur brunvebs, isini arsebiTi
saxelis brunebas misdeven da raime arsebiTi xasiaTis gadaxra ar SeiniS-
neba [ix. madieva 1965: 97-98; van den bergi 1995: 45-49].
84
ricxviTi saxeli
5.3.1 zogadi. beJituri enis Tvlis sistema aTobiTia [javaxiSvili
1992: 360], rac amosavali Cans axlomonaTesave enebSi dadasturebuli
aTobiT-ocobiTi da ocobiTi sistemebisaTvis. gairCeva ricxviT saxelTa
eqvsi jgufi, romelTa funqciuri datvirTva araTanabaria: 1)
raodenobiTi, 2) rigobiTi, 3) wilobiTi, 4) jeradobiTi, 5) krebiTi, 6)
dayofiTi [Sdr. xalilovi 1995: 401].
5.3.2. ricxviTi saxelebis warmoeba.
1) raodenobiTi (ZiriTadi) ricxviTi saxelebi, agebulebis mixedviT,
iyofa sam ZiriTad qvejgufad: a) martivi (1-10, 1000), 2) rTuli 3+10=13) 3)
Sedgenili (100+6+10+5=165).
martivi raodenobiTi (ZiriTadi) ricxviTi saxelebi (2=10, 20, 1000)
iwarmoeba saTanado ricxviTi saxelis fuZisagan -na (sak. beJ.), -no, -nu, -n,
-no1 (hunz.) sufiqsebis saSualebiT. amasTanave, hunz. dialeqtSi –nu < -no
(o-s daviwroebiT), xolo oden –n (< -no) daerTvis xmovniT dawyebul
xmovanfuZian ricxviTebs.2 atributivad gamoyenebul ricxviT saxelebs
ergativsa da irib brunvebSi nominativisagan gansxvavebuli formebi
moepoveba, romelTa SedgenilobaSi n-s l cvlis da auslautSi xmovani
ar gvvdeba. sailustracio magaliTebi:
sakuTriv beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
saxelobiTi erg. da ir. brunvebi saxelobiTi erg. da ir. brunvebi
2 y£-na yo-l ya-nu ya-n
3 l‘ö-na la-l lo ɺ-no l‘e-l
4 oy¡-na oye-l oye-n oye-l
5 l‘¢-na li-l l‘i-no l‘i-l
1 -no sufiqsi mxolod erT rical'-e-lxviT saxelSi (l‘o ɺno ɺ `sami“) dasturdeba, rac
regresul-progresuli urTierTeqcevadi asimilaciis Sedegi Cans: *l‘a-no > lo ɺ-no.
2 maxvili fuZis bolokidur xmovans ecema da formantiseuli umaxvilo xmovani
iolad emorCileba reduqcias.
85
6 ¢l‘-na il‘-e-l il‘-no il‘-e-l
7 öl'-na al'-e-l o ɺl'-no o ɺl'-e-l
8 b¡l'-na bel'-e-l bel'-no bel'-e-l
9 �We-na �We-l uWi-n uW-e-l
10 öwo-na oawo-l o ɺw–-n o ɺw–-l
20 Ão-na Ão-l Ão-no Ão-l
1000 hazaÁ-na1 hazaÁ-l hazar-na hazar-li-l
Taviseburad iwarmoebian `erTisa“ da `asis“ aRmniSvneli ricxviebi:
sak. beJ. hons( beJit.), hos (xaS., tlad.), h–ns (hunz.) irib brunvaTa formad
gamoavlens sid (sak. beJ.), sˆd (hunz.) variantebs [ix. lomTaZe 1958: 306;
bokarevi 1959: 277]. rac Seexeba `ass“ Wit: honsWit `asi“ zedmilw. `erTi
dana“, rogorc cnobilia, misi meore komponenti Tanxvdeba `danis“
gamomxatvel leqsemas leqsemas (Sdr. xunZ. nus 1. `dana“; 2. `asi“),
romelTanac warmomavlobiT Cans dakavSirebuli [bokarevi 1959: 277;
gudava 1980: 212].
rTuli ricxviTi saxelebi
(30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900) aTeulTa
warmoebisas saTanado erTeulis gamomxatvel ricxviT saxelze dairTaven
–Áig (beJ.), -rig (xaS.-tlad., hunz.) sufiqss (Sdr. xunZ. –rgo: l‘ebe-rgo
`30“): sak. beJ. l‘ana-Áig `30“, onyona-Ág (tlad. oɺyena-rig) `40“, l‘ina-Áig
`50“, il‘na-Áig `60“...; hunz. l‘o ɺno ɺ-rig `30“, oyen-rig `40“, l‘ino-rig `50“ da
a. S.
aseulebis warmoeba `asis“ analogiuria: erTeulis gamomxatveli
ricxvi + asi (1+100=100, 2+100=200, 3+100=300...): yonaWot `200“, l‘anaWit `300“,
oyenaWit `oTxasi“ da a. S.
Sedgenili ricxviTi saxelebis warmoebis formulebi amgvaria: a)
1 es ricxviTi saxeli am formiT mxolod Sedgenil ricxviT saxelad ixmareba.
calke hazaÁ gvaqvs. igi sparsulidan Semosuli azar- fuZea, romelsac anlautSi
fSvinvieri SemarTvis safuZvelze h darTvia da beJ. -na nawilakiT gaformebula.
86
aTeuli + erTeuli: sak. beJ. awo-na hons `11“, awo-na yona `12“, awona l‘ana
`13“...; hunz. o ɺw–-n h–ns `11“, oɺw–-n yne `12“, o ɺw–-n lono `13“... b) oceuli +
erTeuli: sak. beJ. Ão-na hons `21“, Ão-na yona `22“... Ão-no h–ns `21“, Ão-no
l‘i-no `25“, Ão-no il‘-no `26“ da a. S. g) aseuli + aTeuli (resp. oceuli)
+ erTeuli: hunz. h–ns-Wit-no oyenrig-no yanu `~42“, W\yanuWit-no l‘inorig-
no h–ns `251“ da sxv.
2) rigobiTi ricxviTi saxelebi. beJituri enis sak. beJitur
dialeqtSi rigobiTi ricxviTi saxelebi orgvarad iwarmoeba: a)
axlomonaTesave enaTa analogiurad, raodenobiTi ricxviTi saxelebisagan
`Tqma“ zmnis namyos mimReobis Á‰‰‰‰l'eÁo (beJit.), Á‰‰‰‰nl'e-ro (xaS.), Á‰‰‰‰l'ero1
(tlad.) (`Tqmuli“) formis darTviT, romelic sufiqsad aris
gadaazrianebuli: hons-Á‰‰‰‰l'eÁo `pirveli“, y‘ona-Á‰‰‰‰l'eÁo `meore“, l‘ana-
Á‰‰‰‰l'eÁo `mesame“, awona-Á‰‰‰‰l'eÁo `meaTe“, ÃonaÁ‰‰‰‰l'eÁo `meoce“, l‘anaÁigna-
Á‰l‘eÁo `ocdameaTe“, l‘anaÁgna y‘onaÁ‰‰‰‰l‘eÁo `ocdameTormete“…; b) amJamad
ufro gavrcelbulia rigobiTi ricxviTi saxelebis meore modeli,
romlis warmoebis formula ase Caiwereba: raodenobiTi ricxviTi saxeli
+ sufiqsi = s (< -aso):2 yona-s `meore“, l‘ana-s `mesame“, ÷÷÷÷ny÷÷÷÷n����S3 `meoTxe“,
l‘ina-s `mexuTe“, bel'na-s (bel'na-s …………odo `merve dRe“) `merve“, Ãona-s
`meoce“, l‘anaogna-s (tlad. l‘anarigna-S) `ocdameaTe“ h÷÷÷÷nsWitna-s `mease“
da a. S.
yuradRebas iqcevs `pirvelis“ gamomxatveli ricxviTi saxeli ����Ádda’’’’-
S (sak. beJ.), romelic supletur formad miiCneva [madieva 1965: 106;
xalilovi 1995: 402]. sinamdvileSi igi sruliad sxva zmnisarTuli fuZe
1 gavrcelebulia am formis scvagvari dawerilobac (iÁal'eÁo) [madieva 1965: 106;
xalilovi 1995: 402; Sdr. bokarevi 1959: 97; lomTaZe 1966: 317]. amgvari forma SeiZleba
iyos mxolod TanxmovanfuZian ricxviTebTan.
2 -s sufiqsi maatribuivebeli –so (sak. beJ.), -s– (hunz.) sufiqsis gacveTili forma
Cans [ix. lomTaZe 1966: 320-322; zviadauri 1995: 171:176] da ara naTesaobiTis mzamzareuli
forma, rogorc amas zogi specialisti varaudobs [ix. bokarevi 1959: 45, 278; madieva 1965:
106...].
3 xaS. da tlad. kilokavebSi, garda `oTxisa“, -s>-S realizebulia `rvisa“ da
`cxris“ aRmniSvnel ricxviTebSic.
87
Cans ����Ád (sak. beJ.), arto (hunz.) `adre“, `uwin“. am zmnizedisagan aris
nawarmoebi `pirveli“: ����-Ád-d’’’’-S (beJit.), arad-da-s (tl.), arto-do-s (hunz.)
`uwindeli“ > `pirveli“ (Sdr. sak. did. ader `adre“ _ ader-si / -si-ni
`uwindeli“, `ZvelTaZveli“).1
hunzibur dialeqtSi rigobiTi ricxviT saxelTa sawarmoebel
sufiqsad gvaqvs -s––––/-s, romlis distribuciac ase warmogvidgeba: -s–––– _
TanxmovanfuZian ricxviTebTan gvxvdeba, oden -s ki _ xmovanfuZianebTan,2
mag.: h––––ns-s–––– `pirveli“, l‘o ɺnorig-s– `oxdameaTe“, oyenrig-s–––– `meormoce“, h––––
gsWit-s–––– `mease“, hazar-s–––– `meaTase“...; yanu-s meore“, l‘ono-s `mesame“, oyeno-
s `meoTxe“, Ãono-s `meoce“ da a. S.
3) wilobiTi ricxviTi saxelebi. wilobiTi ricxviTi saxelebi
iwarmoeba aRweriTad: a) –s/-s–––– sufiqsiani rigobiTi ricxviTi saxeli +
buta (< xunZ.) `nawili“: l‘ana-s buta `mesamedi“ (zedmiw. `mesamis nawili“),
����Wuna-s buta `meaTedi“ (zedmiw. `aTis nawili“, Sdr. xunZ. anwi-l buta
"id".), l‘ani-s han-s buta `erTi mesamedi“ (zedmiw. `samianis erTis
nawili“)...; hunz. yanu-s buta `meoredi“, bel'no-s buta `mervedi“, Ãono-s
buta `meocedi“ da a. S. b) krebiTi ricxvisi saxeli + Áal'oqos (< al'o
`Sua“, `Soris“ + qo + naT. s) `naxevari“: hons-na Áal'oqos `erTnaxevari“,
l‘ina-na Áal'oqos `xuT-naxevari“, awona-na Áal'oqos `aT-naxevari“ da sxv.
misT. Áal'oqos (`naxevari“) klas-niSnis mixedviT icvleba, ormagdeba da
kompozits qmnis, mag.: Á-al'oqola‡ = Á-al'oqos (IV kl.). b-ali'oqola‡ =
bal'oqos (III kl.) `erTi meoTxedi“ da a. S. analogiurad iwarmoeba
SeiniSneba hunziburSi: h–gsno roɺl'ugus `erTnaxevari“, yanu-n roɺl'ugus
`ornaxevari“ da misT.
4) jeradobiTi ricxvisi saxelebi. jeradobis gamosaxatavad orsave
dialeqtSi sufiqsad -x dasturdeba, xolo sawarmoebel odenobad
1 ar aris gamoricxuli rom igi qarTuli nasesxobac iyos: qarT. adre > sak. did.
ader.
2 erTaderTi TanxmovanfuZiani saxeli aris o ɺɺ ɺɺw––––n- (o ɺɺ ɺɺw––––no-s `meaTe“), romelsac
odindeli xmovani -s-s darTvisas aRudgeba.
88
ergativisa da irib brunvaTa fuZe, romelic gavrcobilia –r‰‰‰‰>-Áa, -…………a, -
÷÷÷÷…………����-eÁa (<*-e-ra) determinatuli elementebiT. masTan, `erTis“, `orisa“ da
`samis“ aRmniSvneli ricxviTi saxelebi iseve, rogorc sxva
axlomonaTesave enebSi, Taviseburebas amJRavneben [ix. lomTaZe 1966: 224].
kerZod, am ricxviT saxelTa fuZeSi savrcobi elementebi ar gvxvdeba da
`oris“ gamomxatvel fuZeSi y‘-s nacvlad arqionema (k) gamovlindeba: sak.
beJ. ka-x-na < *ka-na-x (Sdr. yo-na `ori“) `orjer“, l‘a-x-na <*l‘a-na-x
`samjer“. sak. beJ. han‡a `erTxel“ rTuli agebulebisa Cans da savaraudoa
kompozits warmoadgendes: hany-ya (<*hans+ya) `erTxel“ (zedmiw.
`erTi+ori“). rac Seexeba analogiur hunzibur formas, h––––nsun-d––––-l
`pirvelad“ nawarmoebi unda iyos krebiTi ricxviTi saxelisagan –d-––––-l
rTuli sufiqsis saSualebiT.
jeradobis gamomxatveli ricxiTebis warmoebisas ufro meti
erTgvarovnoba hunzibur dialeqtSi gvaqvs, xolo sak. beJitur
dialeqtSi, fuZis formantebis sxvadasxvaobidan gamomdinare, meti
siWrelea. sailustracio magaliTebi:
sak. beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
÷gy÷-…�-x-na (tl. oy‘-e-ra-x-na) oyen-ra-x `oTxjer“
l‘i-Áa-x-na (tl. l‘i-ra-x-na) l‘i-ra-x `xuTjer“
il‘-e-Áa-x-na (tl. il‘-e-ra-x-na) il‘-ra-x `eqvsjer“
il'-o-…T-x-na (tl. al'-e-ra-x-na) ol'-ra-x `Svidjer“
bel'-e-Áa-x-na (tl. bel'-e-ra--x-na) bel'-ra-x `rvajer“
�We-Áa-x-na (tl. aWe-ra-x-na) uWi-ra-x `cxrajer“
awo-…a-x-na (tl. awo-ra-x-na) o ɺw–-ra-x `aTjer“
Ão-…a-x-na (tl. Ão-ra-x-na) Ão-roɺ-x `ocjer“
hogsWit-Áa-x (tl. hosWit-ra-x) Wit-ra-x `asjer“
hazaÁ-Áa-x (tl. hazar-la-x) hazar-ra-x `aTasjer“
jerobiToba jeradobiT ricxviTi sasxelebisaganac -s formantiT
iwarmoeba. mag.: oyeraxna-S `meoTxejer“, l‘iraxna-s `mexuTejer“,
il‘eraxna-s `meeqvsejer“ da a. S. hunzibur dialeqtSi, garda
89
zemoxsenebuli warmoebisa, adastureben –d-ŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ-s rTuli sufiqsiT
nawarmoeb formebsac [lomTaZe 1966: 326, Sdr. bokarevi 1959: 45], romelic
jeradobis gamomxatvel raodenobiTi ricxviTis formas erTvis, mag.: h–ns-
un `erTxel“ _ h––––nsun-dŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ-s `pirveladve“, yana-x `orjer“ _ yanax-dŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ-s
`meorejer“, iyera-x `oTxjer“ _ oyerax-dŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ-s `meoTxejer“ da sxv. misT.
SeiZleba hunziburSi jeradoba gamoixatos agreTve Semdegi
formuliTac: saTanado raodenobiTi ricxviTi saxeli + hˆ̂̂̂ni `gza“, mag.:
h––––ns-hˆ̂̂̂ni `erTgzis“, y‘anu-hˆ̂̂̂ni `orgzis“, l‘o ɺɺ ɺɺno ɺɺ ɺɺ-hˆ̂̂̂ni `samgzis“ da a. S.
sakuTriv beJitur dialeqtSi dasturdeba jeradobiTi ricxviTi
saxelebisagan –da sufiqsiT nawarmoebi ganusazRvreli semantikis
gamomxatveli ricxviTebi, mag.: oyerax-da-na `daaxloebiT oTxjer“,
l‘irax-da-na `daaxloebiT xuTjer“ da misT.
5) krebiTi ricxvisi saxelebi.
krebiTi ricxviTebis sawarmoeblad sak. beJituri dialeqti -na
nawilaks iyenebs, xolo hunziburi mis kanonzomier fonetikur Sesatyviss
-no-s, romelsac xovniT dasrulebul ricxviTebTan xmovniTi elementi
ekargeba: V+no > V + n, C + no > C + no. sawarmoebel saxelis fuZed
raodenobiTi ricxviTi saxelis nawilakiani forma gamoiyeneba.
sailustracio magaliTebi:
sak. beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
_ h––––nsu-n `erTxel“1
yona-na y‘anu-n `orive“
l‘ana-na l‘o ɺɺ ɺɺno ɺɺ ɺɺ-n `samive“
÷÷÷÷ny÷÷÷÷n����-n���� o‡‡‡‡eno-n `oTxive“
l‘ina-na l‘ino-n `xuTive“
il‘na-na il‘no-n `eqvsive“
al'na-na o ɺɺ ɺɺl'no-n `Svidive“
1 am ricxviT saxels ufro jeradobis semantika aqvs, vinem krebiTobisa, Tumca
warmoeba krebiTi ricxviTebis tipisaa [ix. lomTaZe 1966: 330].
90
amave qvejgufSi SiZleba gaerTiandes iseTi gaurkveveli ricxvis
aRmniSvneli saxelebi, rogoricaa: zaT, ÷÷÷÷ll÷÷÷÷, Teli `bevri“, d����h����b,
Á÷t¾t¾� `cota“ da misT.
6) dayofiTi (resp. danawevrebiTi) ricxviTi saxelebi. am rigis
ricxviTi saxelebi, rogorc wesi, saTanado fuZis reduplikaciiT
yalibdeba. kompozitis pirveli komponenti Cveulebriv gacveTilia, rasac
sakompensaciod kvali xmovnis sigrZiT dautovebia. sailustracio
magaliTebi:
sak. beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
hŒ-hos / s‹-sidi s–-s–/h–n-h–ns `TiTo-TiTo“
y‘Œ-y‘ona y‰-yanu `or-ori“1
l‘‰-l‘ana lŒɺ-l‘o ɺno `sam-sami“
Œ-‡oy‘ena Œ-‡oy‘en `oTx-oTxi“
l‘‹-l‘ina l‘‹-l‘ino `xuT-xuTi“
bŠ-bel'na bŠ-bel'no `rva-rva“
‰-‡awona Œɺ-‡w–n `aT-aTi“
hŒn-honsWit h–n-h–nsWit `as-asi“
5.3.3. ricxviTi saxelebis bruneba. ricxviTi saxeli, rogorc wesi,
gamoyenebulia atributivad da arsebiT saxels axlavs. arsebiTi saxeli,
sxva monaTesave enaTa msgavsad, mxoloobiT ricxvSi daismis, mag.: l‘ana
suko `sami kaci“, hansWit yuruS `asi oqro“ da a. S,.
ricxviTi saxeli prepowiciuri wyobiT arsebiT saxels klassa da
brunvaSi ar eTanxmeba iseve, rogorc atributul sintagmaSi. zedsarTavi
ar eTanxmeba sazRvruls, vinaidan igi ZiriTadad ucvlelia [lomTaZe
1996: 215].
sintagmaSi `ricxviTi + arsebiTi saxeli“, ricxviTi saxelis
cvlileba Semoifargleba, erTi mxriv, saxelobiTisa, xolo, meore mxriv,
ergativisa da `irib“ brunvaTa formebis dapirispirebiT. rogorc zemoT
1 specialur literaturaSi sruli formebic dasturdeba [isayovi, xalilovi 2001:
270], Tumca maT xelovnurobis elferi dahkravT [Sdr. van den bergi 1995: 71].
91
iyo naCvenebi [ix. 5.3.2], `irib“ brunvebSi –na (sak. beJ.), -n-no hunz)
sufiqsebi ar gvaqvs da maT nacvlad -l/-la, -d/-do formantebi daCndeba.
TiTo sailustracio magaliTi:
sak. beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
sax. al'-na �l' ̀Svidi sofeli“ bel'-no Tofi `rva Tofi“
erg. al'o-l �l'� bel'-e-l Tofil-lo
mic. al'o-l �l'�-l bel'e-l Tofil-‰
naT. al'o-l �l'�-s bel'e-l Tofilo-s
instr. alo'-l �l'�-d bel'e-l Tofil-do
gansubstantivebuli raodenobiTi ricxviTi saxeli arsebiT saxelTa
analogiurad ibrunvis. brunebisas ricxviTi saxeli –na (sak. beJ.)
nawilaks inarCunebs da hons `erTi“, rogorc wesi, ergativsa da irib
brunvebSi fuZes icvlis: hunzibur dialeqtSi xandaxan nawilakis
adgilas -lu daCndeba:
sak. beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
sax. hons `erTi“ al'-na `Svidi“ h–ns `erTi“ l‘i-no ̀ xuTi“
erg. sidi al'oni sˆd-lo l‘ilu-l
mic. sidi-l al'oni-l sˆd‹ l‘il�
naT. sidi-s al'oni-s sˆdi-s l‘ilu-s
instr. sidi-d al'oni-d sˆdi-d l‘ilu-d
gasubstantivebuli rigobiTi ricxviTi saxelebis brunebisas
saTanado nawilaki (sak. beJ. –na, hunz. –n/-no) brunvis niSans mosdevs:
sak. beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
sax. yona-na y◦a-nu-n `orive“
erg. yo-ni-na, yo-li-na1 ya-n-lo-n
1 marjvniv warmodgenili formebi xaSarxotuli da tladaluri kilokavebis
monacemebia.
92
mic. yo-ni-;n-na (< yo-ni-l-na) ya-n‹-n
naT. yo-ni-s-na, yo-li-s-na ya-ni-s-no
instr. yo-ni-d-na, yo-li-d-na ya-n-do-n
marTalia, zemomoyvanili formebi naklebad gamoiyeneba, magram mainc
dasturdeba zog winadadebaSi: mi nil'io ‡oqqo sidil [lomT. 2003: 147]
`Sen mieci fuli erTs“, ...qo ɺn-Á-n s–-s–-sˆd-go hans-Wit yureS oqro nˆl'-–
n/li [van 1995: 246] `...xelSi TiToeuls (`TiTo-TiTo maTgans“) asi oqro
misca“ da sxv. misT.
93
nacvalsaxeli
beJituri ena mdidaria nacvalsaxelebiT. Sinaarsis mixedviT,
gamoiyofa nacvalsaxelTa cxra jgufi: pirisa, CvenebiTi, kiTxviTi,
kuTvnilebiTi, ukuqceviTi, gansazRvrebiTi, ganusazRvrelobiTi,
urTierTobiTi, uaryofiTi. yoveli jgufis nacvalsaxels, garda
kuTvnilebiTisa,1 aqvs sakuTari gramatikuli forma da saTanado
fnqciuri datvirTva. masTan, nacvalsaxeli rigi TaviseburebebiT
gamoirCeva _ araiSviaTad sxvadasxva jgufis nacvalsaxelSi
kombinirebulia substantivebisa da adieqtivebis gramatikuli niSnebi.
5.4.1. piris nacvalsaxelebi. beJituri piris nacvalsaxelebisaTvis,
bevri sxva daRestnuri enisagan gansxvavebiT, `eqskluziv-inkluzivis“
kategoria ararelevanturia (Sdr. xunZ. niJ `me“ da `is“, nil' `me“ da
`Sen“). garda amisa, es nacvalsaxelebi Taviseburebas saxelobiTisa da
ergativis orive ricxvis formaTa morfologiuri ganurCevlobiTac
amJRavneben (Sdr. qarT. sax., erg. me, Sen, Cven, Tqven), rac arqaul
movlenad miiCneva da predikatis ZiriTad aqtantTa kodirebis
kardinalur strategias ukavSirdeba [lomTaZe 1956: 408-409; Ciqobava,
cercvaZe 1962: 210; diqsoni 1994: ?].
piris nacvalsaxelebad gamoiyofa: sak. beJ. do `me“; mi `Sen“, ile
`Cven“, miJe `Tqven“; hunz. d–––– `me“, m–––– `Sen“, ile / e `Cven“, miJe `Tqven“.
rac Seexeba III piris, damoukidebeli nacvalsaelebi ar mogvepoveba
da nakluli paradigma sxva axlomonaTesave enaTa msgavsad CvenebiT
nacvalsaxelebiT aris Sevsebuli.2
yuradRebas iqcevs piris nacvalsaxelTa fleqsia, romlis drosac
1 kuTvnilebiTi nacvalsaxelis calke jgufad gamoyofa pirobiTia, vinaidan
rogorc enaTa tipologia cxadyofs, am tipis nacvalsaxelebis funqciiT, rogorc wesi,
piris nacvalsaxelTa naTesaobiTi brunvis formebi gamoiyeneba. am garemoebiT Cans
nakarnaxevi h. van den bergis Tvalsazrisi, riTac hunzibur dialeqtSi kuTvnilbiTi
nacvalsaxelebis arsebobas ugulebelyos [ix. van den bergi 1995: 60].
2 Tavad is faqti, rom e. w. III piris nacvalsaxelebi (es, eg, is, igi) TanamosaureTa
(I da II piri) farglebs gareT dgas da sivrcobriv lokalizacias gamoxatavs, aZnelebs
am rigis nacvalsaxelTa piris nacvalsaxelebad miCnevas [Sdr. SaniZe 1980: 42].
94
absolutivisa da ergativis formebi, erTi mxriv, mxolo, meore mxriv,
`irib“ brunvaTa formebi erTmaneTisagan met-naklebad gansxvavdebian.
simptomaturia, rom mxoloobiTi iricxvis II piris forma `irib“
brunvebSi supletivizmiT xasiaTdeba da II fuZe I piris nacvalsaxelTan
poulobs paralels. arc is Cans SemTxveviTi, rom fuZeTa vokalizmSi
alternaciis niSnebi SeimCneva.1
piris ncvalsaxelebs lokaluri brunvebic moepoveba da isini
ZiriTadad arsebiT saxelTa analogiurad aris nawarmoebi.
sailustraciod mogvyavs piris nacvalsaxelTa brunebis paradigmebi
orive dialeqtis mixedviT:
sakuTriv beJituri dialeqti
tabula 5.6.
leqsikuri mniSvn.
brunvebi
me
Sen
Cven
Tqven
sax. do mi ile miJe
erg. do mi ile miJe
mic. di-l du-l ilo-l mizo-l
naT. di-Á-e2 di-bo ilo-s mizo-s
instr. d‹-d3 d�-d ilo-d mizo-d
adgil. d‹-t¾a d�-t¾a ilo-t¾a mizo-t¾a
mimarT. d‹-t¾a-l d�-t¾‰l ilo-t¾a-l mizo-t¾a-l
1 am TvalsazrisiT es sakiTxebi specialur Seswavlas moiTxovs.
2 gamoyofen II naTesaobiTis formasac (die-la), magram ramdenadac –la formantiT
gaformebuli `naTesaobiTi“ oden `irib“ brunvaTa msazRvrelad gamoiyeneba, mas
adieqtivis funqcia aqvs da brunvis formad ver miviCnevT, mag.: diela maRos nisall'iro
zedmiw. `Cemi tanis saTqmeli (= Cemi avtobiografia).
3 instrumentalisis formebi pirobiTad mogvyavs, radganac Tanamosaubre adamiania
da gonier sulier arsebebs ki es brunva, rogorc wesi, ar moepoveba, Tumca hunzibrSi
kuTvnilebiTobis formiT (il-do-s/il-do-d `Cveniani“, `CvenTagani“) mainc gamoiyeneba [ix.
van den bergi 1995: 60].
95
daSor. d‹-t¾a-s d�-t¾a-s ilo-t¾a-s mizo-t¾a-s
Sual. d‹-t¾a-l-t¾‰ d�-t¾a-l-t¾‰ ilo-t¾a-l-t¾‰ mizo-t¾a-l-t¾‰
hunziburi dialeqti
leqsikuri mniSvn.
brunvebi
me
Sen
Cven
Tqven
sax. d– m– ile miJe
erg. d– m– ile miJe
mic. di-‡t/di-i/d‹ dˆ-b‹ il� miJ�
naT. di-Á-e dˆ-b– ilu-s miJu-s
instr. di-do1 dˆ-b–-d/du-do ilo-d miJo-d
adgil. d‹-t¾a d�-t¾o ilo-t¾o miJo-t¾o
mimarT. d‹-t¾o-l d�-t¾r-d–r ilo-t¾o-d–r miJu-t¾ol-d–r
daSor. d‹-t¾o-s d�-t¾o-s ilu-t¾o-s miJu-t¾o-s
Sual. d‹-t¾o-l-t¾o d�-t¾o-d–r-t¾o ilo-t¾o-d–r-t¾o miJu-t¾o-d–r-t¾o
5.4.2. CvenebiTi nacvalsaxelebi. am rigis nacvalsaxelSi mosaubresTan
mimarTebiT sivrcobrivi lokalizacia aris asaxuli: 1) pirvel pirTan
axlomyofi; 2) meore pirTan axlomyofi; 3) pirvel-meore pirebisagan
daSorebuli. garda amisa, CvenebiTi nacvalsaxelebi TviT jgufis
SigniTac uCveneben klas-kategoriis mixedviT sak. beJ. gansxvavebas:
1) …………ah(a)di || hudi2 (I, IV kl.); …………ah(a)do || hodo (II, III kl.) `es“ (I pirTan
1 cnobilia, rom instrumentalisi beJiturSi naTesaobiTi brunvis (msazRvrelis(
funqciiTac dasturdeba da -do / -d niSans adieqtiuri sufiqsis funqcia aqvs
dakisrebuli [ix. lomTaZe 1996: 183, 218]. amiT Cans gamowveuli, rom di-do forma II
naTesaobiTis kuTvnilebad cxaddeba [isayovi, xalilovi 2001: 268].
2 Tavisi agebulebiT es nacvalsaxelebi rTuli Cans: …………a- odindeli klasifikatori
[javaxiSvili 1937: 279-280], ha- miTiTebis funqciis matarebeli nawilaki [lomTaZe 1956:
277], xolo d, l, n elementebi III piris nacvalsaxelis reliqturad Semonaxuli naSTebi
[Ciqobava 1942: 32]. garda amisa, CvenebiTi nacvalsaxelebi ganicdian nairgvar fonetikur
gardaqmnebs [dawvr. ix. lomTaZe 1956: 269-305].
96
myofi);
2) …………ahli || huli, …………ah(a)ni || huni (xaS.) (I, IV kl.); …………ahlo || holo,
…………ah(a)no || hono (xaS.) `eg“ II pirTan myofi);
3) …………ah(a)gi || hugi1 (I, IV kl.), …………ah(a)go || hogo (II, III kl.) `is“ (sxvagan
myofi); hunz. 1) h––––d (I, III, IV k.), bodu (II kl.) `es“, 2) b–l (I, III, IV kl.),
bolu (II kl.) `eg“, 3) ––––g (I, III, IV kl.), ogu (II kl.) `is“.
mravlobiT ricxvSi reducirebuli xmovani morfonologiur
safuZvelze kvlav aRdgeba: 1) …a-had-dŒl || …a-had-rol;, hod-dŒl || < hod-
rŒl `eseni“; 2) …a-bal-lŒl || < …a-hag-rol, hol-lŒl || hog-rol, hog-Œl,
hol-Œl (kilok. var.) `egeni“; 3) …a-hag-gŒl || < …a-hag-rŒl, …a-hag-Œl, hog-
gŒl || < hog-ŒŒl `isini“.
1 sagulisxmoa, rom jer kidev 60 wlis win e. lomTaZes Cauweria …‰gi (`is“), …‰li
(`eg“) formebi, romlebSic procesi amgvarad warmarTula: …………ahagi > …………aagi > …………‰‰‰‰gi, …ahali
> …aali > …‰li, amJemad Cveulebrivia …ahgi, …ahli formebi [ix. xalilovi 1995: 399-300].
97
tabula 5.5.
gasubstantivebuli CvenebiTi nacvalsaxelTa brunebis paradigmebi
sakuTriv beJituri dialeqti
a. mxoloobiTi ricxvi
`es“ `eg“ `is“ nacval- saxelebi
brunvebi
I, IV kl. II, III kl. I, IV kl. II, III kl. I, IV kl. II, III kl.
sax. …ahdi || hudi1 …ahdo || hodo2 …ahali || huli …ahlo || holo …ah(a)gi || hugi …ah(a)go || hogi
erg. …aha-co || ho-co …aha-l'o ||
ho-l'o
…‰l-xo ||
bol-co
…‰l-l‘o ||
hol-l‘o
…ahag-co ||
hog-co3
…ahag-l'o ||
hog(l'o
mic. …ahaco-l || hoco-l …ahal'o-l ||
hol'o-l
…‰co-l,
holco-l
…‰l‘o-l ||
holl‘o-l
…ahagco-l ||
hogco-l
…ahagl'o-l ||
hogl'o-l
naT. …ahaco-s || hoco-s …-ahal'o-s ||
hol'o-s
…‰lco-s ||
holco-s
…‰l‘o-s ||
holl‘o-s
…ahgco-s ||
hogco-s
…ahagl'o-s ||
hogl'o-s
instr. …ahaco-d || hoco-d …ahal'o-d ||
hol'o-d
…‰lco-d ||
holco-d
…‰ll‘o-d ||
holl‘-d
…ahagco-d ||
hogco-d
…ahagl'o-d ||
hogl'o-d
1 mogvyavs martooden kapuWuri Tqmis monacemebi. sxva TqmaTa formebis Sesaxeb ix. [lomTaZe 1956: 296-297].
2 i ↔ o xmovanTa alternaciiT klasTa korelacia axlomonaTesav enaTaTvisac aris niSandoblivi Sdr. sak. did. a ↔ u: Áeda (I kl.),
Áedu (II kl.) `es“.
3 sagulisxmoa, rom e. lomTaZe am magaliTs ergativSi (…ahaqco) formiT imowmebs, rac gafSvinvierebis safuZvlze asimilaciurad
Cans miRebuli [lomTaZe 1956: 296].
98
b. mravlobiTi ricxvi
nacvalsaxelebi
brunvebi
`eseni“ `egeni“ `isini“
sax. …ahad-dŒl ||
hod-dŒl
…ahal-lŒl ||
hol-lŒl
…ahag-gŒl ||
hog-gŒl
erg. …ahad-lo ||
hod-lo
…ahal-lo ||
hol-lo
…ahag-lo ||
hog-lo
mic. …ahadlo-l ||
hodlo-l
…ahallo-l ||
hollo-l
…ahaglo-l ||
hglo-l
naT. …ahadlo-s ||
hodlo-s
…ahallo-s ||
hollo-s
…ahaglo-s ||
hoglo-s
instr. …ahadlo-d ||
hodlo-d
…ahallo-d ||
hollo-d
…ahaglo-d ||
hoglod
hunziburi dialeqti
mxoloobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi nacvalsaxelebi
brunvbi
`es“ `eg“ `is“ `eseni“ `egeni“ `isini“
sax. b–d (I, II, IV
kl.), b–l (I, II,
IV kl.), (II kl.)
bolu (II kl.)
–g (II, III,
IV kl.),
ogu (II
kl.)
bad-ra b–l-la –g-ra
erg. bol‘u-l ol‘u-l b–dra-l b–lla-l –gra-l
mic. bol‘� ol‘� b–dr‰ b–ll‰ –gr‰
naT. bol‘u-s ol‘u-s b–dra-s b–lla-s –gra-s
instr. bol‘u-d ol‘u-d b–dra-d b–lla-d –gra-d
99
garda zemoganxiluli nacvalsaxelebisa, dasturdeba meoreuli
CvenebiTi nacvalsaxelebi, mag. …ahaddiÁo `aseTi“, …ahaggiÁo `iseTi“,
…ahalliÁo `egeTi“, –gas (hunz.) `amnairi“ da misT.
5.4.3. kiTxviTi nacvalsaxelebi. beJitur enaSi `vin?“ da `ra?“
nacvalsaxelebi formobrivad garCeulia1 (Sdr. sak. did Se………… `vin“, `ra“):
suko > || suyo2 (sak. beJ.), suku (hunz.) `vin?“, siÁo (kap.), SiÁo (xaS.), SiJo
(tlad.), SiÁo || SiJo (hunz.) `ra?“
specialur literaturaSi garkveulia, rom zemomoyvanili
navalsaxelebi struqturulad rTulia: si-, Si- (`ra?“), su- (`vin?“)
Zireuli masala Cans, xolo intervokaluri –Á- SeiZleba odindel
klasifikatorad CaiTvalos [lomTaZe 1956: 390; imnaiSvili 1963: 129]. rac
Seexeba bolokidur xmovans, igi gvian darTuli elementi Cans.3
kiTxviT nacvalsaxelebi mravlobiTi ricxvis formebs moklebulni
arian, magram maT moepoveba bruneba, romelic xasiaTdeba rigi
TaviseburebebiT:
a) beJitr dileqtSi ergatividan moyolebuli supletur fuZes
1 kiTxviT nacvalsaxelTa amgvari diferenciacia meoreuli unda iyos. kerZod,
saxelobiT brunvaSi suku (`vin?“) semantikuri gadaazrianebiT (`ra?“ → `vin?“) `vin“ da
`r“ nacvalsaxelia gasarCevad gviandeli movlena Cans. Tavdapirvelad es
nacvalsaxelebi, rogorc cnobilia, formobrivad erTnairi unda yofiliyo [Ciqobava
1942: 40-43; imnaiSvili 1963: 129...].
aqedan gamomdinare, suku (`kaci“) da suku (`vin?“) formaTa brunebis
gansxvavebulobis sakiTxic avtomaturad moixsneba, vinaidan ergativsa da `irib“
brunvebSi `vin?“ nacvalsaxeli nacvalsaxeluri fuZiT (sak. beJ. l‘o-: hunz. sa- `vin“)
gansxvavdeba: beJiturSi amosavali arqetipi daculia, xolo hunziburSi s (< s´: Sdr.
xunZ. `ra“) spirantis Semcveli forma unificirebulia da `vin“ nacvalsaxelis
magivradac gamoiyeneba [ix. Ciqobava, cercvaZe 1962: 211-213; lomTaZe 1963: 104; Sdr.
bokarevi 1959: 44, 25].
2 k > y procesi interess aRZravs xunZ. bokuna: did. zeyu (`iyo“) formaTa
urTierTmimarTebis kuTxiTac.
3 SesaZloa mas nacvalsaxelSi meti garkveuloba Sehqonda da morfonologiurad
iyo Sepirobebuli. igi kiTxviT formebSi SeiZleba grZeli saxiTac Segvxvdes, mag.: iÁo
Áeg‰d dul? _ siÁŒ? `ded naxe (Sen)? _ ra?“
100
gamoavlenn, romelic saerToa orive nacvalsaxelisaTvis. isini
gansxvavdebian xmovnis alternaciiT: sak. beJ. o (`vin“): i (`ra“). `ra?“
nacvalsaxeli damatebiT dairTavs -ni elements.
b) hunzibur dialectSi fuZeTa supletivizmi ar SeiniSneba _ `ra“
nacvalsaxelis saxelobiTSi S meoreuli Cans: S < s. sxva mxriv, sakuTriv
beJituriseburi viTareba gvaqvs.
tabula 5.6.
kiTxviT nacvalsaxelTa (`vin?“ `ra?“) brunebis paradigmebi:
sakuTriv beJituri dialeqti hunziburi dialeqti nacvalsaxe-
lebi
brunvebi `vin?“ `ra?“ `vin?“ `ra?“
sax. suko siÁo, SiJo suku SiÁo
erg. l‘Œ l‘ini so ɺ-lo ɺ sin-lo
mic. l‘Œ-l l‘ini-l so ɺ-Á sin‹
naT. l‘oÁ(s) l‘ini-s so ɺ-Á-s sini-s
instr. l‘Œ- l‘ini-d so ɺ-doɺ sn-do ||
sini-d1
adg. l‘Œ-t¾a l‘ini-t¾a so ɺ-t¾a sini-t¾
mimarT. l‘Œ-t¾a-l l‘ini-t¾a-l so ɺ-t¾a-l
daSor. l‘Œ-t¾a-s l‘ini-t¾a-s so ɺ-t¾a-s sin-t¾o-s
translat. l‘Œ-t¾a-l-t¾‰ l‘ini-t¾a-l-t¾‰ so ɺ-t¾a-l-t¾‰ sini-t¾o-t¾
damatebiT dasturdeba Semdegi kiTxviTi nacvalsaxelebi, romelTac
araiSviaTad mravlobiTi ricxvic ewarmoebaT: sak. beJ. n‹Áo (mr. r. n‹Á‰)
`rogori? n‹Áoso `romeli?“ la, lad, laso `ramdeni?“ sud `ratom?“...;
1 sinid (`riT?“) forma e. bokariovis naSromSi dasturdeba [bokarevi 1959: 44].
101
hunz. hin‰s `romeli?“ hindil `rogori?“ hidil `ramdeni?“ surŒɺ `ratom?“
da misT.
ramdenime sailustracio winadadeba: sud mi d‹Ãa iylaSa‡aS? (kap.)
`Sen me (`CemTan“) ratom ar melaparakebi?“ lasso is‹ dubo? (tlad.)
`ramdeni Zma gyavs (Sen)?“ JeÁsa n‹‹‹‹Áo ha…a-(baydi geÁ? `dRes rogori
amindia?“ hidil l'ˆ li dˆb–? (Rarb.) `ramdeni wlis xar (Sen)?“
5.4.4. kuTvnilebiTi nacvalsaxelebi. kuTvnilebiTi nacvalsaxeli,
rogorc cnobilia, `...gamoxatavs kuTvnilebiT urTierTobas sagansa da
nacvalsaxeliT nagulisxmev pirs Soris“ [SaniZe 1980: 43]. mis funqcias,
rogorc wesi, asrulebs piris nacvalsaxelis naTesaobiTis brunvis
forma, romelic metwild msazRvrelis rolSi gamodis, mag.: sak. beJ. diÁe
bil'o `Cemi saxli“, dibo qid `Seni gogona“, ilos �l' `Cveni sofeli“,
mizos1 bisa `Tqveni Tevzi“…; hunz. diÁe `Cemi“, dˆ̂̂̂b–––– `Seni“, ilus `Cveni“,
miJus `Tqveni“.
5.4.5. ukuqceviTi nacvalsaxeli. beJitur enaSi ukuqceviT
nacvalsaxels Tavisi sakuTari forma aqvs: J‘‘‘‘ (sak. beJ.), Ju (hunz.)
`TviTon“, mr. r.: J‘‘‘‘-…………““““l (sak. beJ.), Ju-ru (hunz.).
1 tladalur TqmaSi e. lomTaZe y-s Semvel variantsac (miyoS < miyos "id".)
adasturebs [lomTaZe 2003.
102
tabula 5.7.
ukuqceviT nacvalsaxelTa brunbis paradigma
sakuTriv beJituri dialeqti hunziburi dialeqti nacvalsaxe-
lebi
brunvebi
mxoloobiTi
ricxvi
mravlobiTi
ricxvi
mxoloobiTi
ricxvi
mravlobiTi
ricxvi
sax. J‘‘‘‘ `TviTon“ J‘‘‘‘-…“l Ju `TviTon“ Ju-ru
erg. hini hide Jin-lo Jide-l
mic. hini-l hide-l Jin‹ JidŠ
naT. hini-s hide-s Jini-s Jide-s
instr. hini-d hide-d Jin-do Jide-d
ukuqceviToba sxvagvaradac gamoixateba: piris nacvalsaxelebs
daerTvis transformirebuli ukuqceviTi nacvalsaxeli, mag.: sak. beJ. do-
zu `me Tavad“, mi-zu `Sen Tavad“, ile-zu `Cven Tavad“, miJe-zu `Tqven
Tavad“; hunz. d–-du `me Tavad“, m–-Ju `Sen Tavad“, –g-Ju `is Tavad“...
sakuTriv beJitur dialeqtSi J‘‘‘‘ ukuqceviT nacvalsaxels daerTvis -
zu [xalilovi 1995: 401], rac reduplikaciis tolfasi Cans, mag.: J‘‘‘‘-ze
`TavTavad“. hunziburSi ukuqceviTobis intensivobas –n nawilaki
gamoxatavs [ix. isayovi, xalilovi 2001: 268]. masTan, SeiZleba ukuqceviTi
nacvalsaxeli reduplicirebuli saxiTac (Jin-Sin-) Segvxvdes [van den
bergi 1995: 64]
5.4.6. gansazRvrebiTi nacvalsaxeli. sakuTriv beJitur dialeqtSi
gansazRvrebiT nacvalsaxelebad unda gamoiyos: s‹‹‹‹-sidi `TiToeuli“
h’’’’hiÁo, yawwo `yvela“, suko-na-zu `yovelgvari“, `yvela“.
hunziburdialeqtSi gvxvdeba: suku-no-J (hunz.), SiÁo-no-J1 (Rarb.) `yvela“,
1 SiÁonoJ (`yoveli“) gansazRvrebiTi nacvalsaxelia, Tumca ganusazRvrel
nacvalsaxelad aris dasaxelebuli [ix. isayovi, xalilovi 2007: 267].
103
siÁo-na-zu `yvelaferi“. orsave dialeqtSi iCens Tavs xunZurisagan
SeTvisebuli gansazRvrebiTi nacvalsaxelebi: Sibab (sak. beJ.), Sibab, Sinab
(hunz.) `yoveli“, Jib-Jib (kap.) `yoveli“.
gasubstantivebuli gansazRvrebiTi nacvalsaxelebi zedsarTavi (resp.
arsebiTi) saxelis analogiurad ibrunvian.
tabula 5.8. gansazRvrebiTi nacvalsaxelebis (s‹-sidi `TiToeuli“
h’hiÁo `yvela“, yawwo `yvela“) brunebis paradigmebi sakuTriv beJitur
dialeqtSi.
`TiToeuli“ `yvela“ `yvela“
sax. s‹-sidi h’hiÁo yawwo
erg. s‹-sidi-da h’hiÁ-a yawwo-la
mic. s‹-sidida-d h’hiÁa-l yawwola-l
naT. s‹-sidida-s h’hiÁa-s yawwola-s
instr. s‹-sidila-d h’hiÁa-d yawwola-d
specialur literaturaSi aRniSnulia, rom hunzibur dialeqtSi
xunZuri warmomavlobis gansazRvrebiTi nacvalsaxeli moklebulia
brunebis paradigmas [isayovi, xalilovi 2001: 268]. Cvens xelT arsebul
masalaSi orsave ricxvSi gvxvdeba am nacvalsaxelis brunvis formebi:
mxoloobTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
sax. Sinab1 `yoveli“ Sinab-la
erg. Sinab-li-l Sinab-la-li
mic. Sinab-l‹ Sinab-la-l‹
naT. Sinab-li-s Sinab-la-li-s
instr. Sinab-li-d Sinab-la-li-d
1 xunZurSi calke segmentad gamoiyofa -ab klasifikatori, romelic S ´́́́in- kiTxviTi
nacvalsaxelis fuZes daerTvis. hunziburSi –ab elementi fuZes aris Sexorcebuli da
klasur gagebas moklebulia.
104
5.4.7. ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli. ganusazRvrelobiTi
nacvalsaxelebi iwarmoeba saTanado kiTxviTi nacvalsaxelis ama Tu im
formisagan ganusazRvrelobiTi -di nawilakis darTviT, mag.: sak. beJ.
suko-di1 `viRac“, siÁo-di `raRac“, sukodi-su-di `vinme“, siÁodi-su-di
`rame“, l‘oÁs-di `viRacis“, l‘inisdi-su-di `raRacisgan“, niÁodi-su-di
`romeliRac“...; hunz. suku-di `viRac“, SiÁo-di `raRac“, sukudi-su-di
`vinme“, SiÁodi-su-di `rame“, niÁo-di `sadRac“ da a. S.
zemomoyvanil nacvalsaxelTagan zog maTgans SeiZleba mravlobiTi
ricxvis formac ewarmoos da, rogroc samarTlianad aris aRniSnuli,
amgvari nacvalsaxelebi kiTxviTi da uaryofiTi zmnis formebTan
Cveulebriv ar gamoiyeneba [van den bergi 1995: 63].
5.4.8. urTierTobiTi nacvalsaxeli. rogorc enaTa tipologia
cxadyofs, am rigis nacvalsaxelebi naklebad aris gavrcelebuli da
beJituri am mxriv gamonakliss ar warmoadgens. gvxvdeba mxolod erTi
kompoziciuri warmoebis nacvalsaxeli, romelic pirveli komponenti
ergativSi dgas, xolo meore komponenti ki _ saxelobiTSi: sidi-hbonso
(sak. beJ.) `erTmaneTi“ (Sdr. Zv. qarT. `erTman-erTi“).
hunzibur dialeqtSi `erTmaneTis“ mniSvnelobiT dasturdeba JidŠŠŠŠ-s
JidŠŠŠŠ, romelic ukuqceviTi nacvalsaxelis mravlobiTi ricxvis formis
reduplikaciis Cans miRebuli: ...JidŠs JidŠ xabarlit¾ zuyun lo –gra [van
1995: 154, 6] `...erTmaneTis ambavze iyvnen isini“.
5.4.9. uaryofiTi nacvalsaxeli. beJitur enaSi sakuTari warmoebis
uaryofiTi nacvalsaxelebi ar mogvepoveba. uaryofiToba nacvalsaxeluri
saSualebebiT gamoixateba kiTxviTi nacvalsaxelebze bifunqciuri {-na / -
n����} (sak. beJ.), -n(o) (hunz.) darTviT, mag.: suko-na, ho-suyo-na (sak. beJ.),
suku-n (hunz.) `aravin“, siÁo-na (sak.beJ.), SiÁo-n `araferi“, `arara“.
rogorc aRniSnulia, hosuyona `aravin“, hoSS÷÷÷÷n���� `araferi“ sakuTriv
1 sainteresoa, rom g. madieva kapuWur TqmaSi adasturebs rTul formebs,
romelTac -di-ze damatebiT daerTvis ukuqceviTi nacvalsaxeli zu `Tavad“ [madieva 1965:
104], mag.: suko-di;ze `viRac“, siÁo-di-zu `raRac“.
105
beJitur dialeqtSi klasisa da brunvis mixedviT ucvlelia [xalilovi
1995: 401]. hunzibur dialeqtSi brunvis kategoria moepoveba SiÁon
(`arara“) nacvalsaxels,y romelsac `irib“ brunvebSi amosavali
fuZiseuli Tanxmovani aRudgeba:
sax. SiÁo-n `arara“
erg. sin-lo-n
mic. sin‹‹‹‹-n
naT. sini-s-no
instr. sini-d-no
hunzibur dialeqtSi SeiniSneba xunZurisagan SeTvisebuli uaryofiTi
nacvalsaxeli Sibnigi `araferi“ (Sdr. xunZ. S´ib-nigi `rac ar unda iyos“),
romelic ar icvleba ricxvis mixedviT da brunebis paradigmasac
moklebulia.
106
Tavi V
zmna
1. zogadi. zmna, rogorc winadadebis xerxemali, aris metad rTuli
Sinaasis Semcveli morfologiuri monacemi. beJitur enaSi zmnas
moepoveba rogorc uRlebis (gramatikuli klasis, ricxvis, drois, kilos,
aqtis), ise warmoqmnis (kauzativis, aspeqtis, potencialisis) kategoriebi.
gramatikuli klasis garda, romelic gamsWvalavs zmnis mTel sistemas da
warmoadgens mis metad specifikur niSans, SeiniSneba pirisa da gvaris
Canasaxi.
zmna icvleba dro-kiloTa mixedviT, romlebiTac beJituri ena
sakmaod mdidaria. mravlobiToba aRiniSneba klasifikatorebis
saSualebiT, romlebic daerTvian prefiqsebad an sufiqsebad. klasis
eqsponentebisagan gansxvavebiT, yvela sxva fleqsiuri da derivaciuli
niSani zmnas sufiqsad moudis.
uRvlilebis sistemaSi arcTu mcire roli akisria infinitiur,
masdarul, absolutiur da mimReobur formebs, romlebic aRweriTi
(analizuri) warmoebis organul komponentebs warmoadgenen.
sagulisxmoa, rom sak. beJituri da hunziburi dialeqtebis ZiriTadi
Taviseburebani metwilad zmnis sistemaSi iCens Tavs.
2. gramatikuli klasisa da ricxvis gamoxatva zmnaSi. nebismieri zmna,
Tu is klasis eqsponents moklebuli ar aris, orsave ricxvSi klasTa
mixedviT saTanadod icvleba. zmnaSi ricxvis aRniSvnis principi klasis
gamoxatvis analogiuria _ masSi airekleba Sesabamisi klasis subieqtis
an obieqtis (resp. obieqtebis) simravle: gardamaval zmnaSi _ realuri
subieqtisa (RS), gardauvalSi ki _ realuri obieqtisa (RO), mag.: honl‘o
(RS _ erg.) maCe (ROd _ sax.) b-ol'oc (tlad.) `is miwas xnavs~, mr. r.
honl‘o (RS _ erg.) maCeÁa (ROd _ sax.) r-ol'oc `is miwebs (yanebs) xnavs~; ––––g
(RS _ sax.) Ø-ent¾en lo marat¾ (van 1995: 162, 4) `is avida mTaze~.
sagulisxmoa, rom beJituri zmna klasis eqsponentebs infiqsadac
gviCvenebs, rac am enis Taviseburebas warmoadgens [x. 3.2.1]. uklasniSno
107
zmnaTaTvis infiqsuri klasifikatoris (yora kiSa-ba-C `bavSvebi
TamaSoben...) darTva bunebrivi movlena iqneboda, Tumca klasniSniani
zmnebis damatebiTi markireba ucnaurobad miiCneva. bolo SemTxvevaSi
mravlobiTobis ormagad aRniSvna gviandeli procesi Cans da, rogorc
varaudoben, uklasniSno zmnaTa mravlobiTobis specialuri afiqsebiT
gamoixatvis analogiiT ganviTarebuli [burWulaZe 1989: 197]. rac Seexeba
zmnis mravlobiTobis infiqsur niSnebs, isini genezisurad substantivTa
mravlobiTobis niSnebTan pouloben paralels [lomTaZe 2000: 82].
amrigad, beJituri zmna SeiZleba iyos klasniSniani an uklasniSno.
klasniSnian zmnebs klasifikatori yvela droisa da kilos formaSi
gasdevs. klasniSniani zmnebia: sak. beJ. Á-o…al `keTeba~, `qmna~, Á-aÃal
`gaxdoma~, `yofna~, Á-aRal `warTmeva~, Á-atal `siyvaruli~, Á-onyal
`moyvana~, Á-ezal `waReba~, `wayvana~, Á-edlal `Caqroba~, Á-‘WWal `Wra~ (k.),
r-eCal `gaCereba~, `dgoma~, r-aRal `amoReba~, `moZroba~, r-esal `Wama~
(xaS.)...; hunz. r-eqa `Camovardna~, r-oxa `aReba~, `yidva~, r-u…a || r-ua
`keTeba~, r-uWWWa `Wra~, n-exa `Sexeba~, n-et¾a `wasvla~ da mr. sxv.
SedarebT mcirea uklasniSno zmnaTa ricxvi: sak. beJ. gulal
`dadeba~, `dadgma~, Caxal `wera~, nil'lal `micema~, giÁal `svla~,
`siaruli~, geli (tl.), geÁ (k.), g�l‘i (xaS.) `aris~, kiSal `TamaSi~, xul'al
`sma~...; hunz. Canxa `wera~, l‘iSa `dawebeba~, ful'a `berva~, kard‰ `triali~,
Sit¾a `Cacma~ da a. S.
uklasniSno zmnebi Taviseburebas gviCveneben im mxriv, rom saTanado
predikatul sintagmaSi saxelis klassa da ricxvze miTiTeba xdeba
atributuli saxelis an leqsikuri mniSvnelobis saSualebiT. iSviaTad
gvxvdeba iseTi SemTxvevebic, rodesac fuZiseuli xmovnis ablautiT
(Sinagani fleqsiiT) axdenen klasTa diferenciacias. kerZod, meSveli
zmna (`aris~) lo gamoiyeneba _ I, II, III klasebisaTvis, xolo li _ II
(nivTebi), IV klasebisaTvis tot-al (I kl.), tit-al (II kl.), tut-al (III
kl.) `srola~, ToÃ-al (I kl.), TiÃ-al (NII kl.), TuÃ-al (III kl.) `fusfusi~...
[bokarevi 1959: 98; van den bergi 1995: 99-100; xalilovi 1995: 404; lomTaZe
2000: 50].
108
3. uRvlilebis tipebi: klasovani, klasovan-pirovani. beJituri zmna
Cveulebrivi gagebiT monopersonaluria da klasovani uRvlilebis mqone,
radgan masSi gramatikulad aRiniSneba oden erTi saxelis (subieqtis an
obieqtis) klasi, e. i. saxeli zmnaSi saTanado klasifikators aCens.
masTan, rogorc cnobilia, gardauval zmnaSi realuri subieqtis klasi
aisaxeba, mag.:
sakuTriv beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
mxoloobiTi ricxvi
I kl. abo (RS _ sax.) Øohdas o ɺɺ ɺɺbu (RS _ sax.) _ Ø-–hd‰ `mama muSaobs~
II kl. iÁo (RS _ sax.) Á-ohdas iÁu (RS _ sax.) Á-–hd‰ `deda muSaobs~
III kl. ons (RS - sax.) b-ohdas ons (RS _ sax.) b-–hd‰ `xari muSaobs~
IV kl. yo…………a (RS _ sax.) Á-ohdas y––––ra (RS _ sax.) r-–hd‰ `bavSvi muSaobs~
mravlobiTi ricxvi
I kl. abol, iÁol (RS _ sax.)
b-ohdas
oɺbu…a, iÁu…a (RS _ sax.)
b-–hd‰
`mamebi, dedebi
muSaoben~
II kl. onso, yo…………a (RS _ sax.)
Á-ohdas
onsu, y–ra (RS _ sax.)
r-–hd‰
`xarebi, bavSvebi
muSaoben~
obieqturi uRvlilebisas klasniSnian gardamaval zmnaSi realuri
(uaxloesi) obieqtis klasi da ricxvi aRiniSneba. sqematurad:
sakuTriv beJituri dialeqti
I kl. isti (RS _ erg.) m�Ce (ROd _ sax.) b-ol'os `Zma yanas xnavs~
II kl. aÃÃa (RS _ erg.) m�Ce (ROd _ sax.) b-ol'os `qali yanas xnavs~
III kl. onsi (RS _ erg.) m�Ce (ROd _ sax.) b-ol'os `xari yanas xnavs~
IV kl. l‘‹ (RS _ erg.) m�Ce (ROd _ sax.) b-ezeS `wyals yana miaqvs~
realuri subieqti SeiZleba idges micemiT brunvaSi, xolo uaxloesi
obieqti _ saxelobiTSi. gardamaval zmnaSi amjeradac realuri obieqtis
klasi aisaxeba:
109
mxoloobiTi ricxvi
I kl. dil (RS _ mic.) Ø-acca abo (ROd _ sax.) `me miyvars mama~
II kl. dil (RS _ mic.) Á-acca iÁo (ROd _ sax.) `me miyvars deda~
III kl. dil (RS _ mic.) b-acca gege (ROd _ sax.) `me miyvars Widaoba~
IV kl. dil (RS _ mic.) Á-acca kima (ROd _ sax.) `me miyvars yveli~
mravlobiTi ricxvi
I kl. dil (RS _ mic.) b-‰cca oJo-da,
qib-ba (ROd – sax.) `me miyvars biWebi, gogoebi~
II kl. dil (RS _ mic.) Á-‰cca Rand-ba,
wit-a (ROd _ sax.) `me miyvars yvavebi, danebi~
garda amisa, beJitur enas moepoveba winadadebis posesiuri
konstruqcia, romelSic realuri subieqti naTesaobiT brunvaSia, xolo
realuri obieqti _ saxelobiTSi. imis gamo, rom meSveli zmna
uklasniSnoa, klasifikatori gramatikulad ar aris realizebuli, mag.:
�Jd�hl‰S (RS _ naT.) haboÁ (ROd _ sax.) geÁ (xaS.) `devebs (`devebis~) aqvT
(`aris~) wisqvili~, ol‘us (RS _ naT.) s–rÁo (ROd _ sax.) lo (hunz.) `mas
(`misi~) cxeni hyavs (`aris~)~.
zemomoyvanil winadadebebSi formobrivad ar Cans, Tu habo
(`wisqvili~) da s––––rÁo (`cxeni~) romel gramatikul klass ganekuTvnebian.
klasuri kuTvnilebis gamocnoba SesaZlebeli gaxdeba mxolod im
SemTxvevaSi, Tuki maT daukavSirdeba romelime adieqtivi. Tavad am enaze
metyvelisaTvis semantikuri warmodgenac sakmarisia gramatikul klasTa
gasarCevad.
garda klasovani uRvlilebisa, romelic beJituri enis orive
dialeqtisTvis Cveulebrivi movlenaa, hunzibur dialeqtSi awmyos wris
nakvTTan SemCneulia klasovan-pirovani uRvlileba [bokarevi 1959: 49; van
den bergi 1995: 83].
zmnis uRvlilebaSi piris kategoriis Camoyalibeba iwyeba mesame
piridan, rogorc ufro ganyenebuli erTeulidan. hunziburi zmnis awmyo
110
konkretulis I da II pirebSi dasturdeba -Co / -C formantiani awmyos
sruli forma, xolo III piri fuZis saxiT (nulovani morfemiT) aris
warmodgenili. ternarul opoziciaSi III piri I-II pirebs uniSnobiT
upirispirdeba, rogorc komunikaciis aqtSi CaurTveli piri komunikaciis
aqtSi monawile pirebs.1 amasTanave, zmna klasebis mixedviTac saTanadod
icvleba:
I d– Á-ent¾e-C `me mivdivar~
II m– Á-ent¾e-C `Sen midixar~
III ogu Á-ent¾e-Ø2 `is (qali) midis~
uklasniSno zmnebSi gramatikulad oden pirTa dapirispireba iqneba
gamoxatuli:
I d– xul'-Co `me vsvam~
II m– xul'-Co `Sen svam ~
III –g xul'-Ø2 `is svams~
4. gardamavlobis sakiTxisaTvis. beJitur enaSi, axlomonaTesave enaTa
analogiurad, zmna metwilad stabiluria. igi stabiluria xunZur
zmnasTan SedarebiT, romelSic gardamavali zmna labilur ergatiul
konstruqcias qmnis [Ciqobava, cercvaZe 1962: 244]. zmnis met-naklebi
stabiluroba da gvarTa garCevis SesaZlebloba TavisTavad svams
gardamavlobis sakiTxs.
beJitur enaSi, mravali enis analogiurad, gvxvdeba imTaviTve
gardauvali da gardamavali zmnebi. zmnis Ziris semantikidan gamomdinare,
gardamavali zmnebi SeiZleba warmoqmnil iyvnen pasivebisagan. pirvelad
aqtivTa struqtura xandaxan amgvari mosazrebis safuZvlianobas
cxadyofs [ardoteli 2008: 75].
cnobilia, rom zmnuri fuZis gaaqtiureba iberiul-kavkasiur enebSi
kauzaciis gziT xdeba Q[Ciqobava 1950, 061]. beJitur enaSic absoluturi
1 analogiuri viTareba gvaqvs xunZuri enis Warul dialeqtSi im gansxvavebiT, rom
procesi ufro Sors aris wasuli da II-III pirebi I pirs upirispirdebian [Ciqobava,
cercvaZe 1962: 233].
2 Ø aRniSnavs piris nulovan morfemas.
111
zmnebisagan relatiuri zmnebi kauzativis -l / > -n (beJ.), -l/-le (hunz.)
formantTa darTviT iwarmoeba, mag.: sak. beJ. Á-ut-al `dawola~ _ Á-uta-l-
al `dawvena~, nis-al `Tqma" _ niso-l-al `kiTxva~, xul'-al `daleva~ _
xul'o-ll-al `Sesmeva~, Á-uRo-s `kvdeba~ _ Á-uRo-l-ca `klavs~, b-eke-ro
`daiwva~ _ b-ike-l-lo (< *b-eke-l-ro) `dawva~...; hunz. nuy-a `moRunva
(iRuneba)~ _ nuye-l-a `moRunva (Runavs)~, beq-a `Camovardna~ _ beqe-l-a
`Camogdeba~, nos-a `bneva~ _ noso-l-a `yra~, Ø-uhu-r `mokvda~ _ Ø-uhu-le-r
`mokla~ da mr. sxv.
gardamaval zmnaTa sawarmoeblad kauzativis formantis funqciiT
gamoiyeneba agreTve -ki / -k (sak. beJ.), -(e)k / -k–––– / -k (hunz.) mazmnavebeli
(resp. fuZis mazmnavebel-maaqtivebeli) sufiqsi, romelic hunziburSi
funqciurad reinterpretirebulia da ufro kauzaciis roli akisria, mag.:
�Ád� `win~ _ �Ád�-k-al `gadaadgileba~, ÁaWWo `civi~ _ ÁaW-k-al `gaciveba~,
RaÁo `dampali~ _ RaÁ-k-al `dalpoba~...; hunz. Á-arCe `dgeba~, `iRviZebs~ _
Á-arCe-k `aRviZebs~, b-ut-a `daZineba (iZinebs)~ _ b-ut-k-a `daZineba
(aZinebs)~, m-uCe-r `gaiqca~ _ m-uCe-k-e-r `gaaqcia~, Ø-ohd‰-r `imuSava~ _ Ø-
ohd‰-k-e-r `amuSava~, b-ˆyyu `didi~ _ b-ˆy-k––––-r `gaadida~, kiSa-b‰r `iTamaSes~
_ kiSa-b‰-k-er `aTamaSes~, hel‰ `ixarSeba~ _ hel‰-k `xarSavs~ da misT.
5. gardamavlobisa da gvaris urTierTobisaTvis. marTalia beJituri
zmna garkveulwilad stabiluria, magram gramatikuli gvari bolomde
Camoyalibebuli ar aris. cnobilia, rom gvarsa da gardamavlobas Soris
mWidro kavSiri arsebobs, vinaidan gramatikuli gvaris mqone enaTa zmnaSi
moqmedebiTi gvari gardamavlobas iTavsebs.
beJituri enis erTi rigis Zireul da yvela nasaxelar zmnaSi
gardamavloba, rogorc zemoT vnaxeT, -ki / -k (beJ.), -k, -k–––– (hunz.)
formantebiT iwarmoeba. swored amgvarad nawarmoebi formebi binarul
opozicias qmnian -l‘/-l‘i (beJ.), -l/-la/-li (hunz.) sufiqsiT nawarmoeb
sapirispiro semantikis formebTan. aseTi formebis korelacia yvelaze
mkafiod nasaxelar zmnaTa warmoebaSi daCndeba. sailustracio
magaliTebi:
112
saxeli zmna
Áixalo-k-ca (moq.) `agrZelebs~
Áixalo `grZeli~
Áixalo-l‘-ca (vn.) `grZeldeba~
Á�nSe-k-ca (moq.) `amoklebs~
Á�nSS÷ `mokle~
Á�nSe-l‘-ca (vn.) `mokldeba~
inzo-k-ca (moq.) `agrovebs~, `abevrebs~
inzo `grova~
inzo-l‘-ca (vn.) `grovdeba~, `bevrdeba~
Áuy-k-ca (moq.) `adidebs~
Áuyo `didi~
Áuy-l‘-ca (vn.) `diddeba~
hinx-k-o-c (moq.) `arCens~
hinx `didxans~
hinx-l-o-c (vn.) `rCeba~
l‘iSe-k-e (moq.) `awebebs~
l‘iSe `webdeba~
l‘iSe-l-e (vn.) `ewebeba~
qoSe-k (moq.) `aTibvinebs~
qoSe `Tibavs~
qoSe-l (vn.) `iTibeba~
SesaZlebelia hunzibur dialeqtSi vnebiTad miCneul qoSela
(`mTibaoba~) tipis formebs potencialisis semantikac hqondes. garda
amisa, hunziburSi xdeba kauzativisa da pasiurobis (potencialisis)
sufiqsebis damTxveva, rac fonetikuri transformaciis (l‘ > l)
safuZvelze xdeba [lomTaZe 2000: 218]. Tavis mxriv, -l‘, romelic sak. beJ.
113
dialeqtSi ucvlelad aris daculi, genezisurad `gaxdoma~, `gardaqceva~
semantikis zmnuri Zirisagan unda iyos warmoqmnili[Ciqobava, cercvaZe
1962: 341-342].
6. aspeqtis kategoria. aspeqti zmnis erT-erTi uZvelesi
kategoriaTagania, radganac igi drois kategoriis winmswrebia [Ciqobava
1948: 76-80]. aspeqti ganimarteba, rogorc zmnis Tviseba _ gansxvavebulad
warmogvidginos moqmedebis mimdinareoba [ix. WumburiZe 1986: 8-9].
cnobilia, rom daRestnologiaSi aspeqtis kategoriis mimarT aris
araerTgvarovani damokidebuleba [burWulaZe 1993: 60-66]. konkretulad
didour enaTa mimarT sakiTxi aspeqtis calke gramatikul kategoriad
gamoyofis Taobaze ar dasmula, mxedvelobaSi Tu ar miviRebT
h. ibrahimovis werils, romelSic am TvalsazrisiT zogadad aris
mimoxiluli daRestnur enaTa viTareba [ibrahimovi 1999: 82-90].
enaTmecnierebaSi sazogadod garkveulia, rom gramatikuli
kategoriis calke gamosayofad aucilebelia ori piroba: gramatikuli
(forma) da leqsikuri (semantika). aspeqtis kategoria moqmedebis
mimdinareobis procesis ramdenime qvesaxeobas icnobs, romlebSic
funqciur-semantikuri korelacia (momentobrivi _ diuratiuli, usruli _
sruli, erTgzisi _ mravalgzisi...) sxvadasxvagvaria [jorbenaZe 1993: 74]. am
qvesistemebidan beJituri ensTvis niSandoblivia ori qvesistema: usruli
– sruli, erTgzisi – mravalgzisi.
e. bokarevi beJitur enis sak. beJitur dialeqtze dakvirvebisas wers:
`beJitur enaSi sakmaod didia im zmnaTa ricxvi, romelTac SeuZliaT
`gaxSirebuli formis~ zmnaTa calke saxe awarmoon gangrZobiTobis,
mudmivobis, moqmedebis Cveulebriobis mniSvnelobiT~ [bokarevi 1959: 101].
avtori orsave sakvlev dialeqtSi asaxelebs Cax-d-al (`wera xolme~)
tipis sailustracio magaliTebs, magram maT aspeqtis statuss ar aniWebs.
faqtobriv analogiurad iqcevian misi Tanamedrove Tu mogviano xanis
specialistebic, romlebic gamoyofen mravalgzisobis (resp. unaxaobis,
TurmeobiTobis) kategorias an antipasivs [imnaiSvili 1963: 171-172; van den
bergi 1995: 111; lomTaZe 2000: 161-171; Sdr. ibrahimovi 1999: 82].
swored Cax-da-s (`wers saerTod, mweralia~) tipis organulad
nawarmoeb magaliTebze dayrdnobiT SeiZleba beJitur enaSi gamoiyos
114
aspeqtis kategoria. aspeqtis (mravalgzisobis) kategoria, rogorc amas
savsebiT samarTlianad aRniSnavs e. lomTaZe `...damaxasiaTebelia
roogorc organulad nawarmoebi, ise yvela aRweriTi zmnuri
formisaTvis. misi aRmniSvnelia specialuri sufiqsi (-dV _ n. a.),
romelic uSualod daerTvis zmnis martiv fuZes dro-kiloTa yovelgvari
sufiqsis win da, rac sayuradReboa, mravlobiTobisa da kauzativis
sufiqsebis winac ki~ [lomTaZe 2000: 164]. sailustracio magaliTebi:
sakuTriv beJituri dialeqti
erTgzisi (momentobrivi)
mravalgzisi (diuratiuli)
infinitivi
Á-‘W-�l `Wra~, `Cexva~ Á-‘W-d-’l `Wra, Cexva xolme~
Á-ut-al `wola~ Á-ut-d-‰l `wola xSirad~
Á-aRoh-al `Tibva~ Á-aRoh-d-‰l `Tibva xolme~
r-o…-al `keTeba~, `qmna~ r-oh-d-‰l `muSaoba, keTeba
xolme~
Á-ok-al `aReba~,
`maTxovroba~
Á-ok-d-‰l `aReba xolme~
Cax-al `wera~ Cax-d-al `wera xSirad~1
Ão…-al `kiTxva~, `rqmeva~ Ãoh-d-‰l `swavla, kiTxva
xSirad~
awmyo
Á-‘W-C� `Wris~ Á-‘W-d’-S `Wris xolme~
Á-aRoh-ca `Tibavs~ Á-aRoh-d‰-s `Tibavs xolme~
Á-o…o-s `akeTebs~ Á-oh-d‰-s `muSaobs~
1 am formidan Cans nawarmoebi Cax-da-gi (`mwerali~, `gadamwereli~), Áok-da-gi
(`maTxovari~) formebi, risTvisac fuZis semantikas unda Seewyo xeli.
115
Á-ok-ca `iRebs~ Á-ok-d‰-s `iRebs xolme,
maTxovrobs~
Cax-Co `wers~ Cax-da-s/-S `wers xolme~
ÃŒ-c `kiTxulobs~ xŒ-d‰-c/Ãoh-d‰-c/-s `swavlobs,
kiTxulobs xolme~
namyo ZiriTadi
Á-aRohi-Áo / -ro `moTiba~ Á-aRoh-d‰-Áo / -ro `moTibis~
Á-oki-Áo / -ro `aiRo~ Á-ok-d‰-Áo / -ro `aiRis~
÷hl'÷-Á÷ / -ro `daaxvela~ ÷h-d’-Áo / -ro `axvelebdis~
Caxi-Áo / -ro `dawera~ Caxi-d‰-Áo / -ro `werdis~
hunziburi dialeqti
l'ax-a `varcxna~ l'ax-d-a `xSirad varcxna~
qanx-a `fxana~ qanx-d-a `xSirad fxana~
hec-l'-a `cxviris cemineba~ hec-d-‰ `cxviris xSirad
cemineba~
Ão…-a `swavla~ Ão-d-‰
(Rarb. ÃŒ-d-‰)
`swavla xolme~
Cax-a `wera~ Cax-d-‰ `xSirad wera~
anl‘-a `gaxvreta~ an-l-d-‰ `xSirad gaxvreta~
awmyo
l'ax `ivarcxnis~ l'ax-d‰ `ivarcxnis xolme~
Cax-Co `wers~ Cax-d‰-C `vwer, wer xolme~
Cax-d‰ `wers xolme~
ÃŒ-c `vkiTxulob~ ÃŒ-d‰ `swavlobs,
kiTxulobs xolme~
Ø-Œ-c `vakeTeb~ Ø-oh-d‰-C `vmuSaob~
anl‘a `xvrets~ anl‘-d‰ `xvrets xolme~
116
namyo ZiriTadi
l'axe-r `daivarcxna~ l'ax-d‰-r `daivarcxnis~
qanxe-r `daifxana~ qanx-d‰-r `daifxanis~
Ø-ohe-r `imuSava~ Ø-oh-d‰-r `imuSavis~
anl‘e-r `gaxvrita~ anl‘-d‰-r `burRis~, `gaxvritis~
garda aspeqtis gadmocemis am saSualebisa, romelic yvela zmnas arc
ewarmoeba da metwilad iteratiuli (resp. mravagzisi) semantikis zmnebs
moicavs, gamoiyeneba agreTve dapirispireba awmyo konkretulis
(momentobrivi) da awmyo zogadis (diuratiuli) formebs Soris. cnobilia,
rom awmyo zogadi Seicavs awmyosa da myofadis Sinaarss, e. i.
regularuli moqmedebis gagebas gamoxatavs gansxvavebiT awmyo
konkretulisagan, romelsac metwilad saubris momentSi mimdinare
procesis gadmocema ekisreba. amdenad korelacia awmyo konkretulsa da
awmyo zogads Soris savsebiT SesaZlebelia miCneul iqnas dapirispirebad
wyvetil da gangrZobiT aspeqtebs Soris, miTumetes awmyo zogadi arc
namyo uwyvetlis gagebas aris moklebuli [Ciqobava 1948: 77].
sailustracio magaliTebi:
awmyo konkretuli (momentobrivi)
awmyo zogadi (diuratiuli)
b-it¾e `klavs~ b-it¾-‰ `klavs~, `moklavs~
b-eJe `miaqvs~, `mihyavs~ b-eJ-‰ `daaqvs~, `dahyavs~,
`waiRebs~, `waiyvans~
b-anwa-C `vxedav~ b-a-nw-‰ `vnaxulob~, `vnaxav~
hehe-C `vcem~ heh-‰ `vcem xolme~
xul' `svams~ xul'-‰ `svams~, `Sesvams~
Cax-Co `vwer~ Cax-‰ `vwer~, `davwer~
r-uo-C `vakeTeb~ r-u…-‰ `vakeTeb~, `gavakeTeb~
niJŒɺ-C `vTesav~ niJ-‰ `vTesav~, `davTesav~
117
aspeqturi korelacia xelSesaxebia aRweriT formebSic. kerZod,
namyo uwyvetlisa da namyo wyvetilis analizuri formebi opozicias
zmniT gamoxatuli moqmedebis dausrulebloba-dasrulebulobiT qmnian,
mag.:
namyo uwyvetlis TurmeobiTi
namyo ZiriTadis TurmeobiTi
Øen-t¾e-C zuyo-na geÁ
`midioda Turme~
Øet¾e-na zuyo-na geÁ
`wavida Turme~
Áek-ca zuyo-na geÁ
`ambobda Turme~
Áek-na zuyo-na geÁ
`Tqva Turme~
Øet¾e zuyu-n lo
`modioda Turme~
Øet¾e-na zuyu-n lo
`wasula Turme~
amrigad, awmyos droiani aRweriTi formebi upirispirdebian namyos
absolitivian formebs, rogorc dinamikuri Sinaarsis (moqmedebis
mimdinareobis procesi) statikuri Sinaarsis (moqmedebis mdgomareoba)
formebs. am SemTxvevaSi dinamikuroba-statikuroba, xunZuris analogiu-
rad, mWidrod Cans dakavSirebuli Sesabamisad usrul da srul
aspeqtebTan [Ciqobava, cercvaZe 1962: 337].
7. kauzativi. kauzativi, rogorc cnobilia, gulisxmobs realuri
subieqtis uSualo an gaSualebul moqmedebas uaxloes (resp. pirdapir)
obieqtze [Ciqobava 1950: 377-378,; maWavariani 1988: 62-65; TayaiSvili 1974, 514;
uTurgaiZe 1995: 116...]. amis gaTvaliswinebiT kauzativis kategoria
ganixileba farTo gagebiT, vinaidan sakvlev enaSi Camoyalibebulia
pirveladi (resp. erTiniciatoriani) da meoreuli (resp. oriniciatoriani)
kauzativebis warmoebis mwyobri sistema. pirveladi kauzativi, romelic
gardamaval zmnas etoleba, erTi iniciatoriT (resp. egzekutoriT) mainc
metia meoreul kauzativze [ardoteli 2008: 64-83].
kauzativis warmoeba sinqroniuli TvalsazrisiT orgvaria: 1. organu-
li da 2. aRweriTi.
118
7.1. kauzativis sinTezuri warmoeba. sinTezur formaTa warmoebisas
gamoiyofa gardauval da gardamaval zmnaTa fuZis semantikuri
orxazovnobiT Sepirobebuli kauzativis derivaciis ori ZiriTadi
formula:
1. gardauvali zmnis fuZe + formanti -l pirveladi kauzativi +
formanti -l1 = meoreuli kauzativi;
2. gardamavali zmnis fuZe + formanti -l = pirveladi kauzativi +
formanti -l = meoreuli kauzativi.
pirveladi da meoreuli kauzatiuri formebi damaxasiaTebelia
sakvlevi enis orive dialeqtisaTvis [xalilovi 1980: 25; isayovi 1986: 12-14;
1995: 407; van den bergi 1995: 107-108; lomTaZe 2000: 189-208; ardoteli 2008:
73-74]. sailustracio magaliTebi:
1 kauzativis niSnad hunziburSi SeiZleba gansxvavebuli niSani (-k-V, -Vk) daCndes,
magram es movlenis arss ver cvlis.
119
sakuTriv beJituri dialeqti
zmnis fuZe zmnis forma kauzativi
niso- niso-s `ambobs~ niso-l-ca `ekiTxeba~
Ãoo- (< Ão…o-) Ãoo-s `kiTxulobs~ ÃoÁ-ll-i-s `akiTxvinebs~
r-eke- r-eke-C `iwvis~ r-eke-l-ca `wvavs~
Ø-uRo- Ø-uRo-s `vkvdebi~ Ø-uRo-l-ca `vklav~
kauzativis warmoeba pirveli formulis mixedviT:
zmnis pirveladi forma
pirveladi kauzativi meoreuli kauzativi
r-ie-C `ingreva~ r-ie-l-ca `angrevs~ r-ie-l-e-l-ca `angrevinebs~
r-eke-C `iwvis~ r-eke-l-ca `wvavs~ r-eke-l-e-l-ca `awvevinebs~
r-iyo-ro `movida~ r-oyo-l-lo `moiyvana~ r-oyo-l-o-l-lo `moayvanina~
r-uRo-ro `mokvda~ r-uRo-l-lo `mokla~ r-uRo-l-o-l-lo `moakvlevina~
120
kauzativis warmoeba meoreuli formulis mixedviT:
zmnis pirveladi forma
pirveladi kauzativi
meoreuli kauzativi
nixo-s `ambobs~ niso-l-ca `ekiTxeba~ niso-l-l-i-s `aTqmevinebs~
Á-ox-ca `iWers~ Á-oxi-ll-i-s `aWerinebs~ Á-oxi-ll-e-l-i-s `aWerinebinebs~
Á-‘W-C� `Wris~ Á-‘Wi-ll-i-s `aWrevinebs~ Á-‘Wi-ll-o-l-i-s `aWrevinebinebs~
121
analogiurad iwarmoeba kauzativis sinTezuri formebi hunzibur
dialeqtSi im gansxvavebiT, rom sawarmoebel sufiqsad SeiZleba –kV iyos,
mag.: Ø-utu-r `daiZina~ _ Ø-ut-ke-r `daaZina~ _ Ø-ut-ke-ke-r `daaZinebina~,
laxl'e-r `gainZra~ _ laxl'e-ke-r `gaanZria~ _ laxl'e-ke-ke-r `gaanZrevina~,
Canxe-r `dawera~ _ Canx-ke-r `daawerebina~ _ Canx-ke-ke-r `daawerinebina~...
zemomoyvanili formebi mowmoben, rom beJitur enaSi amosavali
pirveladi zmnebidan kauzativis formantis darTviT iwarmoeba pirveladi
kauzativi (aqtivi), xolo am formantTa reduplikaciiT, rac iniciator-
egzekutorTa matebas iwvevs _ meoreuli kauzativi [isayovi 1986: 12-13;
ardoteli 2008: 70-71].
7.2. kauzativis analizuri warmoeba. beJitur enaSi kauzativis
aRweriTi formebi bazisur zmnaTa diuratiuli aspeqtis fuZeze gul-al
(`dadeba~, `dadgma~) damxmare zmnis enklitikurad darTviT iwarmoeba. es
zmna kauzatiur formebSi, ZiriTad zmnasTan erTad, erT mTlianobad
aRiqmeba, amitom, m. xalilovis analogiurad [xalilovi 1995: 407], mas
Cvenc erTad vwerT [Sdr. lomTaZe 2000: 207], mag.: buWda-gol-al
`gaWrevineba~, Ãohda-gol-al `swavlebineba~, Øohda-gol-al `muSavebineba~,
l'iÁaxo-gol-al `gaqcevineba~ da misT.
122
dro-kiloTa sistema
beJituri ena dro-kiloTa formebiT sakmaod mdidaria. sauRlebel
erTeulebSi _ nakvTebSi, romlebSic zmna icvleba gramatikuli klasisa
da ricxvis mixedviT,1 garCeulia: 1) organuli (sinTezuri) warmoeba, 2)
aRweriTi (analizuri) warmoeba Tavis mxriv, organul warmoebaSi
SeiZleba gamoiyos ori qvejgufi: a) martivfuZiani (martivi zmnuri
fuZisagan nawarmoebi) da b) rTulfuZiani (gramatikuli formisagan
nawarmoebi) formebi.
beJituri enis orsave dialeqtSi sinTezuri formebidan garCeulia
awmyo myofadi da namyo ZiriTadi.2 awmyo zogadis formebs, hunziburi
dialeqtisagan gansxvavebiT, sakuTriv beJituri dialeqti moklebulia.
rac Seexeba analizur warmoebas, drois aRweriTi formebidan
dasturdeba: a) awmyo konkretuli, b) namyo SedegobiTi, g) namyo
uwyveteli, d) winare namyo, e) namyo ZiriTadis TurmeobiTi, v) namyo
uwyvetlis TurmeobiTi.
1. sauRlebeli zmnis fuZe. beJituri zmnis ZiriTad elementebs
Seadgenen: klasifikatori (damakavSirebeli xmovniTurT) + fuZe (resp.
Ziri) + Tematuri niSani + fleqsiuri (resp. derivaciuli) morfema. zmnuri
struqturis es ZiriTadi modeli ar aris obligatiuri _ igi SeiZleba
ama Tu im komponentis (resp. segmentebis) gareSe dasturdebodes. zmnis
fuZe SeiZleba ganimartos, rogorc is mdgradi segmenti (RerZi),
romelsac CamoSorebuli aqvs klasis (da ricxvis), drois, kilosa da
Temis niSnebi.
maSasadame, zmnis fuZes win uRvis klasifikatori, mosdevs fuZis
formanti (resp. Tematuri niSani) da dro-kiloTa sawarmoebeli afiqsi.
masTan, fuZe arcTu iSviaTad Zirs udris, an Seicavs am ukanasknels.
uklasniSno zmnis fuZe SeiZleba iwyebodes da sruldebodes xmovniT an
1 pirieli formebis garCevis faqtebs Canasaxis saxiT vxvdebiT hunziburi
dialeqtis awmyo konkretulSi I-II da III pirebis dapirispirebis mixedviT [ix. bokarevi
1959: 49; Sdr. lomTaZe 2000: 84].
2 sak. beJiturSi myofadisa da infinitivis formebi materialurad erTmaneTs
emTxveva, Tumca semantikurad mkafiod ganirCevian.
123
TanxmovniT. xmovniT dawyebuli yvela zmnuri fuZe magarSemarTviania.
Zalian bevria odenkonsonantiani (C-) da labialurelementiani (CW-) Zir-
fuZeebi. klasifikatori, rogorc fleqsiuri elementi, fuZis
struqturaSi ar erTiandeba iseve, rogorc ricxvisa da dro-kiloTa
saTanado afiqsebi.1
zmnis fuZe, garda xmovnuri elementebis darTvisa, SeiZleba
garTuldes: gardamavlobis -ki/-k (sak. beJ.), -k––––/-k (hunz.), kauzativis -l,
potencialisis -l‘/-l‘i da aspeqtis -da/-d‰‰‰‰ formantebis darTviT.
beJitur enaSi uRvlileba, brunebis analogiurad, erTi
morfologiuri procesia, nairgvarobas sauRlebeli zmnis fuZisa da
zmnur formaTa afiqsebis urTierTmoqmedebis safuZvelze warmoqmnili
morfonologiuri cvlilebebi iwveven.
zmnuri fuZis ragvarobis dadgena da uRvlilebis ZiriTadi tipebis
gamoyofa awmyo konkretulisa da namyo ZiriTadis monacemebis
gaTvaliswinebiT unda moxdes [lomTaZe 1959: 13]. swored am nakvTTa
formebSi moCans gamWvirvaled fuZis namdvili saxe.2
amrigad, beJitur zmnaSi gamoiyofa uRvlilebis ori ZiriTadi tipi:
a) xmovanfuZiani da b) TanxmovanfuZiani. zmnur sityvawarmoebisas
SeiZleba saTanado struqturis formantTa (-C, -VC) darTvis Sedegad
xmovanfuZiani zmna TanxmovanfuZianad iqces.
a) xmovanfuZiani zmnebi SeiZleba bolovdebodes yvela martiv
xmovanze,3 romelTagan gamoyenebis sixSiriT e gamoirCeva, mag.:
1 am mxriv gamonakliss qmnian gaxleCili (diqotomiuri) fuZeebi, romlebSic
infiqsad CaerTvis gramatikuli elementebi (klasifikatori, mravlobiTobis afiqsi...).
2 zmnuri fuZe TvalnaTliv gamoCndeba hunziburi dialeqtis awmyo konkretulis III
pirSi: xmovanfuZiani xmovanze sruldeba, TanxmovanfuZiani ki _ Tanxmovanze.
3 e. lomTaZe i da ŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ xmovnebze dasrulebul fuZeTa arsebobas ugulebelyofs
[lomTaZe 2000: 149], Tumca amgvari fuZeebi dasturdeba, mag.: hunz. Øanyo ɺɺ ɺɺ (Sdr. Øanyo ɺ-C
`modis“), niJŒ ɺ (Sdr. niJŒ ɺ-C `Tesavs“)...; sak. beJ. ÁoqCi- (Sdr. ÁoqCi-S `iRebs“) da misT.
124
sakuTriv beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
bin-t¾¾¾¾-e-C bi-t¾¾¾¾-e `klavs“
be-C-e-C be-C-e `dgas“
be-t¾¾¾¾-e-C ben-t¾¾¾¾-e `midis“
b-Œ-c bu-…………-o `akeTebs“
bu-R-o-c bu-h-u `kvdeba“
bi-J-e-s ni-J-ŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ `Tesavs“
kiS-‰-C kiS-‰‰‰‰ `TamaSobs“
bi-l'q-i-s _ `mirbis“, `miipareba“
bo-l'-o-c b–-l'-–––– `xnavs“
bi-y-e-C bi-y-e `icis“1...
b) zmnTa meti wili TanxmovanfuZiania awmyo drois Cvenebis mixedviT,
magram namyo ZiriTadis monacemebs Tu davemyarebiT, maSin yvela beJituri
zmna xmovanfuZiani iqneba [lomTaZe 2000: 160]. TanxmovanfuZian zmnaTa
sailustraciod SeiZleba moviyvanoT:
sakuTriv beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
tut-ca tut-Co `visvri“, `vtyorni“
Cax-Ca Cax-Co `vwer“
nil-ca nˆ̂̂̂l'-Co `viZlevi“
zoR-ca zˆ̂̂̂R-Co `vpoulob“
bu-Ã-Ca nu-Ã-Co `vWam“
Áa-c-ca ra-t-Co `miyvars“
be-R-ca b–-R-Co `vCxubob“
re-kel-ca re-kel-Co `vanTeb“
be-q-ca be-q-Co `vecemi“
bu-W-Ca bu-W-e-C2 `vWri“...
1 dawvrilebiT [ix. lomTaZe 2000: 149].
2 es magaliTi naTeli dasturia imisa, rom istoriulad es zmna xmovanfuZiani
yofila, magram sakuTriv beJitur dialeqtSi formantiseuli xmovnis gavleniT
125
namyo ZiriTadSi orive dialeqti xmovanfuZian zmnebs gamoavlens,
rac amosaval viTarebad aris miCneuli [ix. lomTaZe 2000: 158-160].
2. infinitivi. zmnis yvelaze zogadi Sinaarsis Semcveli
unificirebuli forma infinitivia, amitom saleqsikono erTeuladac
Cveulebriv mas asaxeleben. igi iwarmoeba -al/-‰‰‰‰l/-����l (sak. beJ.), -a/-‰
(hunz.) sufiqsebiT, romlebic fuZis yvela auslautur xmovans kvecen da
xmovanfuZian zmnebs TanxmovanfuZianebad aqceven. amiT aris nakarnaxevi
arsebiTad marTebuli mosazreba, rom infinitivis Cvenebis mixedviT
sauRlebeli zmnis fuZis jerovani kvalifikacia da uRvlilebis tipebis
dadgena SeuZlebelia [lomTaZe 1959: 16; 2000: 160; bokarevi 1959: 103-104;
xalilovi 1955: 404...].
zmnaTa mcirericxovani jgufi markirebulia klas-kategoriis
niSnebiT, romlebic infinitivSic saerTo wesis mixedviT saTanadod
icvlebian: sak. beJ. Á-o…………-al1 `keTeba“, Á-ez-al `waReba“, `wayvana“, Á-at-al
`siyvaruli“, Á-et¾-al `wasvla“, Á-iz-al `Zebna“, Á-‘C’x-�l `daZineba“, Á-
edl-al `Caqroba“, Á-eS-al `Wama“, Á-aÃ-al `gaxdoma“, `gadaqceva“, Á-enxel-
al `Sexeba“, Á-eR-al `Cxubi“...; hunz. Á-aÃ-a `gaxdoma“, Á-ox-a `aReba“,
`yidva“, Á-eC-a `dgoma“, `gaCereba“, `darCena“, Á-–l'-a `xvna“, Á-u…-a `keTeba“,
Á-it¾-a `mokvla“, Á-o ɺy-a `motana“, Á-anw-a `danaxva“...
garda klasifikatorebisa, infinitivSi kauzativisa (niso-l-al
`SekiTxva“, Ãohda-gol-al `swavlebineba“, Á-eke-l-al `dawva“, h�ld÷ki-ll-
al `gaTeTrebineba“...) da aspeqtis (sak. beJ. Cax-Ca `wers [werils]“ _ Cax-da-
C `wers [mudmivad]“, ÃŒ-c `kiTxulobs [wigns]“ _ Ãoh-da-c `kiTxulobs
[saerTod]“... hunz. Á-Œ-c `muSaob“ _ Á-h-d‰‰‰‰-C `muSaob (mudmivad)“, xˆs-Co
`ifxan [axla“]“ _ xˆs-d‰‰‰‰-C `ifxan xolme“, henhen `Wixvinebs“ _ henhen-d‰‰‰‰
`Wixvinebs (gabmiT, xSirad)“...) kategoriebi aris warmodgenili. amasTanave,
masSi SeiZleba mazmnavebeli (resp. gvaris) afiqsebi da potencialisis
formanti aisaxos, mag.: sak. beJ. h�ldiÁo `TeTri“ _ h�ldo-k-al
reducirebula, xolo hunzibur dialeqtSi fuZiseul xmovans umarjvia. analogiurad
unda iyvnen warmoqmnili sxva TanxmovanfuZiani zmnebi.
1 infinitivis formebs II klasis mixedviT vimowmebT.
126
`gaTeTreba (aTeTrebs)“, nuSSo `wvrili“ _ nuSo-k-al `danawileba
(anawilebs)“, ÁaWW-o `civi“ _ ÁaW-k-al; hunz. `gaciveba (acivebs)“, maSSo
`mokle“ _ maSe-l‘-al `damokleba (mokldeba)“... ÁoWWu `civi“ _ ÁoWen-ke-r
`gaaciva“, haldo `TeTri“ _ haldu-ke-r `gaaTeTra“, wundu `wiTeli“ _
wundu-l‘e-r `gawiTlda“, ro ɺWWu `civi“ _ ro ɺWe-le-r `gacivda“ da mr. sxv.
Cvens yuradRebas iqcevs analizuri agebulebis zmnebi, romlebic
Sedgebian saxeluri an zmnuri komponentisa da meSvelzmnad gamoyenebuli
(bu…-a `keTeba“, gul-al `dadeba“, bo ɺÃ-a `gaxdoma“, `gardaqceva“...)
erTeulebisagan. infinitivis niSani bolokidur wevrs erTvis, mag.: sak.
beJ. Ãohda ÁuR-al `swavlis dasruleba“, wumi Áo…-al `Senaxva“, urRizi
ÁaÃ-al `fiqri“, daÃuca Áo…-al `gafuWeba“...; hunz. bercin bu…-a
`galamazeba“, reyezi Øo ɺÃ-a `Serigeba“ da misT.
sainteresoa, rom sakvlevi enis orsave dialeqtSi xandaxan
infinitivis sufiqsis xmovniTi elementi grZeldeba, rac van den bergs
hunziburSi nulovan alomorfs gamoayofinebs [van den bergi 1995: 88].1
sinamdvileSi saqmis viTareba aseTia: infinitivis niSnad
grZelxmovniani (sak. beJ.) an grZeli xmovani (hunz.) upiratesad
diuratiulobis (mravalgzisobis) gamomxatvel fuZeebTan gvxvdeba, mag.:
sak. beJ. Áoh-d-‰o (kap.) `muSaoba“, Áok-d-‰l (kap.) `Txovna“, `maTxovroba“
Ãoh-da-b-‰l (sxaS.) `swavla“...; hunz. kar-d-‰ `triali“, Ão-d-‰ `swavla“, Cax-
d-‰ `wera xSirad“ da a. S.
rogorc damowmebuli magaliTebi cxadyofen, infinitivis fuZe
Seicavs diuratiulobis sufiqss -da-s, romlis xmovniTi elementi
infinitivis markerTan Sexvedrisas ki ar ikveceba [lomTaZe 2000: 169],
aramed am ukanasknels erwymis. Sedegad viRebT grZelxmovnian sufiqsebs:
-‰l < -a+al (sak. beJ.), -a < -‰+a (hunz.).
ismis kiTxva: _ infinitivis formaTa segmentaciisas grZeli xmovani
fuZes unda ganekuTvnos Tu afiqss?
Tu grZel xmovans fuZiseulad gaviazrebT, rogorc amas van den
bergi akeTebs [van den bergi 1995: 88, 111], maSin hunzibur dialeqtSi
1 sak. beJ. d.-Si dasturdeba -�l alomorfic, romelic sruli progresuli
asimilaciiT Cans Sepirobebuli [ix. ardoteli 2009: 68].
127
nulovani alomorfi gamoiyofa, xolo sakuTriv beJitur dialeqtSi oden
-l, rac faqtobriv viTarebas ver asaxavs.
ufro marTebuli Cans e. lomTaZis debuleba, romelic
diuratiulobis gamomxatvel formebSi infinitivis niSnad oden -a-s (-‰‰‰‰-s)
gamoyofas uWers mxars [lomTaZe 2000: 169; Sdr. bokarevi 1959: 46].
rac Seexeba t¾is-‰l (`weva“, `Tra“) tipis formebs, amgvari zmnebi
fuZis bolokidurad xmovans gamoavlenen, romelic infinitivis niSanTan
Sexvedrisas erwymis mas da grZel xmovnad gardaqmnis, mag.: t¾is-‰l
<*t¾isa-al (Sdr. awmy. t¾isa-s) `weva“, `Tra“, Áeg-‰l <*Áega-al (Sdr. namy.
absolut. Áega-na `naxa ra“) `naxva“ da a. S.
3. supinumi. beJituri enis hunzibur dialeqtSi dasturdeba
infinitivis formaze -diÁa sufiqsiT nawarmoebi supinumis (e. w.
aucileblobiTi forma) formebi, romlebic funqciurad da semantikurad
infinitivTan axlo dganan. supinumi zmnebTan gamoiyeneba miznis
garemoebis, xolo saxelebTan ubralo damatebis daniSnulebis funqciiT
[lomTaZe 2000: 11; van den bergi 1995: 89], mag.: saRl‘i wumi ru…………adiÁa
biSSun arto Sart rawal‘i li `janmrTelobis dasacavad
(`gasakeTeblad“) yvelaze win sisufTavis dacva aris“, ˆg Øunxer
xul'adiÁa `man daiwyo daleva“, ˆg Øent¾er bo ɺl‘u ‡al'‰ xul'adiÁa `is
wavida sxva sofelSi dasalevad“, maamad Øent¾er maJid Øit¾¾¾¾adiÁa
`mahamedi wavida maJidis mosaklavad“ da misT.
sakuTriv beJitur dialeqtSi ru…adiÁa (`gasakeTeblad“,
`gakeTebisaTvis“) rigis formaTa ekvivalentur odenobad aRweriTi
formebi (infinitivi plus nuwos, nuwoc `unda“) dasturdeba, mag.: Áes-al
nuwos `saWmelad“, ohd-‰‰‰‰l nuwos `samuSaod“, `unda muSaoba“: _ hugi Je
bex-mex onyal nuwos (xalil. 1995: 209) `is male unda movides (Zv. qarT.
`mosvlad ars“)“, bil'o ro…al nuwoda, riyal nuwoc, riyal nuwoda
Ãodahal nuwoc `rom aSeno, unda icode, rom icode unda iswavlo“.
infinitivisa da supinumis funqciuri siaxlove kargad aris cnobili
specialuri literaturidan [van den bergi 1995: 89; lomTaZe 2000: 11-13],
amitom am sakiTxs detalurad aRar ganvixilavT.
128
4. droTa sinTezuri formebis warmoeba. zmnis organul da aRweriT
formaTa Sepirispirebisas TvalSisacemia erTi garemoeba: sinTezuri
formebis semantika ufro metad abstrahirebuli da zogadi semantikis
Semcvelia, xolo aRweriTi formebi met-naklebad moklebulni arian
ganyenebuli Sinaarsis gadmocemas, maTTvis ufro metad niSandoblivia
damatebiTi modaluri da aspeqtobrivi niuansebis gamoxatva.
5. awmyo ZiriTadi. awmyo ZiriTadi drois umTavresi funqcia aris
gadmosces saubris momentSi mimdinare moqmedeba. masTan, igi arcTu
iSviaTad myofadis, awmyo zogadis (metadre sak. beJiturSi), awmyos
absolutivis modalur mniSvnelobebsac gamoxatavs.
awmyo ZiriTadi kargad aris Camoyalibebuli sakvlevi enis orsave
dialeqtSi da misi formantebia: -c‰/-c, -C‰/-C, -S, -s (sak. beJ.). -CŒ/-C (I, II p.),
-Ø (III p.) (hunz.). zmnis fuZeTa ragvarobis mixedviT, dasaxelebul
formantTa distribucia amgvaria: a) -V# _ -ca, -Ca, -Co; b) -C# _ -c, -C, -S, -s.1
sakuTriv beJitur dialeqtSi awmyo ZiriTadi uaryofiTi formebi
iwarmoeba zmnis saTanado fuZeze -����‡‡‡‡����/a‡‡‡‡a, -‰ (< -a-a < -a‡‡‡‡a) (kap., xaS.), -a‡‰/-a‡
(xaS., tlad.) saerTo warmomavlobis sufiqsis darTviT.2 kapuWur
1 rogorc Cans, awmyo ZiriTadis formantTa amgvari aranJireba sakvlevi enis
srulxmovnobiT Cans Sepirobebuli [ix. lomTaZe 2000: 85; van den bergi 1995: 83]. amis
gaTvaliswinebiT, ar unda Seesabamebodes sinamdviles, TiTqos awmyo (resp. awmyo-myofadi)
dro nawarmoebia infinitivis fuZisagan [xalilovi 1995: 404], mag.: Áixl‘i-s (Sdr. inf.
Áixl‘-al `gaTboba“) `vTbebi“...
2 sakuTriv beJituri dialeqtis uaryofiTobis sufiqsi -a‡a (< g�‡� || ga‡a, Sdr.
Øat¾elna ga‡e `ar ucemia“, Øat¾el-a‡a `ar vcem“... geÁ `aris“ meSvelzmnis uaryofiT
formas unda ukavSirdebodes (Sdr. xunZ. -Wo < heWo `ar aris“...). specialur
literaturaSi uaryofiTobis formantad Cveulebriv -‡‡‡‡a/-‡‡‡‡ [lomTaZe 2000: 230], -as
[madieva 1965: 133], -‡as [xalilovi 1995: 406] odenobas gamoyofen. e. bokarevi am rigis
formantad -a‡‡‡‡a/-a‡‡‡‡-s asaxelebs, rac ufro marTebuli Cans, vinaidan -‡‡‡‡a-s gamoyofis
SemTxvevaSi regularulad TavCenili winamavali a-s genezisi gaurkveveli rCeba
[lomTaZe 1959: 14]. fuZed infinitivis gamoyeneba gasaziarebeli SeiZleba yofiliyo
[lomTaZe 2000: 230], Tumca sxva axlomonaTesave enebi sxva Cvenebas iZlevian: hin.
baccogom (< *baw-ho gom <*baw-ho `vWam“ + gome `ar aris“) `ar vWam“, sak. did. Øit¾i-x
Áal‘ < *Øit¾i-xo `vWam“ + *gal‘ `ar aris“) da a. S.
maSasadame, unda vifiqroT, rom awmyo ZiriTadis uaryofiTi formebi nawarmoebia
129
kilokavSi zemoxsenebuli sufiqsi CaeTvis zmnis fuZesa da awmyo
ZiriTadis formantebs (-s, -S) Soris, xolo xaSarxutul kilokavSi
analogiur poziciaSi gvxvdeba -c, -C sufiqsebi. tladalur da
xaSarxotul kilokavebSi uaryofiTobis formants odenTanxmovniani
saxiTac (-‡) adastureben [lomTaZe 2000: 232]. saqarTveloSi (yvarlis r-nis
sof. Cantlisyure) mcxovreb tladalelTa metyvelebaSi -a‡‡‡‡a sufiqsia
gabatonebuli, mag.: tut-a‡a `ar visvri“, `ar vesvri“, Øat¾el-a‡a `ar vcem“
da misT.
tladalur da xaSarxotul kilokavTa saTanado saanalizo
formebSi ikargeba rogorc xmovniTi (a‡‡‡‡a > -a‡‡‡‡), ise TanxmovniTi (a‡‡‡‡a < aa
< ‰‰‰‰) elementebi [lomTaZe 2000: 232-231]. -a‡‡‡‡a > -a‡‡‡‡ procesi SeiniSneba
kapuWur metyvelebaSi [xalilovi 1995: 406].
safiqrebelia, Tavdapirvelad geÁ (`aris“) meSvelmznis uaryofiTi
forma g����‡‡‡‡���� (`ar aris“) enklitikurad daerTvoda bazisur zmnas da
uaryofiTobas aniWebda mas, romelsac cveTis niadagze Tavkiduri
Tanxmovani daukargavs da TandaTanobiT Sexorcebia ZiriTad zmnas
[analogiisaTvis ix. ardoteli 2007: 92].
hunzibr dialeqtSi awmyo ZiriTadis uaryofiTi formebi -at
sufiqsis darTviT iwarmoeba [bokarevi 1959: 60; van den bergi 1995: 84; Sdr.
lomTaZe 2000: 230-235].1
awmyos fuZisagan uaryofiTobis gamomxatveli meSveli zmnis Taviseburi semantikur-
formobrivi transformaciiT, romelic xmovanfuZian zmnaTa bolokidur fuZiseul
xmovans kvecs, mag.: awmy. dad. bol'o-s `xnavs“ _ awmy. uary. bol'-a‡a-s (< *bol'o-a‡a-s,
Sdr. Áuyo `didi“ _ Áoy-a‡a-s < *Áuyo-a‡a-s `didi maTgani“) `ar xnavs“...
1 el. lomTaZe Sesabamis sufiqsad oden -t-s gamoyofs da sawarmoebel fuZed
infinitivis mzamzareul formas miiCnevs [iqve, gv. 234]. aqac iseve, rogorc sak.
beJiturSi, fuZis sakiTxi sapaeqroa, radganac infinitivis l-s (-al- sak.-beJ.)
gauCinarebas Tavi rom davaneboT, Cndeba zogi garemoeba, romelTa mixedviTac awmyos
uaryofiTobis niSnad -at gamoiyofa. kerZod, myofadis uaryofiTi formebi awmyo
konkretuisagan xmovnis dagrZelebiT iwarmoeba: nˆl'-Ca `vaZlev“_ nˆl'C‰-t `mivcem“, hehe-C
`vcem“ _ heheC‰-t `ar vcem“...
vfiqrobT aRniSnul formebSi a/ miRebulia ori xmovnis SerwymiT xul'-Ca `vsvam“ _
xul'C‰-t (<*xul'Ca-at) `ar vsvam“... alogikuri Cans e. lomTaZis ori Tvalsazrisi
uaryofiTobis sufiqsis Sesaxeb hunziburSi [lomTaZe 2000: 246].
130
awmyo ZiriTadis sailustracio magaliTebi sqematurad aseT, saxes
miiRebs:
a. sakuTriv beJituri dialeqti
zmnis fuZe dadebiTi
formebi
leqsikuri
mniSvneloba
uaryofiTi
formebi
leqsikuri
mniSvneloba
ÁaÃ- ÁaÃ-ca `arsebobs“ ÁaÃ-a‡a-s `ver iqneba“
Áac- (<Áat-) Áac-ca `uyvars“ Áat-a‡a-s `uyvars“
ÁŒ- ÁŒ-s/-S `akeTebs“ ÁŒ-a‡a-s `ar akeTebs“
bocdol'- bocdol'-ca `brmavdeba“ bocdol'-a‡a-s `ar brmavdeba“
‘C-(<b‘W-) Á‘C-Ca (< b‘C-sa) `Wris“ Á‘C-a‡a-s `ar Wris“
baWil‘- baWil‘-Ca
(tlad.)
`civdeba“ baWil‘-a‡a-s `ar civdeba“
Áut- Áut-ca `wveba“ Áut-a‡a-s `ar wveba“
ÃŒ-, Ão…- ÃŒ-s `kiTxulobs“ Ão…-a‡a-s `ar kiTxulobs“
Áet¾e- Áet¾e-C `midis“ Áet¾-a‡a-s `ar midis“
nil'- nil'-ca `aZlevs“ nil-a‡a-s `ar aZlevs“
ÁuRo- ÁuRo-s/-c `kvdeba“ ÁuR-a‡a-s `ar kvdeba“
Á�xe- Á�xe-S `ixeva“ Á�x-a‡a-s `ar ixeva“
rega- Áega-C `xedavs“ Áeg-a‡a (tlad.) `ar xedavs, ar
Cans“
ÁaÃ- ÁaÃ-ca `xdeba“ ÁaÃ-a‡a (xaS.) `ar xdeba“
tut- tut-ca `isvris“ tut-a‡a (tlad.) `ar esvris“
Áiye- Áiye-S `icis“ Áiy-‰ (xaS.) `ar icis“
Cax- Cax-Ca `wers“ Cax-a‡a || Cax-a‡
(xaS.)
`ar wers“
ruÃ- ruÃ-Ca `Wams“ ruÃ-a‡a || ruÃ-a‡
(xaS.).
`ar Wams“
131
b. hunziburi dialeqti
zmnis fuZe dadebiTi formebi leqsikuri
mniSvneloba
uaryofiTi
formebi
leqsikuri
mniSvneloba
Á–l'-o- Á–l'o-C (I, II p.) `vxnav“1 Á–l'-at `ar vxnav“
Áiye- Áiye (III p.) `icis“ Áiy-at ` ar icis“
Áanye- Áanye-C (I, II p.) `movdivar“ Áany-at `ar movdivar“
qoSe- qoSe-C (I, II p.) `vTibav“ qoS-at `ar vTibav“
Áent¾e- Áent¾e-C (I, II p.) `mivdivar“ Áent¾-at `ar mivdivar“
ÁiJŒ- ÁiJŒ-C (I, II p.) `vTesav“ ÁiJ-at `ar vTesav“
Áit¾e- Át¾e-C (I, II p.) `vklav“ Át¾-at `ar vklav“
hehe- hehe-C (I, II p.) `vcem“ heh-at `ar vcem“
Áanwe- Áanwe-C (I, II p.) `vxedav“ Áanw-at `ar vxedav“
Cax- Cax-Co (I, II p.) `vwer“ Cax-at `ar vwer“
Áox- Áox-Co (I, II p.) `vyidulob“ Áox-at `ar vyidulob“
xul'- xul' (III p.) `svams“ xul'-at `ar svams“
nˆs- nˆs-Co (I, II p.) `vambob“ nˆs-at `ar vambob“
Áeq- Áeq (III p.) `vardeba“ Áeq-at `ar vardeba“
anl‘- anl‘-Co (I, II p.) `vaerTeb“ anl‘-at `ar vaerTeb“
Áokol- Áokol-Co (I, II p.)2 `vagroveb“ Áokol-at `ar vagroveb“
sagulisxmoa, rom zemomoyvanili yoveli piris forma gabmul
teqstebsa da cocxal metyvelebaSi farTod gamoiyeneba: sak. beJ.: dil
Áacca diÁe qid [lomT., 2003: 143) `me miyvars Cemi gogo“, mi dil Áacca `me
Sen miyvarxar“, haÁda kovakŒ suko xexsa bocdol'ca [lomT. 2003: 130]
`Tvalebvadmyofi kaci male brmavdeba“, ÃŒadab‰cax altezi baÃcas
`mowafeebi Sromoben“, hasal ‡aJabera hinWo g����CCo [lomT. 2003: 185] `cis
arwivi saSiSi ar aris“, beTa sibor‰ mex baWil‘Ca `Semdeg Semodgomisas
1 simartivisaTvis I da II piris formebi qarTulad I piriT iTargmneba.
2 erTi Cemi informatori mimtkicebda, Áokol-Co (`vagroveb“) da misTana awmyo
drois formebi calke Cveulebriv ar ixmareba, aramed mxolod aRweriT formebSi (namy.
uwyv. Áokol-Co zuyur `vagrovebdi“...) viyenebTo. e. bokarevi mas awmyo drois mokle
mimReobad Tvlis [bokarevi 1959: 53]. es forma arc i. isayovsa da m. xalilovs Seutania
zmnur paradigmebSi [isayovi, xalilovi 2001: 277], Tumca e. lomTaZes da van den bergs
igi awmyo konkretulis formad miaCniaT [lomTaZe 2000: 84-88; van den bergi 1995: 83-84].
132
amindi (`dro“) civdeba“, do ‡‡‡‡et¾¾¾¾eC ‡al'a‡aS [lomT., 2003: 156] `me mivdivar
soflidan“, simindi henx biyos [lomT. 2003: 137] `simindi Cqara mwifdeba“,
isti boxas Sugo (kap.) `Zma yidulobs cxens“, dil regaC teq (tlad.) `me
vxedav wigns“, diÁe yami kokocas (tlad.) `me Tavi mtkiva“...; hunz.: d– kiS‰‰‰‰C,
m–n kiS‰ (nah.) `me (sadac) vTamaSob, Senc iTamaSe“, `...ilbisligon nˆx–n m–
d– it¾¾¾¾ekCo“-l'e nˆs–n li [van 1995: 160, 2] `demons Tu uTxari, Sen me
mogakvlevineb“ _ uTqvams, kot-kottu gemo lideru bat-batiÁab Jo ru…a
riye Je [van 1995: 179, 8] `Zalian kargi gemos mqone sxvadasxva ramis keTeba
ician axla~, di‡i mawa Sugu `me vxedav cxens“, honJe, `SiÁo nˆ̂̂̂s, SiÁo nˆ̂̂̂s“
l'e nˆs–n li [van 1995: 165, 10] `maS, ras ambobs, ras ambobs? _ ukiTxavs~
`‡adam z–Rdo, giSok, z–Rin Cod, Tufi tut-Co1 l'e nˆs–n bol‘u oJdil
[van 1995: 223,8]. `Tu adamiani xar, gamodi (gareT), Tu ara, Tofs gesvri“ _
uTqvams im biWs“ da mr. sxv.
6. awmyo zogadi. marTalia, awmyo zogadi regularulad martooden
hunziburi dialeqtisTvis aris niSandoblivi, Tumca sporadulad
sakuTriv bJituri dialeqtis xaSarxotul da tladalur dialeqtebSic
mogvepoveba.2
yuradRebas iqcevs specialur literaturaSi awmyo zogadis
sxvadasxvagvari gageba da, aqedan gamomdinare, mis Sesaxeb gamoTqmuli
reliefurad gansxvavebuli Tvalsazrisebi. sainteresoa aRiniSnos, rom
iberiul-kavkasiur enaTa awmyo zogadi (resp. zogadi dro) namyo drois
Sinaarss ar gadmoscems da amitom mas ver miviCnevT aoristad3 [Sdr. van
1 sacnauria, rom bolo winadadebaSi dadasturebul awmyo ZiriTadis formas
(tutCo `visvri“, `gesvri“) aSkarad myofadis gageba aqvs.
2 tladalur dialeqtSi mas adasturebs e. bokarevi da mas zogad dros uwodebs,
radganac, misi intepretaciiT, yvela drois gagebas Seicavs [bokarevi 1959: 104; mis
Sesaxeb ix. lomTaZe 2000: 97]. analogiur (nisaÁro tipis) formebs xaSarxotul
kilokavSi adastureben m. xalilovi da i. ramazanovi, romlebic, e. bokarevisagan
gansxvavebiT, maT namyo uwyvetlis droiT Targmnian [xalilovi, ramazanovi 1992: 79].
3 aoristi, rogorc cnobilia, gamoxatavs namyo droSi zogadaspeqtobrivi
moqmedebis dasrulebulobas [Ciqobava, 2008: 210; WabaSvili 1989: 47; ell 1990: 37], amtom
aoristi, pirdapiri gagebiT, namyoSi momxdar dasrulebul moqmedebasTan SeuTavsebelia.
133
den bergi 1995: 84].
yuradRebas iqcevs is garemoeba, rom van den bergi awmyo zogads
aoristis saxeliT moixseniebs, magram awmyo zogadis miseuli ganmarteba
marTebulia da saTanado magaliTebic sworad aris naTargmni [van den
bergi 1995: 84-85].
maSasadame, awmyo zogadi hunzibur dialeqtSi iwarmoeba zmnis sada
an modificirebuli (xmovanmokvecili) fuZisagan -Ø/-Œɺ/-Œ1 / -‰ sufiqsis
darTviT. nulovani morfemiT (-Ø) warmodgenilia maSin, rodesac zmnis
fuZe grZeli xmovniT (-V#) bolovdeba [van den bergi 1995: 84].
rac Seexeba xaSarxotul dialeqts, zogadi drois (awmyo zogadis)
mniSvnelobiT adastureben nisaÁro (`ambobs“, `ityvis“) tipis formebs,
romlebic sxvadasxvagvarad iTargmneba da sxvadasxva mkvlevarTan
sxvadasxvagvari kvalifikacia eZleva [bokarevi 1959: 52-57, 104; aleqseevi
1988: 163-164; xalilovi, ramazanovi 1992: 79; Sdr. lomTaZe 2000: 103-108].
sailustracio magaliTebi sqematurad:
a. sakuTriv beJituri dialeqti
zmnis fuZe dadebiTi formebi leqsikuri mniSvneloba
nis- nis-aÁro `ambobda“2
Áeg- Áeg-aÁro `xedavda“
Áony- Áony-aÁro `modioda“
nil'- nil'-aÁro `aZlevda“
gel- gel-aÁro `arsebobda“
1 e. lomTaZes awmyo zogadisa da myofadis droebi aRreulad aqvs warmodgenili
[lomTaZe 2000: 97-108, Sdr. bokarevi 1959: 52-57]. sinamdvileSi nˆs-Œ ɺ (`ambobs xolme“,
`ityvis“) awmyo zogadis formaa, xolo xul'Œ ɺ-r (`dalevs“) _ myofadi droisa. aqve unda
aRiniSnos, rom am formaTa Soris funqciur-semantikuri siaxlove xelSesaxebia.
2 xaSarxotulsa da tladalur kilokavebSi amgvari formebi namyo uwyvetlis
Sinaarss Seicaven da moklebulni arian awmyosa da myofadis gagebas. [xalilovi,
ramazanovi 1992: 79; Sdr. bokarevi 1959: 104] amis gaTvaliswinebiT, maTi miCneva awmyo
zogadad (resp. zogad drod) Znelad gasaziarebelia [ix. lomTaZe 2000: 104; madieva 1965:
124].
134
Áent¾- Áent¾-aÁro `midioda“
Áo…- Áo…-aÁro `akeTebda“
Áuw- Áuw-aÁro `yvaoda“
b. hunziburi dialeqti
zmnis fuZe dadebiTi
formebi
leqsikuri
mniSvneloba
uaryofiTi
formebi
leqsikuri
mniSvneloba
ÁuÃ- ÁuÃ-Œɺ `Wams xolme“ ÁuÃo-Ás `ar Wams xolme“
Áo ɺà Áo ɺÃ-Œɺ `xdeba xolme“ Áo ɺÃo-Ás `ar xdeba xolme“
Áil'- Áil'-Œ ɺ `mReris xolme“ Áil'o-Ás `ar mReris xolme“
Áu…- Áu…-Œɺ `akeTebs xolme“ Áu…o-Ás `ar akeTebs xolme“
Áat- Áat-Œɺ `unda xolme“ Áato-Ás `ar unda xolme“
Áanw- Áanw-Œɺ `vxedav xolme“ ianwo-Ás `ar vxedav xolme“
heh- heh-Œɺ `vcem xolme“ heho-Ás `ar vcem xolme“
Cax- Cax-Œɺ `wers xolme“ Caxo-Ás `ar wers xolme“
qax- qax-Œɺ `vifxan xolme“ qaxo-Ás `ar vifxan xolme“
Ãod‰- Ãod‰-Ø `swavlobs
xolme“
Ãodo-Ás `ar swavlobs
xolme“
anl‘d‰- anl‘d‰-Ø `xvrets xolme“ anl‘do-Ás `ar xvrets xolme“
nˆl'- nˆl'-Œ ɺ `iZleva xolme“ nˆl'-oÁs `ar iZleva xolme“
sailustraciod moviyvanT ramdenime winadadebas: ol‘ul qeW il'Œ ɺ `is
simReras mReris (ambobs) xolme“ [van 1995: 84], amad utal‘ xonr‰‰‰‰ (isay.,
xalil. 2001: 273] `ahmedi ZilSi xvrinavs“, misqin suku alahlin ØatoÁs
`sawyali kaci Rmersac ar unda“, Øanyer sukî honsund‰ Tofi tuta
JuÃloÁs `omidan dabrunebul kacs Tofis srola ar eswavleba“, hanÁ
hinÁad b–w–n baÃoÁs `sisxli sisxliT ar iwmindeba“, maÁdanl‘eru hˆni
135
ru…………ŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ `moedaniviT gzebs akeTeben“, y–ra iskolal‹ Ãod‰‰‰‰ [lomT. 2000: 105,
24] bavSvi skolaSi swavlobs“, `rawa, xabarla niÁa“, l'e nˆs–n li. `niÁo ɺ“,
l'e nˆs–n [van 1995: 168, 10; 169, 1) `modi, ambebi momiyevio“ _ uTqvams.
`mogiyvebio“ _ miugia“1 da mr. misT.
7. myofadi dro. beJituri enis hunzibur dialeqtSi dasturdeba
semantikurad awmyo zogadTan axlomdgomi formebi, romlebic nawarmoebi
Cans awmyo zogadis formisagan -r sufiqsis darTviT. am or droul
formas Soris Sinaarsobrivi siaxlovec, rac sagangebod aRiniSneba
[isayovi, xalilovi 2001: 273-274], swored fuZeTa erTobiT unda iyos
gamowveuli. awmyo zogads, rogorc ubnobis momentSi mimdinare zogad
dros, myofadis gagebac moepoveba romelic myofadSi SesaZlebel
moqmedebad vrceldeba, magram myofad dros awmyos gageba Cveulebriv ar
gaaCnia. aqedan gamomdinare, maTi semantikuri urTierTgadajaWvac
sawarmoebel fuZeze Cans damyarebuli, radganac sufiqsad namyo
ZiriTadis formanti (-r < -ro) moudis da araregularuli gamoyenebis
tladalur formebTan genezisurad Cans dakavSirebuli [ix. lomTaZe 2000:
103-104].2
myofadis uaryofiTi formebi hunziburSi, awmyo zogadis saTanado
formaTa analogiurad, -Ás sufiqsiT iwarmoeba (ix. 2), rac erTxel kidev
naTelyofs am droul formaTa siaxloves, mag.: ruhlo-Ás m– `Sen ver
gatex“, …aÁl …aÁs mo ɺgo ɺ baxeloÁs [van 1995: 148] `ZaRli ZaRlis tyavs ar
daxevs“, b–ls– riJey xo nuÃuru suku niSe inCoxoÁs `swored es bevri
xorcis mWameli kaci amaRam ver gadarCeba“, mˆ hundu buWed, dˆ noÁs `Tu
Sen SeSas moWri, me ar moval“.
1 bolo winadadebaSi awmyo zogadis formas myofadis mkafiod gamoxatuli
semanika aqvs, rac bunebrivia _ awmyo zogadi myofadis Sinaarssac iTavsebs.
2 yuradRebas iqcevs is garemoeba, rom sak. beJituri dialeqtis xaSarxotulsa da
tladalur kilokavebSi myofadi drois awmyo zogadis gageba dahkisrebia mas Semdeg,
rac es ukanaskneli mTlianad moSlila. am kilokavebSi dadasturebul iseT formebSi,
rogoricaa nil'-aÁ-ro (`aZlevs xolme“), rox-aÁ-ro (`iRebs xolme“) -ro aoristis niSania,
xolo -aÁ (> -a/ > -Œ) ki _ awmyo zogadis odindeli niSani [ix. imnaiSvili 1963: 174-177].
136
rac Seexeba sakuTriv beJitur dialeqts, myofadi drois sakuTari
gramatikuli forma mas ar moepoveba da am drois gadmosacemad iyenebs
awmyo konkretuls an infinitivis formas [bokarevi 1959: 102; lomTaZe 2000:
104-108]. marTalia, beJitur dialeqtSi sporadulad gvxvdeba hunziburSi
myofadi drois regularuli formebis (nˆsŒɺ-r `ityvis“...) Sesatyvisi
odenobani (Øent¾aÁ-ro `dadis xolme“...), magram maT ufro awmyo zogadis
Sinaarsi aqvT.
sailustracio magaliTebi:
sakuTriv beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
sawarmoebeli
fuZe
myofadi dro sawarmoebeli
fuZe
myofadi dro leqsikuri
mniSvneloba
nil'- nil'-al/-a nˆl'-Œ ɺ-1 nˆl'Œ ɺ-r `miscems“
Áet¾e- Áet¾-al/-a Áent¾-Œɺ- Áent¾Œɺ-r `waval“
Áat- Áat-al/-a Áat-Œɺ- ÁatŒɺ -r `Seiyvarebs“
tut- tut-al/-a tut-Œɺ- tutŒɺ-r `esvris“
Áaye- Áay-al/-a Áay-Œɺ- ÁaŒɺ-r `moitans“
ÁŒ-(<Áo…-) Áo…-al/-a Áo…-Œɺ- Áu…Œɺ-r `gaakeTebs“
ÁuÃ- iuÃ-al/-a ÁuÃ-Œɺ- ÁuÃŒɺ-r `SeWams“
Cax- Cax-al/-a Cax-Œɺ- CaxŒɺ-r `dawers“
sak. beJ.: gŒda, met¾¾¾¾al yaraliÁa‡a `Tu moxval, wavalT yvarelSi“,
dul do bissun keto l‘ani ‡endos qidna nil'al [lomT., 2000: 105, 7] `Sen
me samTagan yvelaze karg qaliSvils mogcem“, holo bowi ‡ilu muxal
[lomT., 2000: 105, 11] `im cxvars Cven davklavT“...; hunz.: tex½ rox‹don,
bedon oqro nˆ̂̂̂l'ŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺr `wigni romc ar iyido, fuls mainc mogcem“, urRelid
1 hunzibur dialeqtSi myofadi awmyo zogadis formas emyareba da amitom fuZed
gamoyenebuli forma yovelTvis xmovanze dasrulebuli iqneba.
137
maru…an reqŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺr `naRveliT mTebic daiSlebian“, mesed ro ɺgî mesed roÃŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺr
`oqro nakelSic oqro iqneba“, ent¾eC diÁan sˆd ‡adamlig nˆsl–n li, `d–
hˆnd– uhoɺr?“ [van 1995: 162, 5]. `midis ra erT kacs hkiTxa: _ me rodis
movkvdebi?“ ‡ol‘ud hins rel‘, kima, TiÃer‹ ÁuŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺr [lomT., 2003: 296] `misi
rZisgan erbo, yveli, mawoni keTdeba (gakeTdeba?)“ da mr. sxv.
8. namyo ZiriTadi. namyo ZiriTadi (aoristi), romelis saSualebiT
gamoxatuli dasrulebuli moqmedeba win uswrebs saubris moments,
iwarmoeba uSualod zmnuri fuZisagan -rŒŒŒŒ////-lo/-e (xaS., tlad.), -ÁŒŒŒŒ////-Á÷÷÷÷, -lo
(< -ro), -V ɸɸ ɸɸ (kap.), -r (hunz.) sufiqsebiT [Sdr. bokarevi 1959: 102-103; madieva
1965: 119-120; van den bergi 1995: 84; xalilovi, ramazanovi 1992: 79].1
aoristis uaryofiTi formebi sakuTriv beJitur dialeqtSi iwarmoeba
-e Tematurxmovnian zmnur fuZeze -‡‡‡‡e sufiqsis darTviT, romelsac, Tavis
mxriv, kapuWur da xaSarxotul kilokavebSi daerTvis namyo wyvetilis
odindeli mawarmoeblebi [lomTaZe 2000: 255; Sdr. bokarevi 1959: 106].
tladalur kilokavSi bolokidurad -s/-S danarTi ar SeimCneva da
zogjer uaryofiTobas oden -‡‡‡‡ awarmoebs. wminda aRweriTi TvalsarisiT,
ramdenadac sakvlev enaSi Øet¾e-S (`wavida“) modelis formebi
sinqroniulad ar dasturdeba, ufro marTebulia aoristis uaryofiTi
formebis sufiqsad -‡‡‡‡es/-‡‡‡‡eS gamoiyos [xalilovi 1995: 406].
rac Seexeba hunziburi dialeqtis aorists, igi nawarmoebia -is
sufiqsiT, romlis xmovniTi elementi, rogorc wesi, grZeli saxiT aris
warmodgenili -‹‹‹‹s (<-i‡‡‡‡is)2. sailustracio magaliTebi:
1 am SemTxvevaSi aqtualurad dgas namyo drois formaTa segmentaciis problema da,
aqedan gamomdinare, fuZisa da formantTa jerovani gamijvnis sakiTxi.
2 -‡i (hunz.): -‡e (sak. beJ.) saxesxvaobaTa korelaciisaTvis [ix. lomTaZe 2000: 259].
138
a. sakuTriv beJituri dialeqti
sawarmoebeli
fuZe
dadebiTi
formebi
leqsikuri
mniSvneloba
sawarmoebeli
fuZe
uaryofiTi
formebi
leqsikuri
mniSvneloba
Áol'a- ||
Áol'-
Áol'a-Áo ||
Áol'-Œ
`moxna“ Áol'-e- Áol'e-‡es `ar moxna“
zuyo- zuyo-Áo `iyo“ zuy-e- zuye-‡eS || zuy-
Š-s
`ar iyo“
ÁuRo- ÁuRo-ro `mokvda“ ÁuR-e- ÁuRe-‡es `ar mokvda“
ÁeJe- ÁeJe-ro `waiyvana“ ÁeJ-e- ÁeJe-‡eS `ar waiyvana“
ÁeRi- ÁeRi-Áo `iCxuba“ ieR-e- ieRe-‡eS `ar iCxuba“
Caxi- Caxi-ro `dawera“ Cax-e- Caxe-‡eS `ar dawera“
Áet¾e- iet¾e-ro `wavida“ Áet¾-e- Áet¾e-‡e `ar wavida“
ÁinÃo- ÁinÃo-ro `iSova“ ÁinÃ-e- ÁinÃe-‡e `ar iSova“
ÁŒ- ÁŒ-ro `gaakeTa“ ÁŒ-Á- ÁŒÁ-‡e `ar gaakeTa“
TuÃi- TuÃi-ro `moesma“ TuÃ-e- TuÃe-‡1 `ar moesma“
niso- niso-ro `Tqva“ nis-e- nise-‡ `ar Tqva“
ÁaÃi- ÁaÃi-ro `moxda“ ÁaÃ-e- ÁaÃe-‡ `ar moxda“
Áuti- Áuti-ro `dawva“ iut-e- iute-‡es || -‡eS2 `ar dawva“
tut-i tuti-ro `esrola“ tut-e- tute-‡-es || -‡eS `ar esrola“
gul- gul-lo `dado“ gul-e- gule-‡es || ‡eS `ar dado“
b. hunziburi dialeqti
zmnis fuZe dadebiTi
formebi
leqsikuri
mniSvneloba
zmnis
fuZe
uaryofiTi
formebi
leqsikuri
mniSvneloba
zuyu- zuyu-r `iyo“ zuyi- zuy-‹s `ar iyo“
bu…o- bu…o-r `gaakeTa“ bu…i- bu…-‹s `ar gaakeTa“
buhu- buhu-r `mokvda“ buhi- buh-‹s `ar mokvda“
1 TuÃe‡ (`ar moesma“) tipis formebi Cveulebriv cocxali metyvelebisTvis aris
niSandoblivi da ufro axalgazrda Taobis metyvelebas axasiaTebs.
2 paralelur formaTa gamoyeneba ordinaruli movlenaa.
139
betke- betke-r `Caaqro“ betki- betk-‹s `ar Caaqro“
qezi-raÃu- qezi-raÃu-r `Cavarda“ qezi-raÃi- qezi-raÃ-‹s `ar Cavarda“
bet¾e- bet¾e-r `wavida“ bet¾i- bet¾-‹s `ar wavida“
maw–- maw–-r `dainaxa“ mawi- maw-‹s `ar dainaxa“
nˆl'–- nˆl'–-r `momca“ nˆl'i- nˆl'-‹s `ar momca“
buWe- buWe-r `gaWra“ buWi- quW-‹s `ar gaWra“
bu…o- bu…o-r `gaakeTa“ bu…i- bu…-‹s `ar gaakeTa“
g–l–- (I kl.)
g–l–-r `dadva~ g–li- g–l-‹s `ar dadva~
gile- (II kl.)
gulu- (III kl.)
gile-r
gulur
`daawvina~
gili-
guli-
g–l-‹s
gili-‹s `daawvina~
butu- butu-r `daiZina“ buti- but-‹s `ar mounda“
bat–- bat–-r `mounda“
`Seuyvarda“
bati- bat-‹s `ar Seuyvarda“
saTanado winadadebebi dialeqtebis mixedviT: sak. beJ. muÃna, muÃna,
bol‘oro (tlad.) `vWame, vWame da gaTavda“, arad ile DÄrSo‡ zuvayoro
[bok. 1959: 103, 20] `uwin Cven kaxeTSi (arSoSi _ n. a.) viyaviT“, do aÃad qen
rŒŒŒŒllillo [lomT. 2003: 232] `me qals saWmeli gavakeTebine“, boSeroSinab
muÃuro, gammo buRoro, zaral baÃiro JamaÄaTlil [lomT. 2003: 205]
`msuqani davkaliT, gamxdari mokvda, xalxs zarali Sexvda“, do qibbal
al‘oÁowiÁo [mad. 1965: 120, 32] `me gogos Cavexute“, hugi ÷Jo ØeSe‡‡‡‡eS `im
biWma ar Wama“...; hunz. Sugulad miRal‘ …edra nˆ̂̂̂car (nah.) `cxens kudze
vedra dakides“, rˆyyu nuÃi-xul'i zuyur (nah.) `didi sma-Wama gaimarTa
(`iyo“)“, ‡abul hundu buWadiÁa baÁbix½½½½il buor (nah.) `mamam SeSis Wra
daiwyo“, dˆ tal'er, bedo kima ruor (Rar.) `me movwvele, Semdeg yveli
gavakeTe“, ons bˆyaCos suku ؈̂̂̂nË‹‹‹s (nah.) `xaris momyvani kaci ver viSove“,
qaCu duniÁal mawan lo, boco met¾¾¾¾er... (nah.) `naTeli qveyana ixila, Tve
gavida...“, azdu begelat¾ hinWer, l'immo ro ɺCo ɺt¾ hinWŒɺr (andaz.) `(visac)
zafxulSi gvelisa SeeSinda, zamTarSi sablisac SeeSindeba“, dibi rat‹s,
suku ru…‰yo (andaz.) `Seni undomeli (rac ar mogewona) sxvas ar
gaukeTo“, qidballo di‡i keke nˆl'–r, keke dˆ gud‹ Wal'er [van 1995: 144]
140
`gogoebma biWoni1 momces, biWoni me qaTams davubnie“, d– zokoloderu
xonxt¾o t¾odo ‡‡‡‡et¾¾¾¾er [lomT. 2003: 332] `me sokoian xeze zed avxti“ da a. S.
9. droTa analizuri formebis warmoeba. aRweriTad nawarmoebi
formebi, rogorc cnobilia, ori zmnuri formis SeTanxmebiT
warmoiqmneba. analizur formaTa yalibebi metwilad amgvaria: mimReoba
(resp. absolutivi) + meSvelzmna. gvxvdeba iseTi modelic, romelSic
Sesityvebis orive komponenti zmnis drouli formaa (namyo uwyveteli).
meSvelzmna zuya (`yofna“), geÁ (sak. beJ.) lo, li (hunz.) (`aris“)
droTa mixedviT fuZemonacvle zmnas warmoadgens2 da aRweriT formaTa
warmoebaSi farTod gamoiyeneba. misi nakvTebi sqematurad ase gamoiyureba:
sakuTriv beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
meSveli zmna meSveli zmna
nakvTebi
dad. for. uary. for. dad. for. uary. for.
leqsikuri
mniSvneloba
infinitivi zuy-al
(mr. zu-…a-y-al)
_ zuy-a _ `yofna“,
`arseboba“
namyo
ZiriTadi
zuyo-ro, Øzuy-
Áo, zuyŒ
zuye-‡e-s/-S,
zuye-‡e3
zuyu-r zuy-‹s `iyo“ _
`ar iyo“
namyos
absolut.
zuyo-na zuye-We zuyu-n zuy-ito `iyo ra“ _
`ar iyo ra“
namyo
SedegobiTi
zuyona geÁ/g�l‘i
/ gel‘ || zuyona-Á
zuyona ga-
We / g�-‡e
zuyu-nlo /
li
zuyun
go ɺW/go ɺC
`iyo“ _ `ar
iyo“
winare
namyo
zuyona zuyo-ro zuyona
zuye‡e-s
zuyun zuyu-r zuyun zuy-
‹s
`yofila“ _ ar
yofila“
awmyo
zogadi
_ _ zˆR-Œ ɺ || bo ɺÃ-Œɺ zˆRo-Ás ||
bo ɺÃo-Ás
`arsebobs“ _
`ar arsebobs“
1 boWoni _ moxaluli xorbali.
2 rogorc enaTa tipologia cxadyofs, meSvelzmnebs metwilad supleturi
struqtura moepovebaT (Sdr. qarT. `aris“ _ `iyo“ _ `iqneba“...).
3 kilokavebis mixedviT gansxvavebuli variantebi.
141
awmyo
konkret.
geÁ, gal‘, geli g�‡�, g�-We,
g�-‡e
lo / li go ɺW, go ɺC1 `aris“ _ `ar
aris“
myofadi zuy-al || baÃ-al baÃa-sa-‡ zuy-‰ || zˆRŒɺ-r ||
o ɺÃŒ ɺ-r
zˆRo-Ás ||
o ɺÃo-Ás
`iqneba“,
`moxdeba“ _
`ar iqneba“,
`ar gaxdeba“
awmyos
mimReoba
gelca-s g�l-lo,
gaCCo
lider-u,
loder-u
goÁs-u `arsebuli“ _
`ar arsebuli“
namyos
mimReoba
zuyo-ro zuye-‡e-s zuyur-u zuy‹s-u `namyofi“ _
`arnamyofi“
brZanebiTi zuy-a || zoRla! zuy‰-ya /
-‡a-ya / -‡-ya
zˆR! zuy! zuyŒ ɺ-yo `iyavi!“ _ `ar
iyo!“
pirobiTi
kilo
gal‘-da, gel-da!
|| zoR-da
li-to / li-
tto, lo-to,
li-to-n
zuyur-y–/-y–d–
`Tu aris“,
`rom iyos“ _
`rom ar iyos“
pirobiT-
natvriTi
kilo
zuya-la zuyo-b ||
zˆRo-b
zuyi-t
go ɺla-b ||
zˆRi-t
go ɺla-b
`rom
yofiliyo“ _
`rom ar
yofiliyo“
10. awmyo konkretulis formebi. awmyo konkretuli orsave dialeqtSi
erTnairi yalibisaa: awmyo drois mimReoba + meSveli zmna (kap. geÁ, xaS.
gal‘i, tlad. geli, hunz. lo, li `aris“). am modelis awmyo konkretuli
gamoxatavs laparakis momentSi mimdinare iseT moqmedebas, romelic,
martivi awmyo droisagan gansxvavebiT, moklebulia moyadis gagebas
[Ciqobava, cercvaZe 1962: 328; Sdr. madieva 1965: 121; isayovi, xalilovi 2001:
272], mag.: sak. beJ. mi n‰daÁs gŒŒŒŒcas gel? `Sen saidan modixar (zedmiw.:
`momavali xar“)?“ m�t¾‰s l‘i Áonyocas geÁ (kap.) `mTidan wyali modis
(zdmiw. `momavali aris“)~, tiÁot¾as ÷J÷ yŠ‡Š‡Š‡Š‡eqcas geÁ `xididan vaJi
vardeba“...; hunz. qidbol qeW il'eCos lo [van 1995: 102, 17] `gogo mR eris
1 mZimiT gamoyofili erTeulebi kilokavTa monacemebia. amasTanave, g. madieva awmyo
drois meSvelzmnisaTvis (gei `aris“...) mTliani paradigma mohyavs, magram zoR-al (1.
`mdebareoba“, `aRmoCena“; 2. `arseboba“) sul sxva Ziris zmna Cans meSvelzmnis funqciiT
gamoyenebuli, Sdr. hunz. zˆR-a ("id" ) [ix. van den bergi 1995: 99].
142
(zedmiw. `simReris mTqmeli aris~)~.
`gogona simReras mReris“, o ɺbu ––––hdaCos lo [isay., xalil. 2001: 272]
`mama muSaobs (zedmiw. `momuSave aris“), hobol ant¾eCos lo ild‰ ɺ [bok.
1959: 53, 23] `stumari modis CvenTan“, dˆ badriJan nˆsˆCos lo [ard. 2009:
122, 29] `me pamidors vyidi (zedmiw. `gamyidveli var“)“ da sxv. mr.
Sesabamisi drois uaryofiT formaTa warmoebisas pirveli komponenti
(mimReoba) igive rCeba, xolo meore komponenti (meSvelzmna) uaryofiTi
formiT icvleba, mag.: �d�m ØuhuCos g����‡‡‡‡���� `adamiani ar kvdeba (`momkvdomi
ar aris“)“, abo Øonyocas gaWe (xaS.) `mama ar modis (`momavali ar aris“)“,
Äalil alti bu…oC goɺW (hunz.) `ali saqmes ar keTebs“...
bunebrivia, daismis kiTxva: aRweriTi formis komponentTa Sexameba
aris iseTi myari, rom meSveli zmna moklebuli iyos sintaqsur
damoukideblobas?
Cveni azriT, aq xunZuris analogiuri viTareba gvaqvs. es cxadi xdeba
bazisur gardamaval zmnaTa mixedviT, romlebic ZiriTad kompontentad
arian gamoyenebuli [ix. Ciqobava, cercvaZe 1962: 329-330].
11. namyo SedegobiTi. namyo SedegobiTs semantikurad namyo ZiriTads
uTanabreben [madieva 1965: 124], magram maT Soris mainc SeimCneva
gansxvaveba. kerZod, garda statikuri xasiaTisa, riTac igi namyo
ZiriTadisagan ganirCeva [lomTaZe 2000: 127], mas moepoveba TurmeobiTisa
da namyos absolutivis modaluri mniSvnelobebi. misi umTavresi funqcia
aris gadmosces saubris momentamde ganxorcielebuli sruli aspeqtis
moqmedeba. es drouli forma metwilad didi xnis win momxdari ambebis,
legendebis, zRaprebisa da moTxrobebis stilisTvis aris
damaxasiaTebeli. amiTac Cans Sepirobebuli is faqti, rom igi pirvel
pirs gamoricxavs [van den bergi 1995: 101].
namyo SedegobiTi iwarmoeba ZiriTadi zmnis namyos absolutivis
formaze damxmare zmnis awyos formis (sak. beJ. geÁ, g����l‘i, geli, hunz.
lo, li `aris“) darTviT, romelic faqtobrivad afiqsis funqcias
asrulebs. metadre es iTqmis hunzibur dialeqtsa da xaSarxotul
143
kilokavze, romelSic meSvel zmnis _ bazisur zmnasTan Sexorcebis
tendencia iCens Tavs. sailustracio magaliTebi:
skuTriv beJituri
dialeqti
hunziburi
dialeqti
leqsikuri mniSvneloba
Øet¾e-na geÁ, geli1 Øet¾en-lo `wasulia“ (zedmiw. `wavida-
ra aris“)
ÁeCe-na geÁ, geli ÁeCe-n-lo `damdgaria“
koko-na geÁ, geli koko-n-lo `avadaa“
xul'o-na geÁ, geli xul'u-n-li `daleulia“
tuto-na geÁ, geli tutu-n-li `nasrolia“...
specialur literaturaSi SemCneulia arsebuli warmoebis
Tavisebureba xaSarxotul kilokavSi, rac fonetikuri transformaciiT
aris axsnili [lomTaZe 2000: 131], mag.: Áatna-q‘i (<*Áatna-gl‘i < Áatna g�l‘i)
`Seyvarebulia“, nisona-ql‘i (<*nisona-gl‘i < nisona g�l‘i) `Tqmulia“...
tladalur kilokavSi namyo SedegobiTis paraleluri formebi
gvxvdeba zuyona geli || zuyona-Á `yofila“ (paronomaxiuli gamoTqma:
zuyal zuyonaÁ ``yofniT yofila“), zuyonaÁ zuyon‰‡e `iyo da ara iyo-ra“,
Øet¾ena geli || Øet¾ena-Á `wasulia“, ÁeCena geli || ÁeCena-Á `damdgaria“,
xul'ona geli || xul'ona-Á `daleulia“ da mr. misT.
zemomoyvanili, Á-iT dasrulebuli, formebi meoreuli Cans,
fonetikuri cveTis Sedegad geli > geÁ > Á miRebuli. rac ufro metad
aris meSvelzmna Sekvecili da gamartivebuli, miT metia misi
fuZezmnasTan Sexorcebis SesaZlebloba, ris safuZvelzedac xul'onaÁ
(`daleulia“) tipis formebSi igi formantad aris gardaqmnili.
sakuTriv beJitur dialeqtSi namyo SedegobiTis uaryofiTi formebis
warmoebisas pirveli komponenti ucvlelia, xolo meSvelzmna uaryofiTi
formiT icvleba, mag.: nil'na-‡e || nil'na g�‡e `ar Tqmula“, Øent¾e-na-Á ||
Øent¾ena g�‡e `ar wasula“...; hunz. nˆl'en go ɺC `ar Tqmula“, bu…on go ɺW `ar
1 mZimiT gamoyofili erTeulebi kilokavTa monacemebia.
144
gakeTebula“ da mr. sxv.
12. namyo uwyveteli. namyo uwyveteli iwarmoeba ZiriTadi zmnis
awmyosa da meSvelzmnis namyo ZiriTadis formaTa SexamebiT.
sailustracio magaliTebi:
skuTriv beJituri
dialeqti
hunziburi dialeqti leqsikuri mniSvneloba
toto-c zuy-Áo t–t–-C zuyu-r `vWridi“
beJe-C zuyo-Áo beJe-C zuyu-r `mimqonda“
Áet¾e-C zuyo-ro Áent¾e zuyu-r `midioda“
ÁeS-Ca zuyo-ro ÁeS-Co zuyu-r `Wamdi“
mŠ-c zuyo-ro ine-C zuyu-r `vgzavnidi“
ÁuRo-c zuyo-ro Áuhu-C zuyu-r `vkvdebodi“
gî-s zuyo-Áo nî-C zuyur `movdiodi“
qerxaso qad runxelCeS zuyoro `qerxasos (patara wisqvili) xeliT
atrialebdnen“, bol'ona bŒŒŒŒc zuyoro [lomT. 2003: 205] `xnavdnen kidec
(`xvnac keTdeboda“] maTi saSualebiT“...; hunz. m– ØanwaC zuyur durl‹t¾
enxet¾ ˆnzalaCdiÁo `me gxedavdi durbindiT mdinareSi banaobisas“, d–
‡iskolal‹ ‡‡‡‡et¾¾¾¾eC zuyur [lomT. 2003: 355] `me skolaSi davdiodi“,
...b––––dabeSCo zuyur beCedabla [van 1995: 174, 9] `...cxovrobdnen mdidrebi“,
mumuRal'no xabar miÁeC zuyur... [van 1995: 177, 9] `...mogvianebiT sakvirvel
ambavs yvebodnen“ da mr. sxv.
yuradRebas iqcevs hunzibur dialeqtSi dadasturebuli ru…………ŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺr
zuyur (`akeTebda“) tipis formebi, romlebic e. lomTaZes namyo uwyvetlis
kuTvnilebad miaCnia [lomTaZe 2000: 115].
Cveni SexedulebiT, am rigis formebi SeiZleboda awmyo zogadis
uwyvetlis formebad miCneuliyo, radganac isini swored zogad Sinaarss
Seicaven [Sdr. isayovi, xalilovi 2001: 273], mag.: xul'ŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ-r zuyu-r `svamda
145
xolme“, beqŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ-r zuyu-r `vardeboda xolme“ da a. S.
b. sakuTriv beJitur dialeqtSi namyo uwyvetlis uaryofiTobas
ZiriTadi zmnis uaryofiTi forma gamoxatavs, meSvelzmna ki ucvlelia,
mag.: Áuta‡as zuyoÁo `ar wveboda“, iyela‡as zuyoÁo `ar swavlobda“, riy‰
zuryoro `ar icoda“, regaha‡ zuyoro `ver vxedavdi“...
hunzibur dialeqtSi sapirispiro viTareba gvaqvs – ZiriTadi zmna
dadebiTi formiT gvxvdeba, meSvelzmna ki – uaryofiTi formiT, mag.:
ÃodaC zuy‹s `ar swavlobda“, nedCo zuy‹s `ar gaismoda“, To ɺw–C zuy‹s
`ver vuyurebdi“ da misT.
13. winare namyo. winare namyo, rogorc cnobilia, gamoxatavs iseT
moqmedebas an mdgomareobas, romelic win uswrebda aoristsa da namyo
SdegobiTs [lomTaZe 2000: 135]. igi nawarmoebia bazisuri zmnis namyo
absolutivze meSvelzmnis (zuy-al `yofna“) namyo ZiriTadis formis
darTviT, mag.: sak. beJ. miÃo-na zuyo-ro `napovni hyavda“ (zedmiw. `ipovnara
iyo“), ko…ako-na zu…ayo-ro `avad iyvnen“, hinl‘xo-na zuyo-ro
`darCeniliyo“, tut-na zuyo-Áo `esrola“...; hunz. roxo-n zuyu-r `nayidi
gaqvs“, Øit¾e-n zuyu-r `wasuli var“, hehe-n zuyu-r `nacemi hyavs“ da mr. sxv.
amave drois uaryofiTi formebis warmoebisas meSveli zmna
uaryofiTi formiT (sak. beJ. zuye-‡e, hunz. zuy-‹s `ar iyo“) icvleba, mag.:
Øat¾el-na zuye-‡e `ar scema“, ieCe-na zuyu-‡e-s `ar gaCerda“, Cetle-na zuye-
‡e-s `ar wavida“...; hunz. tut-na zuy-‹s `ar esrola“, bit¾e-n zuy-‹s `ver
mokla“, zˆR–-n zuy-‹s `ver ipova“, `ver iSova“ da a. S.
14. namyo gangrZobiTi. helma van den bergi hunzibur dialeqtSi
(miseuli kvalifikaciiT _ enaSi) gamoyofs namyo gangrZobiTs, romelic
iwarmoeba ZiriTadi zmnis namyo drois mimReobaze meSvelzmnis (lo, li
`aris“) darTviT [van den bergi 1995: 102], mag.: roxor-u li `nayidia“,
il'er-u lo `naTqvamia“, iuhur-u li `mkvdaria“, biyer-u lo `Seswavlilia“
da misT.
sakuTriv beJitur dialeqtSi zemowarmoedgenil formaTa
146
ekvivalentad dasturdeba ØeCe-ro-Á (`damdgaria“) tipis formebi. amgvari
formebi nawarmoebi Cans aRweriTad _ ZiriTadi zmnis aoristisa da
meSvelzmnis (geÁ, g����l‘i, geli `aris“) Serwymis safuZvelze,1 mag.: xul'o-
ro-Á (< xul'o-ro geli) `daleulia“, rati-ro-Á (< rati-ro geli)
`mondomebulia“, rixalol‘i-ro-Á (< rixalol‘i-ro geli)
`gagrZelebulia“, buti-ro-Á (< huti-ro geli) `daZinebulia“ da sxv.
15. namyo ZiriTadis TurmeobiTi. namyo ZiriTadis TurmeobiTi
iwarmoeba ZiriTadi zmnis absolutivisa da meSvelzmnis namyo
SedegobiTis formaTa SexamebiT. sailustracio magaliTebi:
skuTriv beJituri
dialeqti
hunziburi dialeqti leqsikuri mniSvneloba
but-na zuyo-na geÁ (kap.) butu-n zuyu-n-lo `dawolila Turme“
Áet¾e-na zuyo-na-Á
(tlad.)
Áent¾e-n zuyu-n-li `wasula Turme“
ØeCe-na zuyo-na-ql‘i
(xaS.)
ØeCe-n zuyu-n-lo `damdgara Turme“
Cax-na zuyo-na-Á (tlad.) Canxe-n zuyu-n-li `dauweria Turme“
amgvari TurmeobiTis uaryofiTi formebis warmoebisas meSvelzmnis
meore komponenti (sak. beJ. geÁ, -Á < geli, ql‘i < g����l‘i; hunz. lo, li
`aris“), romelic agreTve damxmare zmnaa da metwilad gardaqmnilia
sfiqsad, uaryofiTi formiT gamoiyeneba, mag.: butna zuyona g�‡� `ar
dauZinia Turme“, Canxen zuyun go ɺC `ar dauweria Turme“, bu…on zuy‹s li
`ar gaukeTebia Turme“ da misT.
16. namyo uwyvetlis TurmeobiTi. namyo uwyvetlis TurmeobiTi orsave
dialeqtSi nawarmoebia ZiriTadi zmnis awmyosa da meSvelzmnis namyo
1 Sdr. namyo SedegobiTis analogiuri warmoeba: zuyo-na-Á (< zuyo-na geli)
`namyofia“...
147
SedegobiTis formaTa kombinirebiT. sqematurad:
skuTriv beJituri
dialeqti
hunziburi dialeqti leqsikuri mniSvneloba
beCe-C zuyo-na geÁ (kap.) beCe-C zuyu-n-lo `dgeboda Turme“
Áet¾e-S zuyo-na g�l‘i
(xaS.)
Áet¾e-C zuyu-n-lo `midiodi Turme“
bŒ-s zuyo-na geÁ (kap.) bu…o-C zuyu-n-lo `akeTebdi Turme“
Øek-ca zuyo-na geÁ (kap.) angiSlab-Co zuyu-n-lo `ambobdi Turme“
gî-c zuyo-na geli
(tlad.)
nî-C zuyu-n-lo `modiodi Turme“
namyo uwyvetlis TurmeobiTis uaryofiTi formebi, namyo ZiriTadis
TurmeobiTis analogiurad, iwarmoeba bazisuri zmnisa da namyo
SedegobiTis uaryofiTi formis kompoziciiT, mag.: sak. beJ. Cax-Ca zuyo-na
g�‡� `ar werda Turme“, b‘C-Ca zuyo-na g�‡e `ar Wrida Turme“, ruÃ-Ca zuyo-
na g�We `ar Wamda Turme“...; hunz. xul'-Co zuyu-n go ɺW `ar svamda Turme“,
rokal-Co zuyu-n go ɺC `ar agrovebda Turme“, b–l'o-C zuyu-n go ɺC `ar xnavda
Turme“ da a. S.
ramdenime winadadeba teqstebidan: Øent¾¾¾¾eC zuyona geÁ huli marat¾
`midioda Turme igi mTaSi“, ‡ol‘u sukus ‡ogu ‡urRel rokt¾os bolCo
zuyunlo [lomT. 2000: 162] `im kacs is dardi gulidan ecleboda Turme“,
sahla maÁdanlii anyen raaT bu…………oC zuyun lo [van 1995: 158, 7] `erT
adgilas moedanze movida ra isvenebda Turme“ da mr. sxv.
17. kilos kategoria
beJitur enaSi gairCeva kilos xuTi saxeoba: a) TxrobiTi, b)
brZanebiTi, g) pirobiTi, d) kavSirebiTi, e) natvriTi.
TxrobiTi kilo, rogorc universaluri forma, yvela enaSi
dasturdeba. TxrobiT kilos sakuTari afiqsi ar aqvs. zemoganxiluli
drouli formebi TxrobiTi kilos kuTvnilebas Seadgenen, amitom am
148
saxeobaze aRar SevCedebiT. rac Seexeba danarCen kiloebs, isini met-
naklebi sixSiriT arian warmodgenili Cven xelT arsebul teqstebSi.
18. brZanebiTi kilo. beJituri enis orsave dialeqtSi brZanebiT
kilos rogorc warTqmiT (dadebiT), ise ukuTqmiT (uaryofiT) formebs
sakuTari formantebi moepoveba. kerZod, meore piri warTqmiTi brZanebiTi
iwarmoeba sada an modificirebuli zmnuri fuZisagan -a / -Ø (sak. beJ.), -o
/ -Ø (hunz.) sufiqsebiT, xolo ukuTqmiTi brZanebiTi ki _ -a sufiqsiT
dasrulebuli II piris brZanebiTis dadebiTi formisagan -a‡‡‡‡-ya / -ya (sak.
beJ.), -yo / -yat (hunz. sufiqsebiT. sailustracio magaliTebi:
sakuTriv beJituri dialeqti
fuZe warTqm. for. ukuTqm. for.
ÁeCe- ÁeC-a! `gaCerdi!“ ÁeCe-‡a-ya! `ar gaCerde!“
tut- tut-a! `esrole!“ tuta-‡aya! `ar esrolo!“
il'- il'-a! `imRere!“ il'a-‡aya `ar imRero!“
nil'- nil'-a! `momeci!“ nil'a-‡aya! `ar momece!“
gul- gul-a! `dade!“ gul‰-ya! `ar dado!“
zuk- zuk-a! `ceme!“ zuk‰-ya `ar cemo!“
Áent¾e- Áent¾-a! `wadi!“ Áent¾‰-ya! `ar waxvide!“
Áa- Áa-a! `itire!“ Á‰-ya! `ar itiro!“
Á�t¾el- Á�t¾el-a! `ceme!“ Á�t¾el‰-ya! `ar cemo!“
teq huni gul‰-ya, hugidai gula! `wigns aq nu dadeb, iq dadevi!“
tikaban gula ‡istol' l'iro! [lomT., 2003: 157] `skivri dadevi magidis
qveS!“ iÁo, qiz TuSol‰-ya [mad. 1965: 127] `deda nabadi ar SeRebo!“, iÁo,
yere ÁeCe! `deda, dajeqi!“ da mr. sxv.
149
hunziburi dialeqti
fuZe warTqm. for. ukuTqm. for.
Øit¾e- Øit¾-o! `mokali!“ Øit¾Œɺ -yo! `ar mokla!“
TŒ ɺwe- / TŒɺw–- TŒ ɺwe! `uyure!“ To ɺwŒ ɺ-yo! `ar uyuro!“
hehe- heh-o! `ceme!“ hehŒɺ-yo! `ar cemo!“
Áox- Áox-o! `iyide!“ ÁoxŒɺ-yo `ar iyido!“
buW- buW-o! `gaWeri!“ buWŒ ɺ-yo! `ar gaWra!“
gul- gul-o! `dade!“ gulŒɺ-yo! `ar dado!“
m– ÃoÃlag Toɺwit, dugo TŒɺw–!“ l'e nˆs–n li [van 1995: 153] `Sen
kvercxs nu uyureb, Sen Tavs uyure! _ mas uTqvams“, nu, Äadamla! `modiT,
xalxno!“ Áa, beterhanallah, dido aÃal rot¾i bu…or _ l'e nˆs–n `hoi,
mbrZanebelo RmerTo, Cem cols siyvaruli STaunerge! _ uTqvams“, ag y–ra
ro ɺÃCor giSo beCe! [van 1995: 253] `vidre bavSvi daibadeba, gareT gaCerdiT!“
pirveli piris brZanebiTis nakvTi ar mogvepoveba, radganac I piri
Tavad ar gvevlineba neba-survilis uSualo Semsruleblad. maSin,
rodesac moubarTan erTad sxvebic imyofebian, e. w. mowodebiTi formis
gamosaxatavad myofadis (resp. awmyos) forma gamoiyeneba: sak. beJ. gŒda,
met¾¾¾¾al yaraliÁa‡a `Tu moxval, yvarelSi wavideT“; hunz. n–, rox‰ `modi,
viyidoT!“
III piris brZanebiTi, romlis saSualebiTac beJitur enaSi II
kavSirebiTis semantika gadmoicema,1 nawarmoebia brZanebiTis II piris
formaTagan -la (sak. beJ.), -b (hunz.) sufiqsebiT, mag.: sak. beJ. Øuta-la
`daiZinos!“, nisa-la `Tqvas!“, Áeqa-la `waiqces!“, Caxa-la `daweros!“...; hunz.
boxo-b `iyidos!“, `aiRos!“, Áato-b `Seiyvaros!“, ru…o-b `gaakeTos!“, zˆRo-b
`iyos!“ da mr. sxv.
1 Sdr. xunZ. yoteÁab `gaWras“... [Ciqobava, cercvaZe 1962: 294]. hunz. il'o-b (`Tqvas“)
formis sufiqsi -b, SesaZloa, xunZuris analogiurad, odindel klasifikators
daukavSirdes.
150
uaryofiTi (ukuTqmiTi) formebi sakuTriv beJitur dialeqtSi
iwarmoeba II piris uaryofiTi formisagan -la, an III piris brZanebiTis
dadebiT formaze -‡‡‡‡ sufiqsis darTviT, xolo hunzibur dialeqtSi
aRweriTad _ ZiriTadi zmnis namyos absolutivis uaryofiT formaze
galob || goɺlab (`iyos!“) formis mimatebiT [Sdr. lomTaZe 2000: 267].
oriode winadadeba teqstebidan: sak. beJ. alahli nisalla, …………odo
royala! `RmerTma Tqvas, wvima movides!“ hoqco ro…………ala bil'r! `man saxli
gaakeTos!“ hunz. moRu saRl‘inno nul'ob, bˆxˆl Äurmulis ÁaÃob! `dae,
janmrTeloba misces, grZeli sicocxle hqondes!“ `...m– inCoxob Wagu, d–
uhob nˆs–n `Sen dagarCinos cocxali, me momklas! _ uTqvams~ da a. S.
19. pirobiTi kilo. beJiturSi pirobiTi kilo iseve, rogorc
alomonaTesave enebSi, or qvesaxeobad iyofa: a) realuri pirobiTi da b)
irealuri pirobiTi.
a) realuri pirobiTi kilo, romelic namdvili pirobis SesrulebiT
Sepirobebul moqmedebas gamoxatavs, iwarmoeba zmnis saTanado fuZisagan
-da (sak. beJ.), -do (>/-to)/-d (hunz.) ekvivalenturi sufiqsiT, mag.: sak. beJ.
zoR-da `Tu aris“, gil-da `Tu dadebs“, gŒ-da || goh-da `Tu moxval“,
milaze-da `Tu gaiyina“, nuqo-da `Tu moSivdeba“...; hunz. hehe-do `Tu scema“,
Ãod‰-d `Tu iswavli“, Áanye-d `Tu mova“, gˆx–Co-d `Tu Caicvam“, li-to `Tu
aris“, bat-to (<bat-do) `Tu unda“ da misT.
uaryofiTi formebi nawarmoebia awmyos uaryofiTi formisagan (sak.
beJ.) an namyo ZiriTadis uaryofiTi fuZiagan (hunz.) pirobiTi kilos
saTanado sufiqsebis darTviT, mag.: sak. beJ. Øesa‡-da `Tu ar vWame“,
bat¾el‰-da `Tu ar ceme“, raxa‡a-da `Tu ar iqneba“, ØoxoÁla‡a-da `Tu ver
davakave“...; hunz. heh‹-do `Tu ar sceme“, Øit¾‹-d `Tu ar mokali“, rox‹-d
`Tu ar iyidi“ da a. S.
ramdenime winadadeba: sak. beJ. Sugo bo‡‡‡‡da, dibo ÄaÁb baÃca `Tu cxeni
daikargeba, Seni brali iqneba“, hodo …o bo‡‡‡‡a‡‡‡‡da hol'o‡os, bit¾eC `Tu es
ZaRli ar mocildeba aqedan, movklav“...; hunz. dibi d– Øanwado, ØinyoÁs
`Tu Sen me mnaxav, ver micnob“ da sxv. mr.
151
b) irealuri pirobiTi kilo. kilos es qvesaxeoba gamoxatavs iseT
moqmedebas, romlis Sesrulebac igulisxmeboda, magram, saTanado
pirobebis uqonlobis gamo, ganuxorcielebeli darCa. am mniSvnelobiT
sakuTriv beJitur dialeqtSi dasturdeba awmyo ZiriTadis formaze -yod‰‰‰‰
sufiqsis darTviT nawarmoebi formebi, mag.: ÁeJeS-yod‰ `rom waviyvano“,
xul'os-yod‰ `rom davlio“...
hunzibur dialeqtSi zemocitirebul formaTa fardad dasturdeba
analogiuri warmoebisa da semantikis Semdegi formebi: roxCo-y–d– `rom
viyido“ _ rox‹s-y–d– `rom ar viyido“, bit¾eC-y–d– `rom movkla“ _ bit¾‹s-
y–d– `rom ar movkla“...
zemomoyvanil formebTan erTad SeimCneva namyo ZiriTadisagan -y––––d––––/-y––––
sufiqsiT gaformebuli magaliTebi, romelTac II TurmeobiTis funqcia
aqvs, mag.: zuyur-y–d– `rom vyofiliyavi“, biyer-y–d– `rom mcodnoda“:
ÄoloÃan zuyury––––, bˆ‡i ØeCoÁs zuyur `axalgazrda rom vyofiliyavi, aq
aRar gavCerdebodi“, miJe mayeCos biyery––––, d– Øent¾oÁs zuyur `Tqveni
mosvla rom mcodnoda, me ar wavdidodi“...
unda aRiniSnos, rom realuri pirobiTi kilosagan -na (sak beJ.), -n
(hunz.) nawilakis darTviT iwarmoeba daTmobiTi Sinaarsis Semcveli
formebi, mag.: sak. beJ. bowda-na `romc gaZRes“, rohoda-na `romc iSromos“,
xul'oda-na `Tu gind dalios“...; hunz. bit¾edo-n `romc moklas“, bo ɺÃdo-n
`romc moxdes“, lito-n `romc iyos“, nexedo-n `Tu gind Seaxe“ da mr. sxv.
20. natvriTi kilo. natvriTi (resp. pirobiTi-natvriT) kilos formebad
e. lomTaZe orsave dialeqtSi, xolo i. isayovi da m. xalilovi hunzibur
dialeqtSi III piris brZanebiTis formebs miiCneven [lomTaZe 2000: 143;
isayovi, xalilovi 2001: 274].
amTaviTve unda SevniSnoT, rom brZanebiTis III piris formebi iseve,
rogorc xunZurSi [Ciqobava, cercvaZe 1962: 294], kavSirebiTis gadmosacemad
gamoiyenebian [ix. 6.7.2].
Cveni dakvirvebiT, sakuTriv beJitur daleqtSi natvriTi kilos
formebad unda miviCnioT Caxa-yos (`mewereba“, `wera minda“) tipis formebi
[xalilovi 1995: 405], mag.: xul'a-yos `sma minda“, Áuta-yos `meZineba“, nuqo-
152
yos `mSia“ da misT.
rac Seexeba hunzibur dialeqts, zemomomyvanil formebis
ekvivalenturi odenobani ar SeimCneva da amitomac natvriT kilos
formebad III piris brZanebiTi miaCniaT [isayovi, xalilovi 2001: 274].
21. awmyos absolutivi. mTis iberiul-kavkasiur enebSi TavCenili
absolutivis kategoria, rogorc garkveulia, ZiriTadad winadadebis
wevrTa an Tavad winadadebaTa erTmaneTTan dasakavSireblad aris
warmoqmnili. afsolutivis funqcia e. lomTaZis dakvirvebiT: `…Serwymul
winadadebaSi damakavSirebelia Semasmenluri erTgvari wevrebisa... xolo
rTul Tanwyobil winadadebaSi _ maTSi Semavali winadadebebisa“
[lomTaZe 2000: 183].
namyo absolutivi iwarmoeba awmyo ZiriTadis sruli formisagan
-la‡‡‡‡(a) (sak. beJ.), -diÁŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ (hunz.), -dŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ (Rar.) sufiqsebis darTviT, mag.: sak.
beJ. totac-la‡a `esvris ra“, `srolisas“, Áesca-la‡ `Wams ra“, `Wamisas“,
zukca-la‡ `yofnisas“, Áet¾ec-la‡ `midis ra“, nil'ca-la‡...; hunz. Áu…oC-
diÁŒɺ `akeTebs ra“, roxCo-diÁŒɺ `yidulobs ra“, rit¾eC-diÁŒɺ `klavs ra“,
heheC-diÁŒɺ `scems ra“, nˆsCo-diÁŒɺ `ambobs ra“ da mr. sxv.
sakuTriv beJitur dialeqtSi awmyos absolutivis uaryofiTi
formebi nawarmoebia uaryofiT awmyo ZiriTadis xmovanmokvecili
fuZisagan imave -la‡‡‡‡(a) sufiqsis saSualebiT, mag.: baÃ-a‡a-s `ar xdeba“ _
baÃa‡-ca-la‡ `ar xdeba ra“, tut-a‡a `ar esvris“ _ tuta‡-ca-la‡ `ar esvris
ra“, nil'-a‡a-s `ar aZlevs“ _ nil'a‡-ca-la‡ `ar aZlevs ra“ da misT.
rac Seexeba hunzibur dialeqts, awmyos absolutivis uaryofiTi
formebi iwarmoeba uaryofiTi awmyo ZiriTadisagan -Co sufiqsis darTviT,
mag.: naw-at `ver vxedav“ _ nanat-Co `ver vxedav ra“, rox-at `ar yidulobs“
_ roxat-Co `ar yidulobs ra“ da misT.
sainteresoa, rom nahadur kilokavSi SeimCneva uaryofiTi namyo
ZiriTadis fuZisagan -lt¾¾¾¾o sufiqsiT nawarmoebi formebi, mag.: Áit¾‹-lt¾o
`klavs ra“, heh‹-lt¾o `cems ra“, banw‹-lt¾o `xedavs ra“ da a. S.
153
22. namyo absolutivi. namyos absolutivi iwarmoeba -na (sak. beJ.), -n
(hunz.) sufiqsiT, romelic sakuTriv beJitur dialeqtSi awmyo ZiriTadis
fuZes daerTvis [lomTaZe 2000: 177; Sdr. xalilovi 1995: 405], xolo
hunzibur dialeqtSi _ namyo ZiriTadis fuZes [lomTaZe 2000: 180, Sdr.
isayovi, xalilovi 2001: 276]. sailustracio magaliTebi: sak. beJ. tutio-na
uŒ hugi [lomT. 2003: 141] `esroles ra, mokvda igi“, huqumaTlis xaly
moyanna moyo-na1... `mTavrobis xalxi mosvliT movida ra“...; hunz. net¾¾¾¾en li
reSenno lˆ̂̂̂n…………ayenno, –g ent¾¾¾¾en lo ho ɺbud zukl‰ endu ho ɺbut¾os [van 1995:
168,8] `wavidnen, SeWames da gaaTaves ra, is mewisqvile wisqvilis xvimirSi
Sig SeZvra“, b–la-b–l‰ Ju-Jusa Jo riyeken ruhun boÃŒr [lomT. 2000: 181,
29] `sxvadasxva rame iswavles-ra, eCvevian“...
namyos absolutivi marcTu iSviaTad I TurmeobiTis funqciasac
iTavsebs da gamoxatavs warsulSi momxdar unaxav moqmedebas, mag.: ogu
kiSodno niSen karl'en guhlan lo beCen `igi dRe da Rame daZrwoda
Turme, qurdobda da arsebobda Turme“, xiSat¾ anyen haldu Sugu-s–rÁot¾
t¾oyeru suku [van 1995: 163, 5] `diliT mosula TeTr cxenze amxedrebuli
kaci“ da misT.
namyos absolutivis uaryofiTi formebi iwarmoeba uaryofiTi namyo
ZiriTadis fuZisagan -We/-we (kap., xaS., tlad.), -‡‡‡‡e, -We-‡‡‡‡ (tlad.), -t (hunz.)
sufiqsebis saSualebiT [dawvr. ix. lomTaZe 2000: 268-274; van den bergi
1995: 90-91].
1 am SemTxvevaSi namyos absolutivis forma paronomaziis sawarmoebel komponentad
gamoiyeneba.
154
udetrebi
zogadi. `udeteri~-s (zmnisarTi, Tandebuli, kavSiri, nawilaki,
Sorisdebuli) (`udetrebi~) Semotana da gramatikul terminad damkvidreba
dakavSirebulia ak. SaniZis saxelTan [ix. SaniZe 1980: 587]. marTalia, igi
ucxo enis (berZ. ουδετερος `arc erTi maTgani~) monacemia, magram srulad
gamoxatavs amgvar gramatikul odenobaTa arss da marjvea maTi zogadi
funqciuri mniSvnelobis gadmosacemad.
`udeteri~ iseTi gramatikuli monacemia, romelic ZiriTad
metyvelebis nawilTa dakonkreteba-determinacias axdens da enas met
informaciulobasa da moqnilobas aniWebs. marTalia, udetrebis
struqtura da semantika xSirad srulad CamonakvTul-Camoyalibebuli ar
aris, magram TiToeul maTgans Tavisi saxe da mkveTrad gamoxatuli
funqciur-semantikuri veli aqvs. kerZod, beJitur enaSi am TvalsazrisiT
TvalSisacemi Taviseburebani ar gvxvdeba, Tumca mainc SeiniSneba, erTi
mxriv, zedsarTavisa (arsebiTi saxelis atributi) da zmnisarTis (zmnis
atributi) erTgvari sinkretizmi, meore mxriv, zmnizedis, nacvalsaxelisa
da Tandebulis formaTa xSiri Tanxvdena. es garemoeba migvaniSnebs, rom
sakvlev enaSi am odenobaTa Camoyalibebis procesi grZeldeba.
155
zmnisarTi
zmnisarTi struqturis mixedviT. beJitur enaSi struqturis mixedviT
zmnisarTi iyofa or ZiriTad jgufad: 1) martivi, 2) rTuli.
1) Tavisi agebulebiT martivi Cans qvemoT moyvanili zmnisarTebi: caT
`cudad~, ket `kargad~. es zmnisarTebi Sesabamisi maatributivebeli
formantis darTviT zedsarTav saxelebad qceulan: ket-o `kargi~, `cac-
co (< caT-so) `cudi~, hunz. dialeqtSi co ɺɺ ɺɺd `cudad~ _ co ɺɺ ɺɺs-s–––– (< co ɺɺ ɺɺd-s––––)1
`cudi~ (Sdr. xunZ. l‘´́́́ik `kargad~ _ l‘´́́́ik-a………… `kargi~...). am tipis warmoeba
metad produqtiuli unda yofiliyo istoriulad, magram amJamad igi
dabnelebulia sxvadasxvagvari morfonologiuri procesebis gamo.
simartiviT xasiaTdebian adgilisa da drois zmnisarTebic: sak. beJ.
l'iÁo `qveS~, wixo `Sors~, Je `axla~, hica `axlos~, niSe `RamiT~, sŒŒŒŒ¹¹¹¹
`irgvliv~, aT‰‰‰‰ `iq~, ����Ád `winaT~, `Zvelad~ beTa `Semdeg~...; hunz. s––––ro
(Rarb. s––––ru) `irgvliv~, i¹¹¹¹Co `axlo~, ––––gi `iq~ da misT.
martivi Sedgeniloba moepovebaT zog kiTxvis, viTarebisa da zoma-
wona-odenobis qvemomoyvanil zmnisarTebsac: zaT `bevri~, n‰‰‰‰? `sad?~, Ãex
(< xunZ.) `uceb~, axo `kargad~, bel‘e `sworad~, ˆ̂̂̂w `kvlav~, da misT.
miuxedavad zemoxsenebuli magaliTebisa, zmnisarTTa meti wili
nawarmoebia sxvadasxvagvarad sxva metyvelbis nawilebisagan da zogjer
ki sakuTriv zmnizedebisagan.
2) rTuli zmnisarTebi nawarmoebia: a) arsebiTi saxelisgan, romlebic
xSirad lokatiur brunvis formebad warmoadgenen: bog `locvisa da
sadilis dro~ _ bog-la-l‘ `RamiT~ (xedmiw. `Rameze~), bog-la-‡‡‡‡
`droulad~ (zedmiw. `droSi~), qiq `mtveri~ _ qiqq-o `msubuqi~ _ qiqo-t¾¾¾¾a
`msubuqad~ (xedmiw. `msubuqze~ < `mtverze~), mex `dro~, `sezoni~ _ mex-mex-
la-‡‡‡‡ `xandaxan~ (zedmiw. `dro-droSi~), Seblo (Sdr. Sebo `RviZli~)
`nekni~, `gerdi~ _ Sebla-‡‡‡‡ `gverdiT~ (zedmiw. `gverdSi~).
1 xom ar aris co ɺɺ ɺɺd (hunz.), caT (sak. beJ.) qarTulidan nasesxebi fuZe, Sdr. cud-?
156
b) ricxviTi saxelisagan: sid `erTi~ _ sid-d‰‰‰‰ `erT adgilas~, l‘ana
`sami~_ l‘an-i-na `samobiT~, l‘ina `xuTi~ _ l‘in-i-na `xuTobiT~, awona
`aTi~ _ awon-i-na `aTobiT~, `aTni erTad~...
g) zmnisarTisagan: axo `kargad~, `Zlier~ _ axxo (< ax-axo) `Zalian~,
`metismetad~, Je `axla~ _ Je-n `kidev~ (zedmiw. `axlac~), beTa `Semdeg~ _
beTa-Ra `im mxares~, `im mimarTulebiT~ _ beTa-na `kidev~, `kvlav~ _ beTa-
la-l‘ `Semdeg~ (zedmiw. `Semdegze~), Je `axla~ _ ha¹¹¹¹Je `axla~ (zedmiw. `aba,
axla~), hex `uceb~ _ hex-mex `male~, `swrafad~ (zedmiw. `uceb_dro~), hu¹¹¹¹l‘
`guSin~ _ hu¹¹¹¹l‘-a-l‘ `guSinwin~ (zedmiw. `guSinze~), gizila `momaval
wels~ _ gizila-la-l‘ `ori wlis Semdeg~ - gizilal‰‰‰‰l‘ `sami-oTxi wlis
Semdeg~, Á÷÷÷÷t¾¾¾¾t¾¾¾¾a `cota~ _ Á““““t¾¾¾¾���� `Zalian cota~, xiSo `xval~ _ xiSa-t¾¾¾¾
`diliT~ (zedmiw. `xvaleze~), niSe `Rame~ _ niSToqa `SeRameba~ _ niSToqo-l‘
`mimwuxrze~, i¹¹¹¹Co `axlo~ _ i¹¹¹¹Se-arto `axlaxan~ (zedmiw. `axlo-win~ da mr. sxv.
SeiniSneba zmnisarTTa kompoziciuri warmoebac: sak. beJ. …………ana-bil'o‡‡‡‡
`yvelgan~ (zedmiw. `tye-saxlSi~), hica-TiRa `axlos~ (zedmiw. `axlos -
mWidrod~), gic-mic‰‰‰‰‡‡‡‡ `adgil-adgil~, ‹‹‹‹-‹‹‹‹na (<*itin-itina) `co-cota~, qeS-qeS
`muqTad~, `fuWad~ (zedmiw. `saxe-saxe~), Tit¾¾¾¾a-nit¾¾¾¾a `yvelgan~ (zedmiw. `im
mxares _ ?)...; hunz. s––––ro-s––––ro `irgvliv~ (zedmiw. `irgvliv-irgvliv~),
riSo-diSo `iqiT-aqeT~, miC-miC‰‰‰‰ `adgil-adgil~ (zedmiw. `adgil-adgilSi~)
da mr. sxv.
beJitur enaSi dasturdeba xunZurisagan nasesxebi zmnizedebi,
romlebic met-naklebad adaptirebulia, mag.: hex (< xunZ. x ´́́́ex´́́́ "id".) `umal~,
`swrafad~, d����h (< xunZ. dah "id".) `cota~, bog-la-l‘ (< xunZ. bogoda
`saRamos~) `RamiT~, tokab (< xunZ.) `kidev~, urRungo (< xunZ.) `ganzrax~,
xasgu (< xunZ. xas´́́́go "id".) `gansakuTrebiT~, way (< xunZ.) `Zalian~, Cangu (<
xunZ. Cango `ramdenimejer~) `xSirad~, bata-sa (< xunZ. bata `calke~)
`sxvanairad~ da sxv. misT.
Sinaarsis mixedviT, zmnisarTi iyofa: 1) adgilis, 2) viTarebis, 3)
drois, 4) kiTxvis, 5) zoma-wonisa da odenobis, 6) miznisa da mizezis
zmnisarTebad.
157
1) adgilis zmnisarTi. adgilis zmnisarTi migviTiTebs arsebuli
sagnis sivrcobriv adgilmdebareobasa da mimarTulebas.
a) adgilmdebareobis gamomxatveli zmnisarTebi (kiTxva: n‰‰‰‰ || n‰‰‰‰d?
`sad?~): hol'o‡‡‡‡ `aq~, `aqeT~,2 huli‡‡‡‡ (Sdr. huli `es~) `iq~, m����‡‡‡‡����r‘‘‘‘à `mTaSi~,
hica `axlo~, aT‰‰‰‰ / cixo `Sors~, gil' `qveviT~, `dabla~, ho‡‡‡‡ot¾¾¾¾a `maRla~,
sidd‰‰‰‰ `adgilas~, edo `SigniT~, Sebla‡‡‡‡ `gverdiT~ da misT.
b) zmnizediT aRniSnuli mimarTuleba SeiZleba iyos sami saxisa:
a) saaqeTo, b) saiqeTo da g) saurTierTo. aRniSnaven [imnaiSvili 1963: 242]
gansxvavebul mesame mimarTulebsac (|| pirTan axlomyofi), romelic
beJitur enaSi kvlevis am etapze ar SeiniSneba.
a) saaqeTo mimarTulebis zmnisarTebia: hicad‰‰‰‰ `Zalian axlos~, ‡‡‡‡����Ád’’’’S
`winidan~, m‘‘‘‘R����TT’’’’ `ukan~, `uknidan~ (hunz. muRal' "id" ), n‰‰‰‰t¾¾¾¾‰‰‰‰di
`saidanRac~, sŒŒŒŒ¹¹¹¹l-sŒŒŒŒ¹¹¹¹ `irgvliv~, t¾¾¾¾od‰‰‰‰s `zemodan~...; hunz. dit¾¾¾¾o `am
mxares~, l' ˆ̂̂̂r––––t¾¾¾¾ `qvevidan~, ––––g‹‹‹‹s `iqidan~, niÁos? `saidan?~...
b) saiqeTo orientacias gamoxataven: Til' `im mxares~, ����Ád’’’’ `win~,
`winisken~, `winaT~, Áa¹¹¹¹yoTuwo `pirdapir~, l'iÁod‰‰‰‰ (hunz. yere "id".)
`qveviT~, `qveviTken~...; hunz. niÁo? `saiTken?~, ––––gido `iqiT~, ‡‡‡‡egidot¾¾¾¾do `im
mxares~ da misT.
g) saurTierTo (neitraluri) orientaciis semantikas Seicaven: dena-
beTa || n‰‰‰‰nazu `yvelgan~, n‰‰‰‰na `arsad~, mic-mic‰‰‰‰‡‡‡‡ `adgil-adgil~, nad‰‰‰‰di-
sudi `sadRac~, n‰‰‰‰t¾¾¾¾‰‰‰‰nazu `yovelgan~, TiRa-niRa `aqeT-iqiT~, Tit¾¾¾¾a-nit¾¾¾¾a
`mimo~...; hunz. riSo-diSo `aqeT-iqiT~, niÁolito `sadRac~ da a. S.
adgilis zmnisarTTa erTi nawili lokatiur brunvebs mosdevs da
damatebiT akonkretebs sagnis sivrcobriv adgilmdebareobas, mag.: x÷xt¾�
t¾odo x�W÷ geÁ `xeze (zedmiw. `xeze zed~, Sdr. xunZ. ganWi-da tad "id" )
mercxali zis (`aris~)~.
2 myofobasa da mimarTulebas beJituri ena ar ganarCevs, Sdr.: rus. Дома `Sin~ _
Домой `Sinisken~. amis gaTvaliswinebiT, hol'o‡ (`aq~, `aqeT~) semantikis zmnizedebi
gamoxataven myofobasac da mimarTulebasac.
158
2) viTarebis zmnisarTi (kiTxva: niRad `rogor?~). dasturdeba
rogorc sakuTriv beJituri, ise xunZurisgan nasesxebi viTarebis
zmnisarTebi. sakuTriv bkeJituri zmnisarTebia: axo `kargad~, `Zlierad~,
badala‡‡‡‡ `nacvlad~, gil‘ || ÁiRa `Rrmad~, Áial'a `swrafad~, h����te `nela~,
ho¹¹¹¹sco `martod~, d‹‹‹‹s `bevrad~, `xSirad~, hat¾¾¾¾a `qveiTad~, Teli `uxvad~,
`xSirad~, tenna `ufasod~, Áakt¾¾¾¾a `zepirad~, caT `cudad~, niRadi `cudad~,
arakeTilgonivrulad~, oCit¾¾¾¾a `frTxilad~, `wynarad~, ÁuRo-ÁaÃna
`survilisamebr~...; hunz. kot `kargad~, co ɺɺ ɺɺd `cudad~, ˆ̂̂̂wuxen `xelaxla~, Ãu¹¹¹¹s
`viwrod~, rˆ̂̂̂l¾¾¾¾–––– || Sula `mtkiced~, ‡‡‡‡adada `fuWad~, bel‘e `sworad~ da sxv.
xunZurisagan SeTvisebuli zmnisarTebi: m����‡‡‡‡����r‘‘‘‘à `mTaSi~, meysa (< xunZ.
meys ´́́́a "id".) `mcdarad~, zaÁifsa (< xunZ. za‡‡‡‡if "id".) `sustad~, xexsa (< xunZ.
xex-go "id".) `swrafad~, ÃaWgo `Seubraleblad~, bal‘go `farulad~,
saidumlod~ da misT.
3) drois zmnisarTebia (kiTxva: nitod? `rodis?~): xisa (hunz. xiSo)
`xval~, JeÁsa `dRes~, Je || ha¹¹¹¹Je || Jeq‰‰‰‰l‘o `axla~, hexd‰‰‰‰la `axlaxan~, Teq-
Tuq || ho¹¹¹¹sola‡‡‡‡ `xandaxan~, sibo…………a `Semodgomaze~, haqo `gvian~, hexzu
~didi xania~, bo¹¹¹¹szu || ho¹¹¹¹ssu `yovelTvis~, hu¹¹¹¹l‘ (hunz. hu¹¹¹¹l) `guSin~,
hu¹¹¹¹l‘al‘ `guSinwin~, dande `axla~, axlaxan~, Jel'ba `wels~, ����Ád (hunz.
arto) `win~, `Zvelad~, beTa (hunz. bedo) `Semdeg~, niSe `RamiT~, niSe-xiSeÁ
`mTeli Rame~, niTona `arasdros~, nitoÁaÃdana `yovelTvis~, azodo (hunz.
azdu) `zafxulSi~, ‡‡‡‡emed‰‰‰‰ (hunz. ‡‡‡‡emed) `gazafxulze~, l'ilma (hunz.
l'immu) `zamTarSi~, Áal'oyeÁ (hunz. l'ebat¾¾¾¾) `dRisiT~, daÁm (hunz. …………et¾¾¾¾o)
`maradiulad~, haxa (hunz.) `male~: haxa, Wit niÁo li?! `male, dana sad
aris?!~ (van 1995: 221) da sxv.
4) kiTxviTi zmnisarTi: kiTxvis gamomxatveli zmnisarTebi,
romelTagan zogi SesaZloa warmoSobiT kiTxviTi nacvalsaxelic iyos,
winamorbed mkvlevarTa naSromebSi calke ar gamoiyofa, maT metwilad
adgilisa da drois aRmniSvnel zmnisarTebTan aerTianeben [bokarevi 1959:
61; isayovi, xalilovi 2001: 278]. arada, maTi calke gamoyofa
SesaZlebelic aris da mizanSewonilic [SaniZe 1980: 594, 596].
159
kiTxviTi zmnisarTebia: a) dadebiTi: n‰‰‰‰? || n‰‰‰‰d? (hunz. niÁo¹?) `sad?~
niTo (hunz. hˆ̂̂̂d––––?) `rodis?~, n‰‰‰‰t¾¾¾¾‰‰‰‰? || n‰‰‰‰t¾¾¾¾‰‰‰‰d? (hunz. niÁos?) `saidan?
niToqcaldi `rodemde?~ nad‰‰‰‰? (hunz. niÁo?) `saiTken?~ la? || lad? ||
ladso? (hunz. h?ˆd––––l nax. hidil) `ramdeni?~ sud? (hunz. surba?) `rad?~
`ratom?~...; b) uaryofiTi: n‰‰‰‰na (hunz. niÁon) `arsad~, n‰‰‰‰sna `arsaidan~,
niTona (hunz. hˆ̂̂̂dd----n `arasodes~ da misT.
5) zoma-wonisa da odenobis zmnisarTebad SeiZleba gamoiyos (kiTxva:
lad? `ramdeni?~): lasodi `ramdenime~, dah || dahab || Á÷÷÷÷t¾¾¾¾t¾¾¾¾���� `cota~, ����l����S ||
g‰‰‰‰d || ladi || ÷÷÷÷ll÷÷÷÷ || m����t���� (tl.) || Teli... (hunz. laxi || Teli) `bevri~,
Áila, way `Zalian~, axxo (hunz. quTaqalda) `Zlier~, Jegun, taguna (hunz.
Jen) `kidev~, eze‡‡‡‡an `bevrad~, turban `sruliad~, Áal'oqos (hunz. bal'egus)
`naxevari~ da sxv.
6) mizezisa da miznis zmnisarTi (kiTxva: sud? `ratom?~). amgvari
zmnisarTebiT beJituri ena Raribia, Tumca SeiZleba gamoiyos ramdenime
maTgani: Áatnana || urRungo (hunz:. urRungo) `ganzrax~, surba? (hunz.)
`ratom?~ da misT.
160
Tandebuli
beJitur enaSi TandebulTa simcire Sepirobebulia lokatiur
brunvaTa siuxviT, rac mTis bevri iberiul-kavkasiur enis zogadi niSania.
lokatiur brunvaTa daboloebebi, romlebic warmoqmnilni arian
zmnisarT-Tandebulebisagan, xSirad isev daerTvian ama Tu im
adgiloebiTi brunvis srul formas da maT mniSvnelobas ufro metad
akonkreteben, mag.: ‡‡‡‡istoliÁa-l' l'iro taqani geli (lomT. 2003: 181)
`magidis qveS (zedmiw. magidis qveS dabla) Wiqa aris~. bodu ilbis mayeC
mawol‘, b–d box-t¾¾¾¾o t¾¾¾¾odo u¹Cen lo gi `is eSmaki, momavali, dainaxa Tu
ara, am xe-ze zed axta igi~.
rogorc es magaliTebi mowmoben, Tandebulad (saTanado saxelis
sivrcobrivi mimarTebis dasakonkreteblad) gamoyenebuli zmnisarTebi
(l'iro `qveS~, t¾¾¾¾odo `zed~) da maTi esivis daboloebebi (-l `qveS~, -t¾¾¾¾o
`-ze~) genezisurad erTmaneTs ukavSirdebian: l'iro > -l' , t¾¾¾¾odo > -t¾¾¾¾o.
cxadi xdeba, rom esa Tu is Tandebuli fuZes (resp. brunvis formas)
Serwymia da axali brunva warmouqmnia, magram imavdroulad Tavadac
ganagrZobs funqcionirebas. metwilad TandebulTa funqcias adgilisa da
drois zmnisarTebi asruleben.
funqciur-semantikuri TvalsazrisiT, pirobiTad or ZiriTad jgufs
gamoyofen: a) zmnisarTuli (Tandebulis funqciiT gamoyenebuli
zmnisarTebi) Tandebulebi [warmoebis Sesaxeb] da b) sakuTriv
Tandebulebi [isayovi, xalilovi 2001: 279].
a) zmnisarTul TandebulTa jgufs miekuTvneba: t¾¾¾¾odo `zed~, l'iro
(hunz. l' ˆ̂̂̂r––––) `qveS~, hica (hunz. i¹¹¹¹Co) `axlo~, ����Ád’’’’ (hunz. artodo) `uwin~,
`Zvelad~, m‘‘‘‘R����TT’’’’ (hunz. muRal') `ukan~, ‡‡‡‡edo (hunz. ‡‡‡‡e¹¹¹¹du) `Sig~, Sin~
`...–gi qe…rilŒ e¹du diÁe Rino lo o ɺl'no l'i net¾eru `im qvevrSi Cemi
Svidi wlis Rvino aris~ (van 1995: 215), Áal'o (hunz. bo ɺɺ ɺɺl'e) 1. `Sua~ (zmnis.),
2. `Soris~ (Tand.), yawo (hunz. l‘el‘) `erTad~, gisa (hunz. giSo) `gareT~,
dande < (xunZ., hunz. deno) 1. `Sesaxvedrad~, `winaSe~ (zmnis.), 2. `win~
(Tand.): bol'ol dande `saxlsa wina~, so¹¹¹¹ (hunz. s–r– seru, Sdr. xunZ.
s ´́́́…………eruà "id".) `irgvliv~, cixo `Sors~ da misT.
161
b) sakuTriv Tandebulebad miCneulebi pirobiTad or qvejgufad
gaiyofa: a. calkemdgomi, b. saxels Sexorcebuli.
a) calkemdgomi Tandebulebi saxelebs Cveulebriv ukan mosdeven:
nisona `gamo~: hoggŒll'o nisona `maT gamo~. dasturdeba xunZuri
variantebi: sababl‘un, ÷÷÷÷l÷÷÷÷ (hunz. ‡‡‡‡ulu): allahl‹ ‡ulu `RvTis
gulisTvis~.
mica‡‡‡‡ `nacvlad~: abola mica‡ `mamis nacvlad~.
h>ayal‘ul‘ul‘ (hunz.) `Sesaxb~, `-ze~: kuCid h>ayal‘ul‘ul‘ `CaquCze~.
gurogo (< xunZ., hunz. gurib) `garda~: mˆ gurib, tokab suku go ɺWi?
`Sen garda, sxva kaci aRaraa?~.
reyon (< xunZ.) `Tanaxmad~, `mixedviT~: iÁo-abo bŒÁo h‘qm‘l�t¾�
reyon... `mSoblebis gadawyvetilebis mixedviT~...
b) sul ramdenime Tandebuli dasturdeba, romlebic enktilikurad
daerTvian irib brunvaTa fuZes, anda iSviaTad absolutivis formasac.
-labza (hunz. -Cos) `nacvlad~, `gulisTvis~: sak. beJ. dul-labza boÁo
…ahlo h>alti `Seni gulisTvis gavakeTe saqme~; hunz. oJdil –g ru…or
ˆ̂̂̂stiCos `vaJma es gaakeTa Zmis gulisTvis~.
-d‰‰‰‰la (hunz. (-Jba3) `gamo~: hunz. qo ɺss– mexli-Jba y–ra met¾a bo ɺÃis (van
1995: 50) `cudi amindis gamo, bavSvebi ver wavidnen~.
-a‡‡‡‡ `garda~: sak. beJ. iÁo…………-‰‰‰‰‡‡‡‡ abona go…al nuwos `dedis garda, mamac
unda movides~ (xalil. 1995: 30).
-Jum `Tan: hunz. oJe okŒ ɺk Jinis halmaRno-Jun `biWi erToba mis
amxanagebTan~.
-go ɺɺ ɺɺl `-viT~: hunz. oJe ekeW tiga go ɺɺ ɺɺl `biWi vaciviT xtis~.
-l‘eru `-viT~. hunz. ca-boco-l‘eru qid `varskvlav-mTvaresaviT gogo
(van 1995: 224).
kavSiri. kavSiri, rogorc damoukidebeli mniSvnelobis uqoneli
sityva, zogadad siuxviT ar gamoirCeva. miuxedavad amisa, igi
winadadebaTa dasakavSireblad mniSvnelovan rols asrulebs da, aqedan
gamomdinare, winadadebis aucilebeli komponentia.
3 hunz. -Jba materialurad beJ. -labza-s -bza komponents ukavSirdeba: -Jba (< -bJa < -bza).
162
beJituri ena, sxva axlomonaTesave enaTa darad, kavSirebiT Raribia.
es SeiZleba pipotaqsis specifikiT iyos Sepirobebuli - kavSirebis
funqcias xSirad nawilakebi asruleben.
funqciis mixedviT, gamoiyofa kavSirebis ori ZiriTadi jgufi: 1)
maerTebeli da 2) maqvemdebarebeli.
1) maerTebeli kavSirebidan gvxvdeba: a) majgufebeli: -na (sak. beJ.), -
no/-n (hunz.) `da~. hunziburSi misi distribucia: -no enklitikurad
daerTvis xmovanfuZiansac da TanxmovanfuZiansac, xolo -n (<-no) _ oden
xmovanfuZian saxels. masTan, Cans, wyobasac aqvs mniSvneloba: oJeno
qidno, magram: qidno oJen. Tu zedmiwevniT zustad movaxdenT -na, -no
odenobis kvalifikacias, igi nawilaks warmoadgens, romelic kavSirad
aris gamoyenebuli: d––––n m––––n zedmiw. `me-c Sen-c~ _ `me da Sen~ (Sdr. xunZ. -
gi). es kavSiri ar ixmareba zmnebis dasakavSireblad. araproduqtiulia
xunZuris gziT arabulidan nasesxebi …………a (`da~) kavSiris gamoyeneba. igi
ufro wignur metyvelebas axasiaTebs, vinem zepirmetyvelebas. `da~
kavSiris mniSvnelobiT asaxeleben beTa (`Semdeg~) zmnizedasac [xalilovi
1995: 408].
b) macalkevebeli kavSiri: Áada || Áagi (hunz. Áani, Áa) `an~: Áagi hugi,
Áagi do `an is, an me~; Áal‘uni `an~: Ál‘uni is, Áal‘uni isi `an Zma, an da~.
Áal‘uni xunZuridan aris Semosuli, xunZurSi ki _ arabulidan.
amosavali Áa Cans, danarCenebi misi variaciebia.
g) mapirispirebeli kavSiria amma (< xunZ. < arab.) `magram~, `Tumca~:
yatli‡ e¹t¾a, amma Teli k�Ál'’y� `quCaSi gadi, magram bevri ar ixetialo~.
2) maqvemdebarebeli kavSirebidan gamoiyofa: -l `rodesac~, -cal
`sanamdis~, -yod‰‰‰‰ `rom~, -da `Tumca~ da misT.
163
nawilaki
beJitur enaSi nawilakebi enklitikurad daerTvian calkeul
leqsemas da winadadebas Tavisebur emociur elfers aniWeben. rig
SemTxvevaSi nawilakebi Tavisi funqciiT axlos dganan kavSirebsa da
zogjer TandebulebTan. miuxedavad amisa, maTi garCeva mainc
SesaZlebelia, radgan nawilaki ar akavSirebs winadadebebsa da maT
wevrebs.
miuxedavad nawilakTa aramdgradi bunebisa, funqciis mixedviT,
SeiZleba gamoiyos ramdenime jgufi: 1) kiTxviTi nawilakebi: -d || -di (sak.
beJ.), -i (hunz.): CaxCa-di? `wers?~, ru…………‹‹‹‹s-i? `ar gaakeTa?~ amave semantikisa
Cans hunz. -l‘a: bulaC marat¾ ent¾¾¾¾e-l‘a? _ nˆs-lo! `bulaCi mTaSi midisa? _
hkiTxe~!
eggu `nuTu~: eggu hugi bil'oRa e¹t¾enadi? `nuTu is Sin wavida?~
2) ukuTqmiTi nawilakebi: Áa `arc~: Áa abo, Áa iÁo g����‡‡‡‡���� bol'oRa `arc
mama, arc deda Sin ar aris~. -We (hunz. -at) `ar~, `nu~: ÃoÁ-Wu `ar
waikiTxo~; ØeC´-at `ar zis~.
3) sityvasityviTi nawilakebi: -l'o (hunz. -l'e) `-o~. bol'oRa g����‡‡‡‡����-l'o
`Sin ar aris-o~.
4) migebiTi (modaluri) nawilakebi:
beTTa || ‹‹‹‹¹¹¹¹ || h‰‰‰‰¹¹¹¹ (hunz. e¹¹¹¹) `diax~, `ho~: miJe hol'o‡di geÁ? _ beTTa
`Tqven aq xarT? _ diax~.
h����‡‡‡‡���� (hunz. go ɺɺ ɺɺW, Rarb. go ɺɺ ɺɺC) `ara~: ildo ‡al'‰ guhlaÃla go ɺɺ ɺɺW `Cven
sofelSi qurdebi ar arian~.
5) pirobiT-natvriTi nawilakebi:
(-dana `Tundac~) `oRondac~: qid-dana Ãohdasyod‰ `oRond gogona
iswavlides~.
oRonT `netav~, `netavi ki~: oRonT mi Øe¹t¾aRa `netav Sen waxvidode~.
164
-da || -so (hunz. y––––d––––) `Tuki~: xiSon n-Cos zuyur––––y––––d----, –g ilus h>alti
lider bˆyŒɺr `Tuki xval is movida, mTeli Cveni saqme dasruldeba~.
6) SedarebiTi nawilakebi:
-coÁ `viT~: diÃa-coÁ ÁaÃcadi `CemsaviT gaakeTeb~.
-l‘iÁo || -Ras || -Rad‰‰‰‰s `msgavsi~.
7) gaZlieredbiT-miTiTebiTi nawilakebi:
alo `-Ra~, `ra~; `erTi~: nisala alo `erTi, miTxari~.
…………ale! `aba~, `modi erTi~: gohlo …………ale! `aba, modi!~
…………allah! `RmerTmani!~
165
Sorisdebuli
metyvelebisas adamiani axdens calkeuli bgeris, bgeraTa
kompleqsisa Tu mTliani sityvis imgvari artikulaciiT warmoTqmas,
romelSi areklilia adamianis grZnobebi, gancdebi da sulieri
mdgomareoba. aqedan gamomdinare, Sorisdebuli emociurad tvirTavs
winadadebas da winadadebas intonaciurad ufro mravalferovansa da
mimzidvels xdis. ak. SaniZe wers: `rogorc mravalferovania bunebis
movlenebi da sazogadoebrivi urTierTobis movlenebis saxeebi, ise
mravalferovania da Wreli Sorisdebulebic, romlebic warmoadgenen
gulidan amonaxeTqs am movlenaTa gancdis gamo~ [SaniZe 1980: 621]. am
mxriv, arc beJituri ena aris gamonaklisi, romelSic Tavs iCens
sxvadasxva struqturisa da Sinaarsis Sorisdebulebi.
Sinaarsis mixedviT, Sorisdebulebi SeiZleba gaiyos ramdenime
jgufad:
1) grZnoba-gancdaTa gamomxatveli Sorisdebulebi:
a) gakvirveba-gaoceba: …………ah `ax~, `erihaa!~ (gamoxatavs gakvirvebas); a¹¹¹¹hööööh
`oo?~ (gamoxatavs Zlier grZnobas); …………ööööbabaÁ `vai-vai-vai~ (gamoxatavs
gaocebas, wuxilsa da Zlier gancvifrebas); …………aÁ `vai~; ‡e-‡e `oh!~
(gamoxatavs gaocebas): ‡e-‡e, niRad me keziÁaÃiÁo! `oh, ase rogor moiqeci!~;
…………ere 1. `hei~; 2. `aha~: …………ere, qeW il'a `aba, imRere!~; ha¹¹¹¹ `aba~: ha¹¹¹¹, meÁa xabar
`aba, mogviyevi axali ambavi~; haÁ-haÁ `diaxac~, au… `ui!~, au…-fuh (bavS.)
`fuh, sibinZure!~ oho-hoÁ `oh-ho-ho~.
mimarTva: Áe `hei!~ Áu `hei!~ (gamoiyeneba qalebisadmi mimarTvisas); oÁe
`hei!~ (ase mimarTaven mamakacs); he `hei~, le `hei~ (Cveulebriv kacebs
miemarTeba); …………ale `aba~: gohlo, …………ale `aha, modi!~; hŒŒŒŒra (tl., Sdr. heÁa)
`aba~, …………a `hei!~: …a, oJe, m– niC o ɺÃati?! `hei, biWo, ara grcxvenia?!~
…………ay----ra `hoi, bavSvo~ (alersiani mimarTva); …………o-o-o `e, hei~ (qalebs
mimarTaven): …o-o-o, fatimaT `hei, fatimaT!~ da misT.
heÁ `hei~: hunz. heÁ, malla nasrudin, surba ˆrm-tu bil'eker?! `hei,
mola nasredin, viri ratom momakvlevine?!~
allah || …………allah || …………ullah `hoi, RmerTo!~: hunz. …………allah, e¹t¾oÁs dˆ
166
b–di! (isay., xalil. 2001: 281) `hoi, RmerTo, iqiT me ar waval!~
gajavreba: ohohaÁ `oh, ohoo~: hunz. ohohaÁ, Ö¹s ruh> b–hur (van 1995:
163) `oh- ohoo, erTi suli amomxda (`mokvda~)~.
gamxneveba: hop || hopp‰ `hopa, hopla~ (cekvisas gamamxnevebeli
SeZaxili).
natvra: ha `oh~: hunz. ha, r–Ãol‘ Jedul‘do m– nˆso (van 1995: 185) `oh,
rodis moxdeba kvlav!~
mwuxareba: ‡‹¹ (glova-tirilis xmianoba). ha `ui~; hunz. ha, Je SiÁo
ru…a?! `ui, ra vqna?!
au………… `vai~ (gamoxatavs SiSs. iyeneben mdedrobiTi sqesis pirebi).
aÁ `vai~ (gamoxatavs tkivils): aÁ, kokollas! `vai, mtkiva!~
…………ah `vai~, `vaime~; hunz. …………ah, diÁe oJe Øxu¹xen lo!~ _ lalad‰n lo
bodu `vai, Cemi vaJi mokles! _ aqviTinda igi~.
sixaruli da mowoneba:
…………ah `viS~: hunz. …………ah, bol‘us SiÁo JuÃi! `viS, ra lamazia is (gogo)~.
ohohoÁ `ui-ui~: hunz. ohohoÁ, loderu qef! `ui-ui, ra sasiamovnoa!~
…………allaÁ `oh~, `oi~: hunz. …………allaÁ, bˆÃ–gs bort¾i'! `oh, mze rogor
aWers!~
Ãi-Ãi `xi-xi-xi~ (xarxaris xmianoba).
2) neba-survilis gamosaxatavi Sorisdebulebi:
Secodeba da mofereba: ruÁ, ruÁ `su, su~, `Cu, Cu~ (Sdr. xevs. ru, ru
"id".): ruÁ, ruÁ, Áus qid; nefsi z–¹t¾a, Áus qid...~ (van 1995: 142) `Cu, Cu,
dedis gogo, nemsiviT TiTebi, dedis gogo...~
gafrTxileba: bebe! `frTxilad!~ Áisboxa `qci, eci!~ (ZaRlis mosaqsevi
xmianoba).
gasadevni da mosaxmobi Sorisdebulebi:
gaci! (hunz. gacci < qarT. gawi < gaswi) `gaswi~ (iyeneben ZaRlis
gasagdebad).
g””””S-g””””S `qaTmebis gasareki xmianoba~.
h����Cu! `aCu!~ (cxenis gasagdebi xmianoba).
x‹‹‹‹ `xii, xi, mo!~ (kaloze xar-uRlis gasadevni xmianoba).
167
…………ŒŒŒŒha! (am SeZaxiliT aCereben cxenebs, xarebsa da saxedrebs).
h����Á `ade-ho~ (Zroxebis gasareki xmianoba).\
dbru `druu~ (cxenis gasaCerebeli xmianoba).
…………is || qis `acxa!~ (katis gasagdebi xmianoba).
tnaÁ (Zroxis mosaxmobi xmianoba).
mah-mah (ZaRlebis mosaxmobi xmianoba).
ri-r-ri (cxvrebis da Txebis mosaxmobi xmianoba).
3) xmabaZviTi Sorisdebulebi:
wiiap-wiÁap `wip-wipi~ (wiwilebis xmianoba)
ba‡‡‡‡ `wlapuni~.
bŠŠŠŠ `bee~ (bRavilis xmianoba).
b‹‹‹‹-b‹‹‹‹p || b‰‰‰‰-b‰‰‰‰b `pi-pii~, `pipini~.
bîîîîh `buu~ (xaris bubuni).
…………iW-…………iW `wivwivi~.
m‰‰‰‰h `zmuili~.
miÁa………… `knavili~.
zemomoyvanili formebiT ar aomiwureba SorisdebulTa simravle da
mravalferovneba. am rigis sakiTxebi sruliad Seuswavleli an
naklebSeswavlilia. maTi specialurad gaRrmavebuli kvleva-Zieba
sasargeblo iqneboda xmabaZviTi (bgerweriTi) leqsikis dasamuSaveblad
da enobrivi universaliebis gamosavlenad.
168
nawili III
sintaqsi
Tavi VI
saxeluri Sesityvebis (atributuli sintagmis) analizi
1. sintaqsis sagani da mizani.
sintaqsis Seswavlis sagans zogadad winadadeba warmoadgens.
ramdenadac winadadeba SesityvebaTa erTobliobaa, romelic damTavrebul
azrs gamoxatavs, amdenad sintaqsi imavdroulad SeiZleba ganimartos,
rogorc moZRvreba SesityvebaTa Sesaxeb [fortunatovi 1905; Ciqobava 1968:
113].
enobrivi sistemis sintaqsur ierarqiul doneze xdeba rTuli
struqturuli erTeulebis warmoqmna: `uSualo SemadgenelTa terminebSi
winadadeba SeiZleba ganisazRvros rogor gamonaTqvamis nawili, romelic
amave gamonaTqvamis sxva nawilis uSualo Semadgenels ar warmoadgens“
[gamyreliZe da sxv. 2003: 246].
Sesityvebis doneze gamoiyofa struqturul-semantikuri erTeulebi,
romlebsac tradiciulad winadadebis wevrebs uwodeben. winadadebis
mTavar wevrebad gamoiyofa pirmimarTi (klasmimarTi) aqtantebi _
Semasmeneli, qvemdebare da damateba, xolo Semasmenels (predikats)
moepoveba Tavisi atributi _ garemoeba, qvemdebaresa da damatebas ki _
gansazRvreba. winadadebis es komponentebi sintaqsurad relevanturni
arian, magram winadadebis struqturaSi gvxvdeba iseTi komponentebic
(kavSiri, mimarTva, CarTuli...), romlebic relevanturi wevrebisagan
struqturulad izolirebulni arian, amitom maT pirobiTad SeiZleba
sintaqsurd irelevanturi wevrebi vuwodoT.
SesityvebaSi, rogorc winadadebis mTavari komponentSi, SeiZleba
gamoiyos ori ZiriTadi tipi: a) atributuli sintagma (Sesityveba),
romlis uSualo Semadgenlebs warmoadgenen saxelebi: msazRvreli
(atributi) da sazRvruli (substantivi); b) preditaktuli sintagma
(Sesityveba), romlis nawilebsac zmna da masTan sintaqsurad
169
dakavSirebuli saxeli da zmnisarTi qmnian. Cven amjerad ganvixilavT
mxolod atributul sintagmas.
atributuli sintagmisaTvis arsebiTia Sesityvebis (frazemis) wevrTa
urTierTdamokidebulebis saxeebi da maTi struqturuli modelebi.
beJituri aglutinaciuri tipis enaa1 da, aqedan gamomdinare, amgvar enaSi
wina planze aris wamoweuli Sesityvebis komonentTa formobrivi kavSiri,
xolo adgilmdebareoba, intonacia da semantika formobrivi kaSiris
funqciamonacvle odenobebia.
atributuli sintagmisTvis iseve, rogorc mTliani winadadebisaTvis,
arsebobs centraluri komponenti (birTvi) da marginaluri komponenti
(atributi), mag.: mallarasadanis icilo iÁo ÁuRona geÁ (kap.). `mola
nasredinis moxuci deda momkvdara~.
zemomoyvanil winadadebis Sesityvebis wyvilis icilo iÁo (`moxuci
deda~) iÁo (`deda~) Sesityvebis birTvs qmnis, xolo icilo (`moxuci~) misi
atributia, Tumca es gramatikulad ar aris relizebuli.
2. atributuli sintagmis komponentTa Tanamimdevrobis sakiTxi.
saxelur SesityvebaSi sityvaTa rigi mniSvnelovania yoveli enisaTvis,
radgan es sityvebis struqturis mniSvnelovani maxasiaTebelia da maT
kanonzomierma wyobis darRvevam SeiZleba saTanado komunikacias xeli
SeuSalos. metadre es iTqmis im enaTa mimarT (mag., ingl.), romlebSic
winadadebis wevrTa wyoba kanonizebuli da myaria.
beJitur enaSi atributuli sintagma, rogorc Tavisufali Sesityveba,
ZiriTadad prepoziciuri (centriskenuli) wyobisaa, Tumca msazRvrel-
sazRvrulis postpoziciuri (centridanuli) rigic ar aris akrZaluli _
igi, rogorc wesi, gaTiSul SesityvebaSi gvxvdeba. sazRvrul saxels win
uZRvis (resp. mosdevs) CvenebiTi nacvalsaxeli, mimReoba, zedsarTavi,
ricxviTi da arsebiTi saxelebi.
a) prepoziciuri wyoba gabatonebulia, mag.: sak. beJ. nuqoa …o `mSieri
ZaRli~, buyo bisa `didi Tevzi~, honlos mic `maTi ena~, l‘ana mesedo
`sami oqro“, kottu haÁ…an `kargi cxoveli“, l‘ino yuruS `sami maneTi“,
miyoS ÃŒdab‰cas `Tqveni moswavleebi“, maRos nisall‘iro
1 zogjer Tavs iCens fleqsiuri tipis elementebic (ix. ).
170
`avtobiografia“ (zedmiw. `tanis saTqmeli“)...…; hunz. haldu akiWal, w–dil
xabar, SiÁo rat? `TeTri zRapari, Savi ambavi, ras isurveb?“ (zapris
dasasruli), ØanyeCos suku `momavali kaci“, …–Ás moɺgoɺ `ZaRlis tyavi“,
qoSeCos suku `mTibavi kaci“, mesedl‘eru qid `oqrosferi gogo“
(`mzeTunaxavi“), iCil abu `babua“ (zedmiw. `moxuci mama“), haldu Sugu
`TeTri cxeni“, kottu qid `kargi gogo“, hans y–ra `erTi bavSvi“, –g Sofer
`eg mZRoli“, xo nuÃuru suku `xorcis mWameli kaci“ da mr. sxv.
b) postpoziciuri wyoba fakultatiur xasiaTs atarebs: sak. beJ. enS
boyo `vaSli didi“: ‡enS buyo baÃca, munÃna baÃa‡cas [lomT. 2003: 194]
`vaSli didi icis (`iqeba“), saWmelad ar varga (`ar iqneba“); buyaro xal‡‡‡‡
uqumaTlis `didi xalxi mTavrobisa“: buyaro xaly uqumaTlis moyanna
moyona... `mTavrobis didi xalxi mosvliT movida ra...“ [lom. 2003: 200]; qid
diÁe `gogonav Cemo“: ru, ru qid diÁe, nefsi zot¾o, qid diÁe... zedmiw. `Cu,
Cu, gogonav Cemo, nemsiviT TiTi, gogonav Cemo...“ (beJituni nana), oJe yona
`Svili ori“, isi Áuyo `ufrosi da“...; hunz. halti q–d bu…oCos `saqme
xeliT gasakeTebeli“, bowi, haÁ…anlisno ‡asqarlisno hisab
m i z a n g o i s u... [lomT. 2003: 32] `cxvari, saqoneli da jari uTvalavi...“
da misT.
samarTlianoba moiTxovs aRiniSnos, rom postpoziciuri wyoba
Sesaswavli enisTvis bunebrivi ar aris da metad iSviaT SemTxvevebSi
iCens Tavs, rac elizbar lomTaZesac ar gamoparvia mxedvelobidan
[lomTaZe 2003: 32]. m. xalilovi da i. isayovi Sebrunebul wyobas gverds
uvlian da oden prepoziciuri wyobis arsebobis aRniSvniT ifarglebian
[xalilovi 1995: 410; isayovi, xalilovi 2001: 282].
frazaSi Sesabamis komponentTa postpoziciuri rigi xSirad
sxvadasxva stiluri Tu Janruli garemoebebiT Cans Sepirobebuli _ igi
kompozitebSi, poeziis enaSi anda Sesityvebis komponentTa simravlisas
iCens Tavs, mag.: daÄba-bu…orog `moCxubari“ (zedmiw. `Cxub-mkeTebeli“)
suku Sugur loderu, bedeCab nˆsro zuyur (nah.) `kaci cxeniani mdidrad
iTvleboda“, ketat¾os hare b––––cdu (nah.) `marjvena Tvali brma“, zuyona geÁ
171
buya yona qibba1 xallis [mad. 1965: 93] `mefes hyavda didi ori gogo“
(zedmiw. `yofila didi ori gogo mefisa“), a‡aw–n sˆ̂̂̂g ru…o bowlod
kimalis [van 1995: 117] `aTi guda gaakeTes (akeTeben _ n. a.) cxvris yvelisa“
da misT.
araiSviaTad postpoziciuri wyoba dasturdeba gaTiSul saxelur
SesityvebaSi (ix. 4).
prepoziciuri wyobis gabatoneba, rogorc varaudoben, damokidebulia
sazRvrulis gavlenis gafarToebaze: `...igi myarad aris blokirebuli
sazRvrulis mier“ [uTurgaiZe 2009: 163, 167].
3. atributuli sintagmis wevrTa sintaqsuri urTierToba. saxeluri
Sesityvebis sintaqsuri struqtura damokidebulia mis komponentTa
raodenobasa da maTi erTmaneTTan kavSiris saxeobaze. aqedan gamomdinare
atributuli sintagmis wevrebi, rogorc sintaqsuri donis erTeulebi,
erTmaneTTan amyareben garkveul kanonzomier kavSirs, ris gareSec
Sesityveba dakargavda mTlianobas da sityvaTa uazro mimdevrobad
iqceoda. igi moklebuli iqneboda mis ZiriTad sazriss _ komunikaciis
funqcias. amitom aris Sesityveba iseve, rogorc mTliani winadadeba,
organizebuli mTlianoba. rac Seexeba winadadebis erT-erT komponents _
atributul sintagmas, mis Taviseburebas, wyobasTan erTad struqturuli
labilurobac qmnis. kerZod, msazRvreli, sazRvrulisagan _
substantivisagan gansxvavebiT, diskretulobas aris moklebuli, amitom
igi SeiZleba (gansakuTrebiT prepoziciuri wyobis dros) gamatikulad
aramarkirebuli an nawilobriv markirebuli iyos.
sintagma Semadgenel wevrTa raodenobis mixedviT or jgufad iyofa:
a) orwevriani saxeluri Sesityveba: keto teq `kargi wigni“, diÁe qid `Cemi
qaliSvili“...; b) mravalwevriani saxeluri Sesityveba: xallis al'na oJo
(kap.) `mefis aTi vaJiSvili“, iCilo sukos halti (tlad.) `moxuci kacis
saqme“, arto Øanyeru sˆ̂̂̂d …………raClil ru…………oru ‡‡‡‡alamal‘ilos xabar `adre
mosuli erTi eqimis gakeTebuli sakvirvelebis ambavi“ da a. S.
zogadad atributul sintagmaSi msazRvrel-sazRvrulis kavSiris
1 aq msazRvrelTa bunebrivi wyobis (yona buya... `ori didi...“) darRvevasTan,
atributTa adgilmonacvleobasTan gvaqvs saqme.
172
sintaqsuri saxeebia: SeTanxmeba, marTva da mirTva.
3.1. SeTanxmeba. msazRvreli saxeli (zedsarTavi da ricxviTi
saxelebi, nacvalsaxeli, mimReoba da atributivad gamoyenebuli arsebiTi
saxeli), rogorc wesi, win uZRvis sazRvruls. Sebrunebuli wyobisas
naTesaobiT brunvaSi mdgari msazRvreli (aÃo-NOM.SG. faTiSahlis-
GEN.SG. `colis mefisa“ tipisa) mxolod saxelobiTSi mdgari saxeliT
imarTvis [lomTaZe 1996: 214].
prepoziciuri wyobis dros, romelic gabatonebulia sakvlev enaSi,
SeTanxmebas adgili aqvs klassa da ricxvSi.
tabula 3.1. SeTanxmeba klassa da ricxvSi
klasi mxoloobiTi
ricxvi
mravlobiTi
ricxvi
leqsikuri
mniSvneloba
I Ø-i‡eru oJe b-i‡er-ar ‡oJ-da `patara biWi“
II Á-i‡eru qid b-i‡er-ar qib-ba `patara gogo“
III b-i‡eru x÷x÷ r-i‡er-ar x÷x÷-b÷÷÷÷ `patara xe“
IV r-i‡eru bil'o r-i‡er-ar bil'o-…………a `patara saxli“
klas-kategoriis mixedviT SeTanxmeba xdeba klasifikatorebis
saSualebiT, xolo ricxvSi SeTanxmeba ki _ klasis eqsponentebiTa da
mravlobiTobis specialuri niSnebiT (ix. 3.2.1; 4.2; 4.3), e. i. klasifikators
fleqsiuri funqcia moepoveba, rac meoreuli movlena Cans.
am SemTxvevaSi klasSi SeTanxmeba ase xdeba: Á-i‡eru qid `patara
gogona“ _ b-i‡er-ar qib-ba (< qid-ba) `patara gogonebi“.
pirvel sintagmaSi birTvs qid (`gogona“) qmnis da msazRvrelSi Tavis
klasifikatorsac aCens, Tumca Tavad saxeli (qid `gogona“)
gamoxatulebis planSi saTanado markers moklebulia (Sdr. xunZ. hitina-Á
Á-as `patara gogona“). amjerad semantikuri mxarea winwamoweuli, romlis
saSualebiTac sazRvruli _ qid (`gogona“) II klasis kuTvnilba xdeba.
rac Seexeba mravlobiT formas, masSi SeTanxmeba ori gramatikuli
kategoriis mixedviT aris markirebuli: a) klas-kategoriis mixedviT ({b-}
173
_ qibba `gogonebi“) da b) ricxvis mixedviT (saTanadod: {-ar} _ {-ba}).
pirvel (a) SemTxvevaSi zemoganxiluli Sesityvebis analogiuri viTareba
gvaqvs, radgan SeTanxmeba klasSi xdeba, xolo meore (b) SemTxvevaSi
mravlobiTi ricxvis forma (qibba), rogorc Sesityvebis birTvi, Tavis
sakuTar niSans ({-ar}) aCens msazRvrelSi. Rirsaacnobi faqti is aris, rom
es ukanaskneli brunebisas ucvlelia da erTgvarad samarTavi sufiqsis
iluzias qmnis. garda amisa, istoriulad klasifikatori SeiZleboda
atributul saxels mravlobiTi niSnis Semdegac darTvoda, romelsac, Tavis
mxriv, damatebiT uCndeboda sazRvrulTan SesaTanxmebeli sufiqsi, e. i. xdeboda
mravlobiTi ricxvis ormagi markireba (Sdr. lomTaZe 1956: 389), mag.: sak.
beJ. wikkar-ab xonxo `uzarmazari xe“ _ mr. r. wikkar-ab-la xonx-bo
(Sdr. b-uyyu Áako `didi guli“, b-u‡-ar Áak-…………a `didi gulebi“...).
cnobilia, rom frazemis (Sesityvebis) wevrTa urTierTkavSiri
ierarqiulia, radganac maTgan erTi mmarTveli (gabatonebuli)
komponentia, xolo meore (resp. sxvebi) marTuli (daqvemdebarebuli).
amgvari damokidebuleba SeiZleba stemebis saxiT ase gamoixatos:
sak. beJ. hunz.
iÁo (II/N.) aÃe (II/N.)
icilo (`moxuci“ _ AT.) suku-l (I/GEN.)
malla rasadanis (I/GEN.) sˆd
pirveli Sesityvebis birTvi aris iÁo (`deda“), romelic sintaqsurad
ukavSirdeba rogorc erT potenciur msazRvrels (icilo `moxuci“), ise
meore potenciur msazRvrelsac (malla rasadanis `mola nasredinis“).
amis gaTvaliswinebiT, sam- da metkomponentiani sintagma kvanZis saxiTac
SeiZleba gamoixatos, romelSic iqneba rogorc SeTanxmeba brunvaSi
(icilo iÁo `moxuci deda“), ise marTva (malla rasadanis iÁo `mola
174
nasredinis deda“):1
iÁo
malla rasadanis icilo
rac Seexeba hunzibur winadadebas, masSi sˆ̂̂̂d sukul (`erTma kacma“)
damoukidebeli orkomponentiani Sesityvebaa SeTanxmebis saxiT
gamoxatuli (Sdr. sax. h––––ns suku `erTi kaci“), xolo aÃe (`coli“)
gankerZoebiT dgas da mas realuri kavSiri marTvis saxiT predikatTan
eqneba (a Ãe zuyun lo Á–y–n zedmiw. `qali iyo ra, mouyvania“).
simptomaturia, rom h––––ns suku (`erTi kaci“) atributuli kompleqsi
gamoxatulebis planSi markirebuli ar aris klasisa da ricxvis
mixedviT, radganac aranairi gramatikuli niSani ar daerTvis. maSasadame,
arsebobs atributuli sintagma oden semantikur doneze. brunvis mixedviT
igi saxelobiTSi (absolutivSi) mdgarad SeiZleba miviCnioT imdenad,
ramdenadac saxelobiTi brunvis forma aramarkirebulia, ukeT: nulovani
morfemiT aris warmodgenili.
aviRoT ramdenime hunziburi martivi winadadeba:
1. niÁo zuyur gulCo ogu b-iyyu mul miJdo iÁul? `sad Seinaxa is
(N.) didi (III/ART.SG.) cocxi (III/N.) dedaSenma“.
rogorc Cans, CvenebiT nacvalsaxelebs SeuZliaT mijriT momyoli
atributivis (bi‡‡‡‡u `didi“) gverdis avliT kavSiri daamyaron
sazRvrulTan (ogu mul `is cocxi“). amasTanave, sintaqsuri kavSiri
SeTanxmebis saxiT myardeba mezobel uSualo SemadgenelTa Sorisac,
romelic zedsarTavis mier gramatikulad calmxrivad markirebulia:
b-i‡u mul `didi cocxi“.
r-uaWeru xonx-na-la-s beterhan `moWrili xeebis patroni“.
1 SeTanxmebac marTvis erT-erT saxeobad miiCneva [gamyreliZe da sxv. 2003: 250].
Tavis mxriv, SeTanxmebaSi enaTa specifikis gaTvaliswinebiT gamoiyofa: a) calmxriv
markirebuli SeTanxmeba da b) ormxriv markirebuli SeTanxmeba [uTurgaiZe 2009: 151-152].
175
moyvanil winadadebaSi uSualo SemadgenelTa gradaciaSi Sesityvebis
centrs qmnis beterhan (`patroni“), romelsac, Tavis mxriv, eqvemdebareba
xonxnalas (`xeebis“) forma, romelic, Cveni dakvirvebiT, aris rogorc
atributi _ imarTvis beterhan (`patroni“) wevrisagan, ise birTvi ruaWeru
(`moWrili“) atributis mimarT, romelsac iTanxmebs klasSi, ricxvsa da
brunvaSi. brunvaSi SeTanxmeba Sesustebulia orsave dialeqtSi. metadre
es iTqmis hunzibur mimReobur msazRvrelian Sesityvebaze, romelSic
SeTanxmeba nulamdea dayvanili [ix. lomTaZe 1996: 217].
atributuli sintagma SeiZleba ufro metadac iyos gavrcobili da
Seicavdes ramdenime komponents, romelTa Soris ierarqiuli kavSiri
myardeba, kerZod: sak. beJ. qu…a‡ wodolo soralis bal‘goÁab yoWo
zuyona geÁ [mad. 1965: 91,9] (xeoba _ IN Savi _ ART, mela _ OBL-GEN,
saidumlo - ART, soro _ N. yofna _ V.PR) `xeobaSi Savi meliis saidumlo
soro aris“.
am winadedebaSi centralur komponents warmoadgens yoWo (`soro“)
romelTanac savsebiT SesaZlebelia cal-calke davakavSiroT Sesityvebis
TiToeuli komponenti (garda wodolo `Svi“ wevrisa), romlebic mTlian
sintagmaSi damokidebulebaTa jaWvs qmnian: a) bal‘goÁab yoWo `meliis
soro“. rac Seexeba wodolo (`Savi“) atributs igi oden `meliis“
kuTvnilebas Seadgens. amis gaTvaliswinebiT, SesaZlebelia frazema:
zodolo soralis (`Savi meliis“) mTlianad zedsarTavi saxelis
ekvivalentur odenobad _ adieqtiur gansazRvrebadac gaviazroT yoWo
(`soro“) birTv-sazRvrulis mimarT [bokarevi 1949: 235; gamyreliZe da sxv.
2003: 376; ardoteli 2009: 160-161].1
araiSviaTad zogi tipis atributul sintagmis komponentebad erTsa
da imave dros warmodgenilia rogorc substantiuri msazRvreli
naTesaobiTi brunvis formiT, ise adieqtiuri msazRvrelic, mag.: sak. beJ.
…eqali-S (naT.) Ø-itino oJo (sax.) geÁ [lomT. 2003: 193) `mwyemsis patara
vaJia (`aris“)“. aq Jo (`vaJi“) aris Sesityvebis centri, romelic, erTi
1 miaxloebiT analogiuri viTareba iqneba Semdeg SesityvebaSi: hunz. q–d
b-u…oCos halti `xeliT (INSTR) gasakeTebeli (PT) saqme (II/N)“. q––––d bu…………oCos `xeliT
gasakeTebeli~ SeiZleba mTlianobaSi birTvis (halti `saqme“) mimarT gansazRvrebad
CaiTvalos.
176
mxriv, klasSi (I kl.) iTanxmebs msazRvrels, xolo, meore mxriv, brunvaSi
(naT.) marTavs substantiur msazRvrels …………eqali-S oJo `mwyemsis vaJi“ _
erg. …………eqali-la oJo, mic. …………eqali-la oJo-l...
rogorc irkveva, naTesaobiTSi mdgari substantiuri msazRvreli,
romelic sazRvrulTan SexamebiT substantiur Sesityvebas unda qmnides,
mwyobr sistemas moklebulia [Sdr. qarTv. en., kiziria 1982: 49-59].
specialur literaturaSi SemCneulia, rom "в гунзибском языке (диалекте
– n. a.) существует довольно редкое для кавказских языков явление: согласование
определения с определяемым в подеже. Определение стоит в одной из двух возможных
форм: в форме именительного или косвенного падежа" [bokarevi 1959: 64].
analogiuri debuleba, orive dialeqtis monacemTa gaTvaliswinebiT,
ufro vrclad warmodgenilia e. lomTaZis 1956 wels dabeWdil werilSi:
"Как правило, определяющее слово, данное в ф о р м е р о д и т е л ь н о г о п о д е ж а
и п р и ч а с т и е н а с т о я щ е г о в р е м е н и, находясь перед определяемым,
стоящим в эргативе или в косвенных падежах, лишается собственных формантов и
наращивает суффиксы -д, -до в гунзибском, -ла – в капучинском" [lomTaZe 1956: 410].
is, rac e. bokarevs iribi brunva hgonia, sinamdvileSi warmoadgens
ergativisa da `irib“ brunvaTa fuZes, romelsac brunvis niSnebi (resp.
odindeli klasifikatorebi) aRar SerCeniaT. msazRvrels naTesaobiTis
niSani oden saxelobiT brunvaSi (sax. suku-s ÃoÃo `kacis saxli“...)
moepoveba, sxva brunvebSi ki maT daerTviT sinqroniulad msazRvreli
saxelis formanti,1 romelTac diaqroniulad ergativis
(resp.paleoergativis) niSnis funqcia unda hqonoda.
e. lomTaZis maxvilgonivruli dakvirvebiT, msazRvreli saxelis
formantebi (sak. beJ.: -l/-la, hunz. -d/-do) genezisurad ergativis
saTanado niSnebs ukavSirdeba. rogorc Cans, uklasifikatoro ergativis
forma reinterpretaciis Sedegad sxva brunvaTa msazRvrelad
ganzogadebula [lomTaZe 1996: 224-228].
atributuli sintagma morfosintaqsuri movlenaa, radgan mWidrod
aris dakavSirebuli brunebis sistemasTan. irkveva, rom naTesaobiTSi
1 naxur enebSi saxelobiTis msazRvreli gairCeva sxva brunvaTa msazRvrelisagan
specialuri formantiT: bacb. sax. arWi qud `Savi qudi“ _ erg. arWi-C qude…... [Cqobava
1979: 192].
177
mdgari msazRvreli, qarTulisagan gansxvavebiT,1 ufro SeTanxmebas
avlens, vinem marTavs. es mtkicdeba imiT, rom substantiuri msazRvrel-
sazRvrulis sintaqsur urTierTobaSi umTavresia ara marto maTi
struqturuli simWidrove, aramed funqciur-semantikuric. ramdenadac
sazRvrulma – aqtant-substantivma morfosintaqsuri wesebiT ise unda
SeiTanxmos, miijaWvos msazRvrel-substantivi, rom kavSiri maT Soris
myari iyos, amisTvis gramatikuli gamoxatulebis absoluturoba saWiro
ar aris. SesaZloa, amitom xdeba sintaqsuri kavSiris moduneba saxelur
SesityvebaSi.
beJitur enaSi atributuli sintagmis uSualo SemadgenelTa Soris
relevanturi opozicia mainc myardeba, erTi mxriv, saxelobiTSi mdgari
msazRvrelisa da, meore mxriv, danarCen brunvebSi mdgari msazRvrelis
formebs Soris. sailustracio magaliTebi:
tabula 3.2. msazRvrel-sazRvrulis brunebis paradigmebi
sakuTriv beJituri dileqti
brunvebi atributuli sintagma leqsikuri mniSvneloba
saxelobiTi al'a‡a-s qid `sofleli (soflis) gogo“
ergativi al'a‡a-la-Ø qib-ba `soflelma gogom“
micemiTi ‡al'a‡a-la-Ø qibba-l `soflel gogos“
naTesaobiTi ‡al'a‡a-la-Ø qibba-s `sofleli gogos(i)“
instrumentalisi _______________ _______________
1 qarTulSic es sakiTxi sapaeqroa, gansakuTrebiT es iTqmis prepoziciur wyobaze,
romelSic `...msazRvrelisa da sazRvrulis damakavSirebeli brunvis niSnis rols
asrulebs msazRvrelis pozicia“. anda: `Cveni TvalsazrisiT, msazRvreli SeuZlebelia
marTuli iyos sazRvrulis mier“. daskvna exeba megr. manZgereS bere (`mezoblis bavSvi“)
tipis Sesityvebebs [uTurgaiZe 2009: 167, 163; Sdr. kiziria 1982: 51].
178
hunziburi dileqti
brunvebi atributuli sintagma leqsikuri mniSvneloba
saxelobiTi r-uWd‰Co-s Wit `mWreli dana“
ergativi r-uWd‰Cod-Ø Wito-l `mWrelma danam“
micemiTi r-uWd‰Co-d-Ø WitŒ-Ø `mWrel danas“
naTesaobiTi r-uWd‰Co-d-Ø Wito-s `mWreli danis“
instrumentalisi r-uWd‰Co-d-Ø Wito-d `mWreli daniT“
garda substantivisa da awmyo drois mimReobisa, analogiurad
ibrunvian msazRvrelad gamoyenebuli CvenebiTi nacvalsaxelebi da
gansazRvruli ricxviTi saxelebi.
zemomomyvanil paradigmebis ergativisa da irib brunvaTa formebSi
warmodgenilia nulovani alomorfi, radgan SeTanxmebaSi aucilebeli
garduvalobiT igulisxmeba msazRvrelis _ Tvisebisa da sazRvrulis _
cnebis leqsikur mniSvnelobebs Soris sintaqsuri kavSiri arasrulad
iyos gamoxatuli. T. uTuragiZe wers: `swored es mimarTeba (sintaqsuri
kavSiri _ n. a.) qmnis gramatikul algebrul formulas, romlis
ariTmetikul realizacias warmoadgens gamoxatulebis plani, sadac
nulovani alomorfi sintaqsuri ZaliT materialuri niSnis tolfasia“
[uTurgaiZe 2009: 148].
yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, SeiZleba davaskvnaT:
substantiv-komponentebiani atributuli sintagma beJitur enaSi
SeTanxmebis saxiT warmogvidgeba. naTesaobiTSi mdgari msazRvreli
gamoxatulebis planSi nawilobrivad markirebuli saxiT aris
realizebuli, rac Sepirobebulia araerTdrouli da araerTgvarovani
morfosintaqsuri cvlilebebiT [Sdr. lomTaZe 2003: 56-57].
ismis kiTxva: ra saxis sintaqsuri kavSiri myardeba atributiv-
msazRvreliani saxeluri Sesityvebis uSualo Semadgenlebs Soris?
specialuri literaturidan cnobilia, rom zedsarTavi saxeli da
179
namyo drois mimReoba atributul sintagmaSi ar icvlebian1 (Sdr. qarT.
xmovanfuZiani saxelebi) [lomTaZe 1956: 409; 1996: 214-216; bokarevi 1959: 42;
92-93; madieva 1965: 92-95; Sdr. van den bergi 1995: 57; isayovi, xalilovi
2001: 265-266...].
erTi rigis zedsarTavi saxelebi da namyos mimReobis formebi
sakuTriv beJitur dialeqtSi marTlac ganicdian zemowarmodgenili
substantivmsazRvreliani sintagmis msgavs cvlilebas: saxelobiTSi
mdgari formis bolokiduri xmovani ergativsa da irib brunvebSi
icvleba, mag.: sax. Ø-uyo ÷J÷ `didi biWi“ _ erg. Ø-uy-a, oJ-di, sax. wuddo
enS `wiTeli vaSli“ _ wudd-a ens-a, sax. Ø-utiÁo ÷J÷ `dawolili vaJi“ _
erg. Ø-utiÁo ÷J-di da misT. amasTanave, dasturdeba ucvleli
msazRvrelic. sailustracio magaliTebi:
sakuTriv beJituri dialeqti hunziburi dialeqti
sax. Ø-il'‰ suko `magari kaci“ Á-i‡eru qid ̀ patara gogo“
erg. Ø-il'‰ suk£ `magarma kacma“ Á-i‡eru qid-bo-l `patara gogom“
mic. Ø-il'‰ suko-l `magar kacs“ Á-i‡eru qid-b‰-Ø `patara gogos“
naT. Ø-il'‰ suko-s `magari kacis“ Á-i‡eru qid-bo-s `patara gogosi“
instr. Ø-il'‰ suko-d `magari kaciT“ Á-i‡eru qid-bo-d `patara gogoTi“
SeniSnulia agreTve, rom hunzibur dialeqtSi funqcionireben
zedsarTavTa grZeli da mokle formebi. mokle formebis gamoyeneba
ergativisa da irib brunvaTa msazRvrelisaTvis ordinaruli movlenaa
[van den bergi 1995: 57]. garda amisa, isini gvxvdebian myar SesityvebebSi,
kompozitoidebSi da Sedgenili Semasmenlis saxelad nawilad [isayovi,
xalilovi 2001: 466], mag.: y––––y––––r b––––x `abzinda“ (zedmiw. `myrali balaxi“),
oJe Ø-i‡‡‡‡er (Sdr. Ø-i‡eru "id".) lo `biWi pataraa (`aris“)“ da misT.
Cven gansakuTrebul yuradRebas iqcevs erTi substantivmszRvreliani
sintagmis Semcveli hunziburi winadadeba:
1 zogi pirveladi zedsarTavi saxeli met-nakleb modifikacias mainc ganicdis, mag.:
sak. beJ. sax. buyo t¾alo `didi qva“ _ erg. buy-a t¾ali...
180
…–-Á-l …–-Á-s mo ɺgo ɺ b-axel-oÁs
(ZaRli / III-OBL-ERG ZaRli _ OBL-GLN tyavi _ III-NOM ar daxevs _
FUTN)
`ZaRli (zedmiw. `ZaRlma“) ZaRlis tyavs ar daxevs“.
substantiur msazRvrel-sazRvrulSi …………––––Ás mo ɺɺ ɺɺgo ɺɺ ɺɺ (`ZaRlis tyavi“)
birTvi mo ɺɺ ɺɺgo ɺɺ ɺɺ (`tyavi“) iqneba, xolo msazRvreli _ …………––––Ás (`ZaRlis“),
romelic naTesaobiTi brunvis formiT eTanxmeba sazRvruls.
raRaa winadadebis wina wevri …………aÁl? igi ergativSi daismis, rogorc
gardamavali zmnis agensi, Tumca misi niSani zmnaSi ar aisaxeba _ igi
mxolod gramatikuli formiT (erg.) Cans predikatTan dakavSirebuli.
klasSi zmnas uTanxmdeba mo ɺɺ ɺɺgo ɺɺ ɺɺ (`tyavi“), rogorc atributuli sintagmis
mcire birTvi predikatuli sintagmis did birTvs (dawvrilebiT am
sakiTxebze meore nawilSi vimsjelebT).
3.2. zmnisarTuli Sesityveba. zmnisarTul SesityvebaSi wamyvan rols
metwilad zoma-wona-odenobisa da viTarebiTi zmnisarTebis saTanado
kombinirebiT miRebuli sintagmis, meore komponenti asrulebs. amgvar
SesityvebaSi, rogorc wesi, win zoma-wonisa da odenobis zmnisarTebi
dganan, romlebic viTarebiTi zmnisarTebis raRac niSniT determinacias
axdenen, mag.:
sak. beJ. way Áil'a `Zalian Zlierad (swrafad)“,
way h�Te ÃŒs `Zalian nela kiTxulobs“,
eze‡an axo `sakmarisad kargad“...;
hunz. ‡–gi way laxxi cubur roÃŒr [lomT. 2003: 35, 24] `iq
Zalian bevri arwivia“,
axxo xexsa `Zalian xSirad“ da mr. sxv.
zemowarmodgenil magaliTebSi zmnisarTebi (resp. garemoebebi)
181
Sesityvebebs, romelTagan momdevno (Cveulebriv viTarebis zmnisarTi)
marTavs winamaval (zoma-odenobis zmnisarTs. endocentrul
konstruqciaSi axxo xexsa (`Zalian xSirad“) xexsa (`xSirad“) birTv-a,
xolo axxo (`Zalian“) _ msazRvreli [ix. gamyreliZe da sxv. 2003: 258].
4. gaTiSuli saxeluri Sesityveba. atributuli sintagmis kvlevisas
aqtualuria ori ZiriTadi sakiTxi: a) Sesityvebis komponentTa rigi;
b) Sesityvebis komponentTa urTierTdamokidebuleba. bunebrivia, maTi
dacalkeveba maT Soris urTierTobis gawyvetas ar niSnavs. piriqiT,
xSirad sintaqsuri kavSiris specifika Sesityvebis wevrTa wyobasa da
adgilmdebareobaze aris damokidebuli. kerZod, postpoziciuri da
gaTiSuli sazRvrul-msazRvrelis dros sintaqsuri kavSiri (SeTanxmeba,
marTva) myaria, xolo prepoziciuri wyobis (msazRvrel-sazRvrulis)
dros sazRvrulis gavlenis Zala msazRvrelze Sesustebulia
(msazRvreli blokirebulia) an mTlianad moSlilia [Ciqobava 1979: 191;
uTurgaiZe 2009: 186-188].
enaTa tipologia cxadyofs, rom, iberiul-kavkasiur enaTa garda,
gaTiSuli saxeluri Sesityveba sxva ojaxis enebSic dasturdeba, rac
zogadlingvistur movlenad miiCneva [giglemiani, Sengelia 2009: 98]. misi
gadamowmeba damatebiT SeiZleba ufro meti enis lingvistur masalaze.
Tu verifikaciis Sedegi dadebiTi iqneba, maSin mas enobrivi universalis
statusi mieniWeba.
didouri enebi mxars uWeren gaTiSuli atributuli sintagmis
enobriv universaliad aRiarebas. kerZod, beJitur enis orsave sakvlev
dialeqtSi dasturdeba am tipis saxeluri Sesityveba [lomTaZe 2003: 57].
gaTiSuli (distanciuri)1 atributuli sintagmis uSualo
SemadgenelTa Soris SeiZleba moeqces winadadebis romelime wevri (zmna,
zmnisarTi...) an mTliani winadadeba, mag.: sak. beJ. ilos way keto geni
ÁaÃca zedmiw. `Cveni Zalian kargi msxali aris“, honl‘oRa muRal'd‰ hino
1 Cveni azriT, atributuli sintagmis komponentTa adgilmdebareobis mixedviT unda
gamoiyos ori jgufi: a) kontaqturi saxeluri Sesityveba: buyo t¾¾¾¾alo `didi qva“; b)
distanciuri saxeluri Sesityveba: hons zuyona geÁ malla rasadan zedmiw. `erTi
yofila mola nasredini“.
182
raÃiro xalylil, way ‡‡‡‡irqinab [lomT. 2003: 58, 5] `imis Semdeg gza
gakeTda xalxisTvis, Zalian kargi“, istis geÁ yona tuccas Tofi `Zmas
aqvs (zedmiw. `Zmisa aris“) ormsroleli (`orluliani“) Tofi“...; hunz.
bel‘er, mˆ̂̂̂zes t¾¾¾¾amu loder ÃoÃo arto zuyur ildos zedmiw. `swori,
miwis baniani saxli uwin iyo Cveni“, mu-muRal'no xabar miÁeC zuyur arto
anyeru sˆ̂̂̂d …………raClil ro…………oru, ‡‡‡‡alamal‘ilos [van 1995: 177, 9] `ufro gvian
ambavs yvebodnen, winaT mosuli erTi eqimis mier gakeTebuls, saocrebis“,1
yanu guhlaà zuyun lo sˆ̂̂̂diÁŒŒŒŒ ɺɺ ɺɺ h––––ns inJeru [van 1995: 152, 9] `ori qurdi
yofila, erTmaneTis mjobni“ da mr. sxv.
atributuli sintagmis wevrTa gaTiSva Zalian xSirad dasturdeba
poeziaSi, rac misi specifikiT (riTmis, ritmisa da marcvaTraodenobis,
frazis maxvilis... moTxovnilebiT) Cans Sepirobebuli. garda amisa,
saxeluri Sesityvebis gaTiSva prozaul teqstebsa da zepirmetyvelebaSic
SeiniSneba, rac stilistikuri da intonaciuri TaviseburebebiT unda iyos
Sepirobebuli.
1 am rTul winadadebaSi mravalwevriani atributuli sintagmis wevrebi ise aris
gaTiSuli erTmaneTisagan, rom sam distanciur komponents qmnis: 1) ‡alamal‘ilos (naT.)
xabar (sax.) `saocrebis ambavi“; 2) sˆd …raClil (erg.) ru…oru xabar (sax.) `erTi eqimis
mier gakeTebuli ambavi“; 3) sˆd …raClil ru…oru ‡alamal‘ilos xabar `erTi eqimis
mier gakeTebul saocrebis ambavi“.
183
Tavi VII
zmnuri Sesityvebis (predikatuli sintagmis) analizi
predikatuli sintagma iseTi organizebuli mTlianobaa, romlis
uSualo Semadgenel wevrebs Soris kanonzomieri sintaqsur-semantikuri
mimarTebebi myardeba. faqtobriv igi aris miniaturuli winadadeba,
romlis damatebiTi gavrcoba SesaZlebelia.
predikatul sintagmaSi zmna warmoadgens birTvs, romelTanac
aqtantebi sintaqsur-semantikurad arian dakavSirebuli. gamoxatulebis
planSi beJituri predikatuli sintagmis wevrebs Soris sintaqsuri
urTierTdamokidebulebis saxeebia: a) marTva, b) SeTanxmeba, g) mirTva.
1. predikatuli sintagmis wevrTa wyobis sakiTxi. zmnuri Sesityvebis
wevrebad gvevlinebian, erTi mxriv, zmna-Semasmeneli Tavisi mravalgvari
realizaciiT, meore mxriv ki, aqtantebi, romlebic zmnis valentobas
apirobeben. SesityvebaSi sityvaTa rigi, rogorc cnobilia, aris erT-erTi
arsebiTi mniSvnelobis maxasiaTebeli. masTan, zmnuri Sesityvebis
komponentTa wyoba gansxvavebuli SeiZleba iyos rogorc winadadebis
wevrTa Soris, ise winadadebis tipebis mixedviTac. beJituri Semasmeneli
predikatul sintagmaSi (resp. winadadebaSi) Cveulebriv qvemdebaris
momdevno adgils iWers, Tumca qvemdebaris winac SeiZleba
dagvidasturdes. maSasadame, gabatonebulia postpoziciuri wyoba
(qvemdebare + Semasmeneli), xolo Sebrunebuli wyoba (Semasmeneli +
qvemdebare) _ masze damokidebuli, mag.: sak. beJ. b�b� geÁ `puri aris~, suko
hunl‘ Suna‡‡‡‡ gollo `kaci guSin daasaflaves~, diÁe yami kokocas `me Tavi
mtkiva~, huqmaTli nisoro `mTavrobam uTxra~, hons xan zuyona geÁ
`yofila erTi mefe (zedmiw. `erTi mefe yofila~)~ da a. S.
postpoziciuri wyoba sakvlevi enisTvis naklebad aris
damaxasiaTebeli1 da igi raime stiluri garemoebebiT an gramatikuli
kilos TaviseburebiT unda iyos Sepirobebuli, mag.: hunz. hans zuyur
1 e. lomTaZis azriTac, qvemdebaris win mdgari Semasmeneli dominanturi araa
[lomTaZe 2003: 10-11].
184
Sofer `iyo erTi mZRoli~, niÁo Øent¾er suku `sad wavida kaci?~ ÁarCe,
Jagindo! `gaiRviZe, Jagindo!~ ol‘us zuyun berdenqa `mas hqonia Tofi~ da
misT.
pirdapiri da iribi damatebis adgili mkveTrad lokalizebuli ar
aris _ is Semasmenlis winac da Semdegac TiTqmis Tanabrad gvxvdeba,
Tumca Cvens xelT arsebul masalaSi ufro bolokiduri pozicia uWiravs
[Sdr. lomTaZe 2003: 11-21]. Semasmenlis Semdeg: sak. beJ. dil bacca gege
(tlad.) `me miyvars Widaoba~, do ÃŒcasi beJt¾¾¾¾ala mica‡‡‡‡a (tlad.) `me
vswavlob beJitur enas~, dil regaC teq (tlad.) `me vxedav wigns~,
…ahall‘o Øit¾es zuyoÁo do (kap.) `is mklavda me~... Semasmenlis win: sak.
beJ. ile hudo totoc (tlad.) `Cven SeSas vWriT~, iÁo qen bŒc (kap.) `deda
saWmels akeTebs~, abaqardi qeW il'eÁo (kap.) `abaqarma simRera imRera~,
gedi anyo boxiÁo (kap.) `katam Tagvi daiWira~...; hunz. oJdil qid heher
`biWma gogos scema~, mano badra l‘ikl‘i bu…………o! (nah.) `Senc sxvebs sikeTe
gaukeTe~, qidbol di‡‡‡‡i keke nˆ̂̂̂l'––––r (Rar.) `gogom me biWoni (`Sebrawuli
xorbali~) momca~ da sxv. mr.
rac Seexeba ubralo damatebas, igi metwilad Semasmenlis win dgas.
masTan, amgvari damateba araiSviaTad gaTiSulic aris Sesityvebis
birTvisagan, mag.: Øent¾eÁo icilo ‡adamlidoÁ... `wavida moxuc qalTan~...,
mallarasadanna xonxil incona Tokilad (kap.) `mola nasredinic (maT)
xeze miabes ra sabliT~ da a. S.
gaTiSuli ubralo damateba: hunz. dibidiÁa ‡iÁul... wˆndar ru‰
`SenTvis deda windebs qsovs~, usTar yorit¾¾¾¾ ØeCer `mWedeli skamze
dajda~, o ɺbul ol‘���� hin nˆl'–r vedraldo (hunz.) `dedam mas rZe misca~...
2. valentoba da zmnuri Sesityvebis komponentTa kavSiri.
predikatuli sintagma Seicavs iseT elementiebs, romlebic
dakavSirebulni arian rogorc erTmaneTTan, ise Sesityvebis birTvTan _
SemasmenelTan. arsebul komponentTa sintaqsuri urTierTdamokidebuleba
SeiZleba gramatikulad markirebulic (gamoxatulic) iyos da
aramarkirebulic. ukanasknel SemTxvevaSi gramatikuli gamoxatuleba
funqciur-semantikur doneze rCeba da, miuxedavad amisa, Sesityvebis arsi
bolomde naTelia. saxeldobr, beJitur enaSi, romelic klasovani
185
uRvlilebiT xasiaTdeba, erTvalentiani gardauvali zmnis subieqti
SeiZleba klasis eqsponentiT markirebulic iyos da aramarkirebulic,
magaliTad, hunz. qid Á-uTur `gogom (zedmiw. `gogo~) daiZina~ qid
(`gogo~) sakuTar gramatikul Á- niSans aCens zmnaSi, xolo gardauvali
zmna, Tavis mxriv, RS-s (qid `gogo~) marTavs saxelobiT brunvaSi. iÁul
(RS/ERG) qeW (ROu/NOM) it¾er `dedam simRera imRera~ _ am Sesityvebis
birTvi _ gardamavali zmna it¾¾¾¾er (`imRera~) klasifikators moklebulia,
Tumca agenss marTavs ergativSi, xolo pacienss _ saxelobiTSi.
maSasadame, irkveva, rom ricxvSi SeTanxmebisaTvis klasifikatoris
uqonlobas gadamwyveti mniSvneloba ar aqvs. Tu uaxloes obieqts ricxvs
SevucvliT (iÁul qeW-la it¾er `dedam simRerebi imRera~), maSin ricxvSi
calmxriv markirebul SeTanxmebas miviRebT.1
specialuri literaturidan cnobilia Tezisi pirianobisa da
valentobis gansxvavebul gramatikul kategoriebad miCnevis Sesaxeb
[gamyreliZe da sxv. 2003: 257]. beJituri zmna piris kategorias
moklebulia.2 valentobis TvalsazrisiT garCeulia erTvalentiani
(gardauvali),3 orvalentiani (gardamavali, grZnoba-aRqmis) da
samvalentiani (gardamavali, kauzatiuri) zmnebi.
2.1. orvalentian zmnaTa did nawils klas-kategoria ar moepoveba da
zmnaSi ricxvi calmxrivad markirebulia, e. i. zmnis struqturaSi klasi
ar aisaxeba, xolo klasniSnian zmnaTa struqturaSi naTlad daCndeba
saTanado aqtantTa mier gamoxatuli sagnebis semantikuri klasifikacia.
kerZod, SesityvebaSi: do (RS/GEN) m�Ce (0u) bol'oÁo (`me yana movxani~)
zmna (bol'oÁo `movxani~) moklebulia klasovan uRvlilebas, amitom masSi
uaxloesi obieqti (m�Ce `yana~, romlis klasis niSani b- zmnaSi unda
daCeniliyo, ar mogvepoveba. amgvar SemTxvevebSi ar gvaqvs arc klasovani,
arc klasovan-pirovani da, miT ufro, arc pirovani uRvlileba.
maSasadame, obieqtur-klasovani uRvlilebis sistemis enaSi aRmogvaCnda
neitraluri uRvlilebis zmnebi, romlebsac aqtantebi martooden
semantikur doneze ukavSirdebian.
1 markirebis interpretaciisaTvis [ix. uTurgaiZe 2009: 151-152].
2 gvxvdeba martooden pirovani uRvlilebis Canasaxi [ix. 6.9].
3 erTvalentiani zmnis Sesaxeb [ix. am paragrafis dasawyisi].
186
rac Seexeba orvalentian uklasniSno zmnaTa da maTi klasmimarT
aqtantebis (S1Od) struqturul aspeqtebs, Cveni SexedulebiT, aq gvaqvs
nawilobriv markirebuli marTva, vinaidan saTanado zmnis semantika
realur subieqts (do `me~) marTavs ergativSi, romelSic dgas
markirebuli realuri subieqti. maSasadame, ergatiuli brunvis forma da
zmnis semantika klasifikatoris uqonlobis erTgvar kompensacias
axdenen.
orvalentiani klasniSniani gardamavali zmnebis aqtantTa sintaqsur-
semantikuri urTierTdamokidebuleba naTelia: realuri subieqti,
romelic ergativSi dgas, zmnaSi ar aisaxeba, igi oden logikur-
semantikur donezea warmodgenili. uaxloesi obieqti ormxrivad
(srulad) markirebulia, vinaidan gramatikuladac gamoxatulia (Tavis
sakuTar niSans aCens zmnaSi) da semantikur donezec warmodgenilia,
radganac sxvanairad Sesityvebis azri gaugebari iqneboda, mag.: hunz.
oJ-d‹‹‹‹ (RS) dars (Od) r-iye `biWma gakveTili icis~, o ɺɺ ɺɺbu-l(RS) hoɺro ɺ (Od)
b-ohor `mamam Zroxas aWama~ da misT.
2.2. grZnoba-aRqmis (Verba Sentiendi-s) gamomxatveli zmnebi, romlebsac
inversiul zmnebsac uwodeben, orvalentian zmnebs ganekuTvnebian. am
tipis zmnaTa predikatul sintagmaSi qvemdebare warmoadgens
eqsperiensers da igi micemiTi brunvis formiT realizdeba, xolo
paciensi (Od), romlis klasic zmnaSi aRiniSneba, saxelobiT brunvaSi
dgas. realuri subieqtis (eqsperienseris) aRuniSvneloba cxadyofs mis
gankuTvnebas gramatikuli subieqtisadmi [andRulaZe 1968: 65-67; Sdr.
uslari 1889: 120-121; lomTaZe 2003: 43].
beJitur enaSi Verba Sentiendi-s tipis zmnaTa ricxvs miekuTvneba:
Á-at-al `siyvaruli~: ÷Jdi-l (DAT) iÁo (NOM) Á-acca `vaJs uyvars deda~,
Á-iy-al `codna~, `gageba~: di-l (DAT) Ø-iyeS …ahdi ‡‡‡‡adam (NOM) `me ar
vicnob am kacs~, Á-eg-‰‰‰‰l (hunz. h-anw-a "id".) `xedva: di-l (DAT) isi (NOM)
Á-g‰-Áo `me davinaxe da~, S÷÷÷÷‡‡‡‡-al (hunz. So‡‡‡‡-a "id".) `daviwyeba~: il� (DAT)
l‘ikl‘i (NOM) So‡oÁs `Cven sikeTes ar viviwyebT~, CoÃ-al gageba~,
`Setyoba~: du-l (DAT) iwwo xabar (NOM) CoÃnadi? `Sen axali ambavi
gaige?~ TuÃ-al `mosmena~: di-l (DAT) mi il'eÁol‘i (NOM) TuÃiÁo `me
187
gavigone Seni Zaxili~, Tiy-al (hunz. Tˆ̂̂̂y-a "id".) `Cxvleta~: holl‘o-l
(DAT) nisoÁo Á�Je (NOM) TiyoÁo `mas gulSi moxvda (zedmiw. `uCxvlita~)
naTqvami sityva~, Á-o‡‡‡‡-al (hunz. b-––––‡‡‡‡-a "id".) `dakargva~, `gauCinareba~: di-l
(DAT) qid (NOM) Á-–‡–-r `me gogona damekarga~ da misT.
am rigis predikatuli sintagmebi niSandoblivia ara marto
axlomonaTesave enaTaTvis [bokarevi 1949: 34-38; Ciqobava, cercvaZe 1962: 367;
imnaiSvili 1963: 260-261...], aramed sxva wris enebisTvisac [Ciqobava 1979: 197].
rac ufro meti enis monacemebze dayrdnobiT gadamowmdeba es metad
saintereso morfosintaqsuri movlena, miT ufro metad damajerebeli
iqneba Tvalsazrisi misi enobriv universaliad miCnevis Sesaxeb.
zemoganxiluli Sesityvebis struqturaSi Cvens yuradRebas iqcevs
Semasmenlis brunva. uRvlilebisas eqsperienseri (moqmedebis ganmcdel-
aRmqmeli) yvela dro-kiloTa formaSi micemiT brunvas moiTxovs, Tumca
zmna-Semasmenlis struqturaSi asaxvas ver hpovebs. miuxedavad amisa,
sintagmis wevrTa kavSiri gamoxatulia qvemdebaris brunviT [bokarevi
1949: 34], rac SeiZleba calmxriv markirebul marTvad kvalificirdes.
2.3. gardauvali zmnebidan interess aRZravs agreTve erTvalentiani
damxmare zmnebi (kap. geÁ, xaS. gol‘, tlad. geli, hunz. li, lo `aris~,
xaS., tlad. zuyo-ro, kap. zuyo-Áo, hunz. zuyu-r `iyo~), romlebic,
konteqstisda mixedviT, kuTvnilebas gamoxataven da orvalentianebi
xdebian. meore funqciiT xmarebisas realuri subieqti uaxloes obieqtad
iqceva da Cndeba kuTvnilebis subieqti (Genitivus Subjectivus), mag.: sak. beJ.
onsi-s y�m geÁ `xars Tavi aqvs (zedmiw. `xar-is Tavi aris~)~, Suga-s hinna
ÁaÃca `cxens rZec aqvs (zedmiw. `cxen-is rZec aris~)~...; hunz. suko-s lo s–
riÁo `kacs hyavs cxeni (zedmiw. `kac-is aris cxeni~)~, dido oɺbu-s ÃoÃo
li `mamaCems saxli aqvs (zedmiw. `Cemi mam-is saxli aris~)~ da a. S.
zemowarmodgenili posesiuri konstruqciis magaliTebSi zmna-
Semasmeneli labiluria, Tumca gardamavlobis TvalsazrisiT _
indeferentuli. zmnaSi saxelis klas-niSani ar aisaxeba, amitom klasSi
da ricxvSi SeTanxmeba ar gvaqvs. samagierod xelSesaxebia marTva_zmna
saxels moiTxovs naTesaobiTsa (agensi) da saxelobiTSi (paciensi), Tavad
saxeli ki zmnasTan SeTanxmebas ver axerxebs.
188
kuTvnilebis gamomxatvel orvalentian zmna-SemasmenelTan qvemdebare,
micemiTis garda, SeiZleba Segvxvdes lokatiur brunvebSic, rac metad
damaxasiaTebelia axlomonaTesave enaTaTvisac [imnaiSvili 1963: 264;
lomTaZe 2003: 48-49...], mag.: hunz. ‡‡‡‡agrag (lok.) zuyunlo Tofia (lomT. 2003:
48) `maT hqoniaT (`maTTan yofila~) Tofebi~, bal‘aÁ usTarli-g (lok.) li
`xanjali mWedels aqvs (zedmiw. `mWedelTan aris~)~...
garda amisa, gardamaval zmnebTan lokatiuri brunvis formiT
SeiZleba warmodgenili iyos iribi da ubralo damateba [ix. van den bergi
1995: 123].
2.4. gardamavali zmnis aqtantTa urTierTdamokidebuleba da zmnasTan
kavSiri. beJituri zmnis arsebiTi maxasiaTebelia klasisa da ricxvis
gramatikuli kategoriebi da maTi markirebis arcTu rTuli sistema. es
upiratesad klasniSnian zmnebs exeba. am tipis orvalentiani gardamavali
zmna saxels marTavs: a) qvemdebares _ ergatiul brunvaSi, b) pirdapir
damatebas _ saxelobiT brunvaSi. es damokidebuleba formulis saxiT ase
Caiwereba: Ag + Pr + Pat (resp. RS + Ver + RO). sailustracio magaliTebi: sak.
beJ. diÁela is-ti (Ag/ERG) S‘g÷S÷…� (Pat/NOM) m-oyona `Cemma Zmam cxeni
moiyvana~, Ãohdagi-Áa (Ag/ERG) CaxCo qaRaÁ (Pat/NOM) `mowafe wers werils~,
ahmad-i (Ag/ERG) radiÁo (Pat/NOM) Á-itillo `ahmedma radio daSala~...;
hunz. dido ˆsti-l (Ag/ERG) yoro (Pat/NOM) r-u…o `Cemi Zma skams akeTebs~,
ol‘u-l (Ag/ERG) Ø-it¾er suku (Pat/NOM) `man mokla kaci~, ildo uSTeli-
l (Ag/ERG) hun-du (Pat/NOM) b-uWe `Cveni maswavlebeli SeSas Wris~ da mr.
sxv.
rogorc zemomoyvanili magaliTebi mowmoben, saxeli klasniSnian
zmnas iTanxmebs klassa da ricxvSi, mag.: ahmadi maSina b-itillo `ahmedma
manqana daSala~, magram: ahmadi maSin‰ Á-itillo `ahmedma manqanebi
daSala~.
maSasadame, beJitur enaSi saurTierTo koordinacia, rac esoden
niSandoblivia qarTveluri enebisaTvis, ar dasturdeba.
samvalentiani zmnis ordinarul aqtantebs warmoadgenen: qvemdebare
(RS), pirdapiri damateba (ROd) da iribi damateba (ROind). orvalentiani
da samvalentiani zmnis sintagmaSi met sintaqsur Zalas pirdapiri
189
damateba avlens, radganac misi niSania warmodgenili zmnaSi, e. i. saxeli
zmnas iTanxmebs klassa da ricxvSi: sak. beJ. si-di (RS/ERG) yona
suko (ROd/NOM) b-eaqillo `erTma ori kaci waaqcia~. Tu pirdapir
damatebas mxoloobiT ricxvSi gadaviyvanT, zmnaSi am ukanasknelis
mxolobiTi ricxvis klasis nulovani alomorfi gveqneba: si-di hons
suko Ø-eaqillo (kap.) `erTma erTi kaci waaqcia~.
aviRoT samvalentiani zmnis ori winadadeba: (1) oJ-di (KRG)
maduhalli-l (DAT) xoÁ (NOM) b-oxna `vaJma mezobels cxvari mihyida~; (2)
do (ERG) diÁela ÷Jdi-d (INS) hinis dnevniq (NOM) r-egalillinna `me Cem
vaJiSvils (zedmiw. `Cemi vaJiT~) Tavisi dRiuri vaCvenebine~.
pirvel winadadebaSi wevrTa wyoba da aqtantTa zmnasTan mimarTeba
klasikuria: RS ergativSi dgas, uaxloesi obieqtis (Od) klass ki zmna
aireklavs. rac Seexeba meore winadadebas, romelSic samvalentiani
kauzatiuri zmna gamoiyeneba, aqtantTa raodenoba gazrdilia iribi
damatebiT (Oind), romelic faqtobriv moqmedebis Semsruleblad
(eqsekutorad) gvevlineba da predikatTan formobrivi kavSiris
gamoxatvas moklebulia. zmnaSi uaxloesi obieqtis klasis (da ricxvis)
niSani daCndeba. istrumentalisis formiani ubralo damatebis
eqsekutoris funqciiT gamoyeneba kidev erTxel svams ergativisa da
instrumentalisis genezisuri erTianobis sakiTxs.
sainteresoa aRiniSnos, rom samvalentian gardamaval uklasniSno
zmnaSi, orvalentiani gardamavali zmnis analogiurad, zmnisa da
saTanado aqtantis kavSiri Sesustebulia: saxeli zmnas ver iTanxmebs
klassa da ricxvSi, Tumca zmna saxels marTavs brunvaSi (RS-ergativSi,
ROind _ micemiTSi an lokativSi, ROd _ saxelobiTSi), mag.: hunz. ol‘u-l
(RS/ERG) nˆl'–r tex½ (ROd/NOM) ˆsti-g (ROind/AD) `man misca wigni Zmas~,
Sdr. ˆsti-l (RS/ERG) b-oxor ˆst‹ (ROind) z–t¾aÁ (ROd/NOM) `Zmam das
beWedi uyida~.
meore winadadebaSi gvaqvs rogorc marTva (zmna qvemdebares marTavs
ergativSi, irib damatebas _ micemiTSi, pirdapir damatebas _
saxelobiTSi), ise SeTanxmeba (saxeli zmnas iTanxmebs klassa da ricxvSi).
3. sintaqsuri konstruqciebi. predikatul sintagmaSi aqtantTa
brunvebis gaTvaliswinebiT gamoiyofa Semdegi sintaqsuri konstruqciebi:
190
1) nominatiuri, 2) ergatiuli, 3) datiuri, 4) posesiuri, 5) lokatiuri.
TiToeuli es konstruqcia damokidebulia realuri subieqtis an masTan
gaTanabrebuli aqtantis (agensis) brunvaze da saxelwodebac amis
mixedviT aqvs Serqmeuli.
3.1. nominatiuri konstruqcia. nominatiuri konstruqcia, rogorc
cnobilia, damaxasiaTebelia gardauvali zmnisTvis. predikatul sintagma-
Si warmodgenilia oden agensi (RS), romlis klasis eqsponentic daCndeba
klasniSnian zmnaSi, uklasniSno zmnebSi ki realur subieqtze miTiTeba
xdeba semantikur doneze, mag.: sak. beJ. iÁo (RS/NOM) bil'oRa Á-ent¾eÁo
`deda Sin wavida~, ‡emed‰ mex (RS/NOM) b-aWol‘Ca `Semodgomaze amindi civi
xdeba~, diÁe onx (RS/NOM) kokos zedmiw. `Cemi muceli avadaa~...; hunz. qid
(RS/NOM) Á-iÁ‰nr `gogona tiroda~, suku (RS/NOM) Ø-uhur ÃoÃŒ b-iÁ‰nbar
`saxlSi, sadac kaci mokvda, tirodnen~, s–s– mext¾o kot ‡oÃŒr (lomT.
2000: 98) `xan avad aris is, xan kargad xdeba~ da mr. sxv.
pirveladi absoluturi zmnebis garda, araiSviaTad nominatiur
konstruqcias qmnian meoreuli erTaqtantiani zmnebic, romelTac
ganekuTvneba nasaxelari da potencialisis semantikis Semcveli zmnebi
[ix. 6.5.]. amgvar zmnebTan Sewyobili realuri subieqtic yovelTvis
saxelobiT brunvaSi daismis [lomTaZe 2000: 213-215], mag.: …ahdi suko
(RS/NOM) ketl‘iÁo `es kaci kargi gaxda~, ‡–g (RS/NOM) wunduler (hunz.)
`is (kaci) gawiTlda~, y–ra (RS/NOM) b-ˆy‰ler (nah.) `bavSvi gaizarda~ da
misT.
3.2. ergatiuli konstruqcia. zogadad, iberiul-kavkasiuri enebisTvis,
konkretulad, beJituri enisTvis Tavisebur konstruqcias ergatiuli
konstruqcia qmnis. martivi winadadebis struqturisa da predikatuli
sintagmis agebulebis kvlevisas gadamwyveti mniSvneloba swored
ergatiul konstruqcias eniWeba, romelic samvalentiani gardamavali
zmnis konstruqciad gvevlineba. amgvari predikatuli sintagmis
Taviseburebas is qmnis, rom gardauvali zmnis RS da gardamavali zmnis
ROd erTi da imave brunviT-saxelobiTiT gadmoicema. masTan, zmnaSi
airekleba saxelobiTSi mdgari uaxloesi obieqtis (paciensis) klasi,
191
xolo funqciur-semantikurad ufro aqtiuri aqtantis _ qvemdebaris
klasi ki aRuniSvneli rCeba _ uaxloesi obieqtis Zala subieqtisas
sWarbobs [Ciqobava, cercvaZe 1962: 239].
beJituri zmna, xunZur-andiur enTa zmnisagan gansxvavebiT da
axlomonaTesave didour enaTa analogiurad, meti stabilurobiT
gamoirCeva, amdenad saTanado sintagmebSi igi moklebulia orazrovnebas,
mag.: diÁe …o-Á (RS/ERG) aJdah (ROd/NOM) b-it¾eÁo `Cemma ZaRlma urCxuli
mokla~, do (RS/ERG) simindi (ROd) b-iJeC `me siminds vTesav~ da misT.
erTi rigis amosaval zmnaTa (nil'al `micema~, tutal `srola~...) da
kauzatiuri zmnebis ergatiuli konstruqcia iribi obieqtis (Oind)
mqoneblobiT gamoirCeva. masTan, SR da ROd brunvebs ar icvlian, ROind ki
daismis micemiTsa da lokatiur brunvebSi, mag.: haJimurad raWa, bol‘u
bow‹ (ROind/DAT) Tofi (ROd/NOM) tut‰-l'e (lomT. 2003: 40, 7) `hajimurad,
modi, am mgels Tofi vesroloTo~, iÁo (RS/ERG) ÷Jdi-l (ROind/DAT)
b-�t¾ello kobala (ROd) `dedam vaJiSvils kombali dascxo~, majidi
(RS/ERG) nisollo halmaRliÃa (ROind/LOC) iÁoS xabar `majidma amxanags
dedis ambavi hkiTxa~ da a. S.
sagulisxmoa, rom meoreuli kauzatiuri zmna irib obieqts
instrumentalisSi marTavs [ardoteli 2008: 77-78], mag.: do (RS/ERG)
yebedli-d (ROind/INS) wit (ROd/NOM) r-Œllillo (lomT. 2000: 198) `me
mWedels dana gavakeTebine~, mallarasadan-i (RSinit/ERG) �l'ela xalyli-d
(Oi nd /ex) reÃen (ROd/NOM) bawi-l (Oi nd /ex/DAT ) r-‘n-…a-Ãilinna `mola
nasredinma soflis xalxs cxvari mgels SeaWmevinebina~ da sxv. misT.
3.3. datiuri konstruqcia. rogorc ukve avRniSneT zemoT [ix. 2.2],
Verba Sentiendi-s tipis pirveladi inversiuli zmnebi agenss (RS) micemiT
brunvaSi moiTxoven (di‡i Ø-at oJe `me miyvars vaJi~, di‡i Á-at qid `me
miyvars gogo~...), rac mravali enis saTanado movlenasTan poulobs
paralels [Ciqobava 1979: 197]. garda amisa, micemiTi brunviT gamoixateba
moqmedebis adresati da iribi obieqti, mag.: abo (RS/ERG) oJdi-l
(ROind/DAT) bit¾ (ROd/NOM) nil'iÁo (kap.) `mamam vaJiSvils cxvari misca~,
oJ-di-l (RS/ERG) qid-b–-– (ROind/DAT) (ÃaT) m-iÁaa-r (hunz.) `vaJma gogos
192
(xeli) daartya~ da sxv.
3.4. posesiuri (naTesaobiTiani) konstruqciis problema. rogorc
cnobilia, specialur literaturaSi damoukidebel sintaqsur erTeulad
gamoyofen posesiur konstruqcias da mas sxva momijnave konstruqciaTa
Tanabar uflebebs aniWeben [imnaiSvili 1963: 264; kibriki da sxv. 2001: 298-
299; lomTaZe 2003: 45-46].
beJitur enaSi e. w. posesiur konstruqcias martooden meSveli zmnebi
qmnian. posesiur (naTesaobiTian) konstruqciis aqtantebidan markirebuli
ar aris arc agensi da arc paciensi, saTanado zmnas klasifikatori ar
moepoveba [ix. 2.3.]. posesiuri konstruqciis struqtura aseTia:
kuTvnilebis subieqti (GS=Genitivus Subjectivus) yovelgvar droul formaSi
dgas naTesaobiTSi, xolo realuri obieqti (ROd) _ saxelobiTSi, mag.: sak.
beJ. isti-s (GS) Tofi (ROd) geÁ `Zmas Tofi aqvs (zedmiw. `Zmis Tofi
aris~)~, …‰lco xalli-s (GS) hons ÷J÷ (ROd) zuyona geÁ `im mefes erTi
vaJi hyavda (zedmiw. `im mefisa erTi vaJi iyo~)~...; hunz. ol‘us (GS) yuruS
(ROd/NOM) goɺW `mas fuli ar aqvs (zedmiw. `misi fuli ar aris~)~, –gras
(GS) zuyun lo s–ro (ROd/NOM) `maT hyoliaT (zedmiw. `maTi yofila~)
cxeni~ da a. S.
3.5. lokatiuri konstruqcia. lokatiuri konstruqcias ayalibeben
metwilad modaluri semantikis Semcveli zmnebi. lokatiur konstruqcias
qmnian:
1) kuTvnilebis gamomxatveli gardauvali zmnebi: sak. beJ. miJug SuSa
litto, anwi giWko! `Tqven Tu boTli gaqvT (zedmiw. `TqvenTan boTli Tu
aris~), sasmeli Caasxi!~;
2) adresatis mqone gardamavali da kauzatiuri zmnebi, romlebic
ubralo damatebas erT-erT lokatiur brunvaSi (AD/CONT/SUP) moiTxoven:
hunz. ogu (RS/ERG) Sugulad miRa-l‘ (ROind/CONT) …edra (ROd/NOM) nˆcar
`man cxenis kuds vedro dakida~;
3) erTi rigis gardamavali zmnebi (b-iJ-a `mogeba~, b-–Ã-a `SeZleba~,
b-oJ-a `ndoba~, `rwmena~...) ubralo damatebas (sirkonstants) sxvadasxva
lokatiur brunvaSi svamen [ix. van den bergi 1995: 123-124; lomTaZe 2003:
193
53-55].
amrigad, beJitur enaSi TavCenil sintaqsur konstruqciebSi
umTavresia klasmimarT aqtantTa damokidebuleba predikatTan _
SemasmenelTan. rogorc zemoT iyo naCvenebi, predikatul sintagmaSi zmna
(Semasmeneli) saxels (RS, RO) marTavs saxelobiTSi, ergativSi da
micemiTSi, riTac iqmneba saTanado sintaqsuri konstruqciebi. rac Seexeba
posesiur da lokatiur konstruqciebs, isini klasmiumarTav aqtantTa
konstruqciebia da, amdenad, naklebi funqciuri datvirTva aqvT.
194
beJituri beJituri beJituri beJituri ((((beJiturbeJiturbeJiturbeJitur----hunziburihunziburihunziburihunziburi) ) ) ) teqstebiteqstebiteqstebiteqstebi
IIII. . . . sakuTriv beJituri dialeqtisakuTriv beJituri dialeqtisakuTriv beJituri dialeqtisakuTriv beJituri dialeqti
leqsleqsleqsleqs----simRerebisimRerebisimRerebisimRerebi
teqsti 1: beJituri iavnanabeJituri iavnanabeJituri iavnanabeJituri iavnana1
**** **** ****
ruu, ruu, qid di�e, n�fCi zot¾os, qid di�e!
ruu, ruu, qid di�e, tigan bicos, qid di�e!
ruu, ruu, qid di�e, zukla qotas, qid di�e!
ruu, ruu, qid di�e, collo onxso, qid di�e!
ruu, ruu, qid di�e, azak yamSo, qid di�e!
ruu, ruu, qid di�e, mo�-miƒ‰s, qid di�e!
Cu, Cu, Cemo gogona, nemsTiTa, Cemo gogona!
Cu, Cu, Cemo gogona, ZalayiniviT bklavebi, Cemo gogona!
Cu, Cu, Cemo gogona, xvimiriviT dunduli, Cemo gogona!
Cu, Cu, Cemo gogona, Rormucela, Cemo gogona!
Cu, Cu, Cemo gogona, Tavkombala, Cemo gogona!
Cu, Cu, Cemo gogona, kevriviT zurgi, Cemo gogona!
1 rogorc miuTiTeben, igi datirebidan (samgloviaro teqstidan) iRebs saTaves [ix.
luguevi, mahomedovi 1994: 168-169].
195
teqsti 2:
**** **** **** **** **** ****
illa yo…al …odo nil'a!
illa yo…al baba batna,
illa bowilal box �atna _
…odo nil'a, xiri�a… allah!
illa ha�…anlil lÀi �atana,
gowoƒ iluƒa, …odo nil'a,
alah, amin!
Cven bavSvebs wvima mieci,
Cvens bavSvebs puri unda,
Cvens cxvars Tiva unda
wvima gviwyalobe, didebulo alaho!
Cvens saqonels wyali unda,
mogvxede Cven, wvima mogvivline,
alaho, amin!
teqsti 3: akvnuri1
qidba dil keke nil'na,
keke do g‘dil Wal'ena.
g‘di dil wemuw nil'na,
wemuw do �onso‡o bit¾ena,
�onso dil ÷J÷ nil'na,
÷J÷ do hasa‡ ehna.
hasa dil …odo nil'na,
…odo do mica‡a gitna.
mica dil ƒibo nil'na,
ƒibo do Ti‡na, ha‡ona, �eSna,
xul'ona, qeifobalt¾a zuyŒ.
gogom me biWoni momca,
biWoni me qaTams davubnie.
qaTamma me kvercxi momca,
kvercxi me kedels vesrole.
kedelma me vaJi momca,
vaJi me caSi gavgzavne,
cam me wvima momca,
wvima me miwaze davasxi.
miwam me xorbali momca,
xorbali me Sevbrawe, davfqi da vWame
davlie, qeifSi viyavi.
1 am simReris mokle hunziburi varianti Cawerili aqvs van den bergs [van den bergi
1995: 114], xolo beJituri varianti _ s. luguevs da d. mahomedovs [luguevi, mahomedovi
1994: 170-171].
196
teqsti 4:
**** **** **** **** **** ****
illa iman‡alill'ona
kimalt¾as b�b�.
�onyona CurRellis hazna,
tutna, beqillo.
Cven mier imanalisTvis (damzadebuli)
yveliani xaWapuri.
mofrinda mweris gundi,
esrola ra, Zirs Camoyara.
teqsti 5:
**** **** ****
azodo _ marat¾a,
l'ilma _ …ella‡.
inƒalzu axe‡es
uo�o bul'o.
**** **** ****
zafxulSi _ mTaSi,
zamTarSi _ saqarTveloSi.
veRar movixelTe
mkvdari Rori.
teqsti 6:
**** **** ****
_ n‰d mi, sorako?
_ inzt¾a.
_ inz �eda, n‰d mi, sorako?
_ bolt¾a.
_ ni�od holo bŒlo?
_ biƒod munacol‰go.
_ ni�od holo bŒƒi?
_ micat¾a meax‰go
_ ni�od holo m’Ce?
_ hobolli bo…al'‰go.
_ ni�od huli hŒbol?
**** **** ****
_ sad xar, melakuda?
_ xvavze.
_ xvavi Tu daiSleba, sad xar, melakuda?
_ yinulze.
_ rogoria eg yinuli?
_ mziT gadnobadi.
_ rogoria eg mze?
_ miwis (`adgilze~) Semxebi.
_ rogoria eg miwa?
_ stumris (`stumarma~) mosaxnavi
(`moxvnadi~)
_ rogoria eg stumari?
197
_ cin�aRa eat¾‰go.
_ ni�od huli c‰nlŠ?
_ canna ��C‰go.
_ ni�od holo c‰ni?
_ witta muax‰go.
_ ni�od huli w‹ti?
_ kadal'i eaq‰go.
_ ni�od holo k‰do?
_ enxe beaz‰go.
_ ni�od huli Šnxe?
_ bisi y‰w‰go.
_ni�od hulo b‹sa?
_ ÷Jdi bu…ax‰go.
_ ni�od huli “J÷?
_ hazRa eat¾‰go,
_ ni�od huli h‰zi?
_ anye to…at‰go.
_ ni�od holo ‰nyo?
_ gedi bo…ax‰go.
_ ni�od holo gŠdo?
_ iCila i�ona, iCila abona
milÀi‡i fuxina, Wal'ina,
axxa-boxxa‡, qiqi�a naxa‡ _ bibid‰ro!
_ marilze (`marilisken~) mimavali.
_ rogoria eg marili?
_ Txis asaloki.
_ ranairia eg Txa?
_ daniT dasaklavi.
_ ranairia eg dana?
_ kibis qveS Casavardni.
_ rogoria eg kibe?
_ mdinaris wasaRebi.
_ ranairia eg mdinare?
_ Tevzis Sesaxrapunebi.
_ rogoria eg Tevzi?
_ biWis (`biWma~) dasaWeri.
_ rogoria eg biWi?
_ Znis grovebTan mimavali.
_ ranairia eg Znis rova?
_ Tagvis (`Tagvma~) dasaRrRneli.
_ rogoria eg Tagvi?
_ katis mier dasaWeri.
_ rogoria eg kata?
_ faRaraTi rom aqvs bebiasa da
babuas kalTaSi9 asxams
balax-bulaxSi, namjaSi _ xanZaria!
198
teqsti 7:
**** **** ****
mina dona l'ona
do bohcas duni�al.
mina sukol et¾e�o,
do si�od �o…al?
**** **** ****
SenTvis da CemTvis
me vqmnidi samyaros.
Senc sxvasTan waxvedi,
me raRa vqna?
teqsti 8:
**** **** ****
Sa�tan-qa�tan!
dibo Jo dul �aƒas,
di�e Jo dil nil'a,
dibola hind met¾e!
**** **** ****
avo sulo (`eSmak-meSmako~)!
Seni rame SenTvis iyos,
Cemi rame me momeci,
Sen Tavisi gziT wadi!
teqsti 9:
**** **** ****
mina dona lÀarat¾a,
lÀana bul'o Rodot¾a.
informatori: uneizaT jabaris as. xalilo-
va, 91 wlis, Cantlisyure (warmoSo-
biT beJiteli), wera-kiTxvis ucodina-
ri. 13.08.2009.
**** **** ****
me da Sen vakeze,
sami Rori gorazze.
teqsti 10:
**** **** ****
1. yimaTabzu zuyyo�o
÷JdiSzu aƒo.
÷J÷na aƒi�o,
b‰sra �aƒi�o.
**** **** ****
patiosani iyo
vaJis coli.
biWic gaCnda,
Tavslafdamsxmelic gaCnda.
199
2. i�ona abona
�atna �ohdana.
�ate‡es, lal �ehna,
yimaT buRollo.
dedas da mamas
undodaT da gaaCines.
(vinc) ar uyvarda, miaTxoves,
bedniereba (`fasi~) daakles.
teqsti 11:
**** **** ****
�en�a dona, i�o,
aliRor m�ralÀ.
dinna r‘nƒal ratna�
bowilas kima.
**** **** ****
mec gamiSvi, dedi,
alisTan mTaSi,
mec mominda Wama
cxvris yvelisa.
teqsti 12:
**** **** ****
dona mina l'ona
do bŒcas duni�al.
mina sukol et¾elÀ,
do SiJo ru…al?
**** **** ****
CemTvis da SenTvis
me vqmnidi samyaros.
Seni sxvasTan wasvlis mere
me raRa vqna?
teqsti 13:
**** **** ****
rit¾ena zal'ona,
g�na onz-…odona.
aWilÀna uRoc Jo,
di�e xiri�a�!
informatori: ramzanaT abdulxaliyis as.
ibrahimova, dabad. 1934 w. sof.
arSo (areSi), 1944-1957 w. riTla-
**** **** ****
Cadga qaric,
movida Tovl-wvima.
gavcivdi, vkvdebi me,
Cemo Zvirfaso!
200
bis r-ni (CeCneTi), warmoSobiT
tliadaleli, cxovrobs Cantlisyu-
reSi, 9 klasis ganaTlebiT.
15.08.2009.
teqsti 14: rasul amzaTov
**** **** ****
rasul hamzaTovi
1111 1 mit¾go muƒ _ mit¾go qo�su1 1) rva striqoni _ rva yo�su
2 bel'na muƒ _ bel'na qo�su
2222 1 qoWol ralÀdalÀe li C…ax´e; 2) simReris zRvisken idineT;
2 qeWlila ralÀadba‡a �et¾e;
3333 1 amma ralÀdal lÀinalÀ´ nuJ 3) magram zRvis wyals Tqven
2 amma ralÀadlila lÀil miJe
4444 1 lÀaze q´ola, riluge. 4) unda icnobdeT, ar gaibneT.
2 bi�ayal nuwoc, bo…a‡aya.
5555 1 mit¾go muƒ _ mit¾go rot¾i 5) rva striqoni _ rva siyvaruli
2 bel'na muƒ _ bel'na rot¾i
6666 1 rat¾alda Tirize a, 6) xmeleTze gancxromiT iareT,
2 rat¾it¾al karbal'al met¾a,
7777 1 amma emen lÀalarel 7) magram mSoblis (`mamis~) ucnobeli,
2 amma abo iya‡aCaS
8888 1 lÀimal „adin rukunge. 8) bavSvebo, nu iqnebiT.
2 yora baƒ‰ya.
1 pirvelad warmodgenilia xunZuri teqsti, Semdeg ki _ beJituri. xunZuridan beJitu-
rad da qarTulad Targmna n. ardotelma.
201
�d�Tla�d�Tla�d�Tla�d�Tla, , , , xabarlaxabarlaxabarlaxabarla, , , , �qiW�rla �qiW�rla �qiW�rla �qiW�rla wwwweseseses----CveulebaniCveulebaniCveulebaniCveulebani, , , , ambavaebiambavaebiambavaebiambavaebi, , , , zRaprebizRaprebizRaprebizRaprebi
teqsti 15: uuuunnnnRorasRorasRorasRoras llll'iroiroiroiro iiiinnnnƒollƒollƒollƒollÀÀÀÀiiii. . . . micvalebulismicvalebulismicvalebulismicvalebulis dasaflavebadasaflavebadasaflavebadasaflaveba
1. xiSat¾a qol'alÀ uRoda suko,
l'iro inƒolca …ah‰q-l'o …odi‡i.
1. dilabindze Tu mokvda kaci,
krZalaven imave dRes.
2. beTa niSd�� uRoda, inƒola‡a
hogl'o …odi‡i, inƒolca l'iro
yonasla …odi‡i.
2. saRamos Tu mokvdeba, ar marxaven
imave dRes, marxaven meore dRes.
3. hos …odo…a eCela‡a. 3. erT dReze metad ar toveben.
4. yonas …odi‡iØ sukodi onyalÀi-
ro aƒda _ ÷Je, qid, abo _
mony‰da, l'iro inƒolca.
4. meore dRes, Tu vinme mosasvlelia
_ biWo, gogo, mama _ Tu ar movlen,
marxaven.
5. alahlis ixTi�ar g�‡e anta
eCelal.
5. alahis neba ar aris, didxans
datovon.
6. lÀana …odo ‡ilalla baƒca. 6. sami dRe rituals asruleben.
7. onyÀenaSla …odi‡i baƒca
qirilaS ‡ilalla.
7. meoTxe dResac sruldeba madli-
erebis locva.
8. muJmar …odi‡i met¾eC S‘nat¾a,
yulhu baRal, sadayana riCCa:
kamfetka, feCenia, sadayana ritCa,
bil'oRad‰ g�c.
8. paraskev dRes gadian sasaflaoze,
qelexs ixdian, saCuqrbsac arigeben:
kamfets, namcxvars, mowyalebasac
moiReben da Sin brundebian.
9. lÀinarigna yona …odo met¾eC
S‘nat¾a.
9. ormocda Tormeti dRe sasaflaoze
dadian.
10. lÀinarigna yonasla …odi‡i
hos Jona ruxona, bŒc ‡ilalla
xiSat¾a, lobat¾a, niSe maJdiqa‡a.
10. ormocda meTormete dRes erT
saklavsac (`ramesac~) klaven,
loculoben (`locvas akeTeben~)
meCeTSi diliT, SuadRes da saRamoTi.
11. lÀa�l ruRolÀen hos Jona 11. wlisTavzedac erT saklavs
202
ruxona bŒc ‡ilalla. (`rames~) klaven da loculoben.
12. …‰l'oRa nuRal' nirona ‡adaT
oloS ga‡e.
12. amis Semdeg araferi adaTi Cven
ar gvaqvs (`Cveni ar aris~).
13. roteC S‘na gilÀillo yeraRa
royoro.
13. saflavi iTxreba mxrebis simaRle-
ze.
14. beTa rŒc lato-roca oly-
d‰na yilmalil'd‰na miƒaral'd‰na.
14. Semdeg orive mxridan akeTeben
kubo-kedels samxreTisaken da
CrdiloeTisken (`zurgisken~).
15. honlÀol latolat¾a gilal
hadur �Œc Sipirol.
15. am kubo-kedelze dasadebad
amzadeben sipebs.
16. S‘na hadurabi ‡adam l'iro
inƒolal.
16. saflavi mzadaa adamianis
dasamarxad.
17. ayoc l'o…at¾a uRoro suko,
golca endo, �on…ayolca
Sipirol lahtolat¾a.
17. moasveneben sakaciT mkvdar kacs,
awvenen Sig, afareben sipebs kubo-
kedels.
18. Sipilarat¾a �onyolca toli,
selofani mizo endo buSalÀe‡eRa.
18. sipebze afareben tols,
celofans, miwa rom ar CaiSalos.
19. beTa t¾odo Wal'eC mizona
l'iro inƒolca yadam.
19. mere zemodan miwasac ayrian
damarxul adamians.
20. uRoro suko niRa golca
S‘na‡a.
20. _ mkvdar kacs rogor awvenen
saflavSi?
21. hugi golca yilmalilÀd‰na
uxelna.
21. _ mas awvenen piriT samxreTisaken.
22. l'iro unxel uRolÀ giWilCa
lÀi S‘nat¾a.
22. dasaflavebis Semdeg wyals asxamen
saflavze.
informatori: javgaraT jemalis as.
kaxitaeva, dabad. 1959 w., 20
Tebervali, xaSarxota, 9 klasis
ganaTlebiT, diasaxlisi. 19.08.2008.
203
teqsti 16: Samilna asmanaSamilna asmanaSamilna asmanaSamilna asmana Samili da asmaTiSamili da asmaTiSamili da asmaTiSamili da asmaTi
1. Samilna asmana isna gel. 1. Samili da asmaTi da-Zmani (`da-Zma~)
arian.
2. honrŒl sidi qalasba‡a ƒoda
bacas gel.
2. eseni pirvel klasSi swavloben.
3. honrŒl biSun Ranazu aradd‰
darsba ri�ayelCa.
3. eseni yvelaferze win gakveTilebs
swavloben.
4. beTa honrŒl kiSab�hanna
kiSab�C.
4. Semdeg egeni TamaSobiTac
TamaSoben.
5. …ahanlÀobza ill� uCiTelli
becci bo…-ac.
5. amitom Cveni maswavlebeli (`Cvenma
maswavlebelma~) aqebs (maT).
teqsti 17: saxlsaxlsaxlsaxlÀÀÀÀi wumi ru…ai wumi ru…ai wumi ru…ai wumi ru…a janmrTelobis dacvajanmrTelobis dacvajanmrTelobis dacvajanmrTelobis dacva
1. saxlÀi wumi ro…al biSugun
aradd‰s Sart gel rawal'i.
1. janmrTelobis dasacavad yvelaze
pirveli (`wina~) piroba aris
sisufTave.
2. m�S unTi moyoc
CoroqlÀilat¾a.
2. mravali avadmyofoba usufTaobaze
Cndeba (`modis~).
3.eCero bil'o, lÀiWero …aTan,
nuƒCaS qen, xul'ocas lÀi, ‡uccas
Si bawadab zoRa‡ada, ‡adamlitna
lÀiyero unTi moyoc.
3. sacxovrebeli (`sadgomi~) saxli,
Casacmeli tanisamosi, SesaWmeli
saWmeli, dasalevi wyali, dasaZinebeli
logini sufTa Tu ar aris, adamians
(`adamianze~) cudi avadmyofoba
emarTeba (`modis~).
teqsti 18: �re�re�re�re TvaliTvaliTvaliTvali
1. h�re way bawacca wumzi ro…al
nuworo Jo gel.
1. Tvali Zalian sufTad Sesanaxi
(`Senaxvad saWiro~) ram aris.
204
2. at¾a t¾odo anzarolÀi
renxelal raƒa‡a.
2. Tvalze (`Tvalze zed~)
usufTaobis (`WuWyianobis~) mocxeba
ar SeiZleba.
3. anzaro qoroda re�axelda,
unTi moyoc
3. WuWyiani xelebi Tu Seaxe,
avadmyofoba uCndeba (`moudis~).
4. �reda kokoro suko xexSa
bocdolÀca.
4. Tvalebmtkivani kaci male
brmavdeba.
teqsti 19: S‘goS‘goS‘goS‘go cxenicxenicxenicxeni
1. S‘go ‡adamlil way fa�da
g�llo Jo gel.
1. cxeni adamians Zalian sasargeblo
ram hyavs.
2. S‘gat¾a ‡adamla t¾ar b�yeC. 2. cxenze adamianebi zed sxdebian.
3. honlÀo ral rŒc, m�Ce bol'oc. 3. miT kalos lewaven, yanas xnaven.
4. honlÀot¾a t¾aryena Tuƒilca,
hono k’Wkala‡a l'i�oc.
4. masze tvirTs deben, amas uremSi
(`taWkaSi~) abamen.
5. S‘go g�lla iSli‡i baƒca. 5. Waki cxeni saqmeSi SeiZleba.
6. huni�a‡a S‘gaS hin �aƒca. 6. garda amisa, Wak cxens rZe
moepoveba.
7. honlÀola hinS yumis bo‡oc. 7. misi rZisgan kumiss akeTeben.
8. S‘gaS hin ‡adamlil fa�da
g�llo Jo gel.
8. Wakis rZe adamianisTvis sasargeblo
(`sargebloba mqone~) ram aris.
teqsti 20: oooonnnnssss xarixarixarixari
1. ons way yu…aT g�llo alti
ho‡ocas Jo gel.
1. xari Zalian Zaliani da momuSave
ram aris.
2. hono k�Wkala‡a l'i�oc. 2. mas mazidaSi abmen.
3. ƒonlÀo m�Cena bol'oc ralno
rolca.
3. miT yanas xnaven da kalos lewaven.
205
4. onsis xo r‘ƒal keto gel. 4. xaris xorci saWmelad kargi aris.
5. honlÀos RaSe halÀ ixeCl�
Jo�lal halteJi bo‡oc.
5.mis tyavs fexsacmlisTvis (`fexis
gasaTbob rames~) amuSaveben.
teqsti 21: ‡irmato‡irmato‡irmato‡irmato saxedarisaxedarisaxedarisaxedari
1. ‡irmato way alteJe baƒcas Jo
gel, xasgu ma„arul miCara‡a
fa�da g�llo.
1. saxedari Zalian momuSave ram aris,
gansakuTrebiT xunZebisTvis mravali
sargeblobis mqone.
2. ‡irmato t¾odo gullo Jonna
reJenna alti bo…al keto Jo gel.
2. saxedari zed dadebuli ramis
wasaRebadac (`ramec waiRo ra~)
SemZle (`saqmis keTebad kargi~) ram
aris.
3. mataSki miCa‡a …ahanlÀi libza
hono qiqzi bo‡oc.
3. mraval adgilas amitom mas
inaxaven.
4. ‡irmatos xo runƒa‡a, amma
honlÀos RaSe halteJi bo‡oc.
4. saxedris xorci ar iWmeba, Tumca
mis tyavs amuSaveben.
5. ‡irmato ma„arulaliS k�Wka
gel.
5. saxedari xunZebis mazidi aris.
teqsti 22: si�si�si�si� daTvidaTvidaTvidaTvi
1. alla‡a g�llama …ana‡la
ha�malara‡a biSugun b‘yo gel
si�.
1. CvenTan myofi tyis cxovelebidan
yvelaze didi aris daTvi.
2. si� ‡adamliƒa hinWeC. 2. daTvs adamianis eSinia.
3. amma Ju beCal mi�a‡aCaS biyeda
‡adamlit¾a bokicca, honlÀo hugi
it¾eC.
3. magram mas ar gaanebeben Tavs Tu
icis, adamians axteba da es mas klavs.
4. si� l'ilm‰ giSa gu…a‡a. 4.daTvi zamTarSi gareT ar gamodis.
206
5. honlÀol biSun raccas …ana‡as
fiƒ, niCdi�o Wa box.
5. mas yvelaze metad uyvars tyis
xili da mwvane balax-bulaxi.
6. soso-yol mexla‡a honlÀo xona
runƒCa, amma buRora Jo�laS xo
niRana ruƒa‡a.
6. zogjer (`TiTo-or dros~) is
xorcsac Wams, Tumca mkvdari ramis
xorcs arafriT ar Wams.
7. si�ƒa hinWero ‡adamla
bu…aRoro JorolCor laxbal'ewe
bu…atna beCeC.
7. daTvisgan SeSinebuli adamianebi
mkvdrebiviT gaunZrevlad dawoliT
(`dawvnen ra~) Cerdebian.
8. hunira mexla‡a si� beCalnŠna
honrolno, met¾eC.
8. am dros daTvi amaTac tovebs ra,
midis.
teqsti 23: bebebeberTenrTenrTenrTen qorwiliqorwiliqorwiliqorwili
1. qidna oJena sidihos b‰l'o,
oJdiS i�ona abona met¾eC qid-
bala i�o-abodor nisoldabahad.
1. gogos da biWs erTmaneTi rom
SeuyvardebaT, biWis deda da mama
midian gogos mSoblebTan (`ded-
mamasTan~) saTxovnelad.
2. qidbala i�o-aboƒa nisox: _
miJoS qid �atna� illa oJdi,
iloS …ahano murad gel.
2. gogos mSoblebs eubnebian: _
Tqveni gogo Seiyvara Cvenma biWma, es
Cveni imedi aris.
3. miJeS SiJo nisoc? 3. Tqven ras ityviT?
4. qidbala i�o-abo hanya
monyoraze raJe nil'a‡a.
4. gogos mSoblebi erTxel mosvlaze
ar Tanxmdebian (`sityvas ar amboben~).
5. …ahana kax-lÀaxna gu…‰c. 5. ase or-samjer midian.
6. …ahaddŒTlo berTen ro…al
yuti bŒc.
6. eseni qorwilis dasaniSnad
SeTanxmdebian.
7. qidbala i�o-abo boRzi rŒc,
SiJo haJaT raƒca _ onqro
lasso?
7. gogos mSoblebi moiTxoven, rac
saWiroa (`jarima SeiZleba~) _ fuli
ramdeni?
207
8. begalCa berTennaS zaman. 8. niSnaven qorwilis dros.
9. qidna �eJelilna oJdilaS
wu�abla met¾eC mesed Jo roxal.
9. gogos wayvanisas biWis mxridan
qalebi midian oqroulis sayidad.
10. g�llo Jo raƒlÀo, rŒc
berTen.
10. roca iqneba, qorwils gadauxdian.
11. berTen ro…al hons…odo
arad oJdiS abona qidbaS abona
met¾eC dibirador mahar gulal.
11. qorwilis (`qorwilis
gasakeTeblad~) wina dRes biWis mama
da gogos mama midian molasTan
jvrisweris saTxovnelad.
12. mahar gulnas, hogrol b‰ƒca
beterhan aƒo.
12. jvrisweris Semdeg, isini col-
qmarni xdebian.
13. berTen ro…al honsodo arad
oJdila beJeC qidbala‡a hons
bowilas Jona ƒona litra Rinona.
13. qorwilis gadaxdis wina dRes
biWis mxridan gogosTan mihyavT erTi
saklavi (`cxvris ramec~) da oci
litri Rvino.
14. beTa xiSt¾a roxeTuƒilca
berTen _ qidbala‡na oJdila‡na.
14. mere dilas iwyeba qorwili _
biWTanac da gogosTanac.
15. berTenna b‰ƒca b‘yaro _
qidbalÀd‰Sna oJdilÀd‰Sna.
15. qorwilSi irCeven Tavkacebs _
gogos mxridanac da biWis mxridanac.
16. berTenala b‘yara bŒc yuti
_ niTo �ayal t¾isun.
16. qorwilis Tavkacebi SeTanxmdebian
_ rodis moiyvanon patarZali.
17. begal Ce zaman _ lÀaltada,
oyeltada.
17. mianiSneben dros _ samze, oTxze
(saaTze).
18. qidbala‡ met¾elÀilol adur
rŒc wadi.
18. gogosTan wasvlamde amzadeben wad
19. wadi gel ale, lÀina-ilÀna
ru…ero aleda g�llo.
19. wadi aris toti, xuTi-eqvsi
patara totis mqone.
20. wadilat¾a roxolca ruxora 20. wadize hkideben dakluli ramis
208
Jo ilaS xaba, y�m, kampet,
Rinolis SuSa, biSSun t¾odo
onqro.
fexebs, Tavs, kamfets, Rvinis boTls,
yvelaze maRla ki _ fuls.
21. qidbala‡ met¾eCla‡a, wadi qa‡a
g�llo suko aƒca aradd‰.
21. roca gogosTan midian, xelSi
mwvadis mqone kaci yvelaze win aris
xolme.
22. muRaT‰t¾ g�c hat¾a golo
zurma-yalina Jona, oJdilÀd‰Sa.
22. uknidan fexiT modis dol-zurniT
(`zurna-dol raRaciT~) vaJis mayari.
23. moyoc t¾isulil mahat¾a. 23. modian patarZlis karebTan.
24. giSaqCa qidbalÀd‰S ‘yo. 24. gamodis gogoianTa Tavkaci.
25. haqilCa hiqco wadilat¾a _
SiJo gel?
25. gakvirvebiT aTvalierebn wadis _
ra aris?
26. qamilab Jo regada, …ahdi
royolacoc... hos SuSa zoRda
Rinolis, badina, hos �aza
Rinolis SuSa royola.
26. Tu sisrules rame aklia, es
etyvis... Tu erTi Rvinis boTlia,
ubrZanebs, kidev erTi Rvinis boTli
moitanon.
27. oJdilÀd‰la uyÀa royolilca
yonasna SuSa Rinolis.
27. biWisianebis Taosani moataninebs
Rvinis meore boTlsac.
28. onqro dahab zoRda, onqrosna
royolilca.
28. Tu fuli ecotaveba (`cota
iqneba~), fulsac moataninebs.
29. g�llo Jo tubazi rŒlÀ,
qibbala‡la yabulna rŒna roqiCCa
wadi.
29. yvelafris Sesrulebis Semdeg,
gogosianebi Tanxmdebian da iReben
wadis.
30. qibbala‡la rahzi �Œc ‡anc
me‡aC, oJdila‡Sa qibbala‡a yawwo
bŒc ixdilaT sid-yol-lÀalca
sa‡aTba‡a.
30. gogos momxreebi kmayofildebian,
kars aReben, biWisa da gogos mayrebi
erTad erTobian erTi-ori-sami saaTis
ganmavlobaSi.
31. beTa begala mexla‡a moyolca 31. Semdeg daniSnul dros moyavT
209
maSina t¾isun �eJal. manqana patarZlis wasayvanad.
32. araT oJdilaSa moyolÀol
xoxt¾a ho‡ot¾a boxolca kobalalÀ
WemuW kirmaTad oJdilalÀd‰la
beqla nuwoc.
32. windawinve, biWisianebis mosvlamde
xeze, maRla joxze kidebs kvercxs,
romelic biWis mayrebma unda
Camoagdon.
33. Tofilad WemuWlÀo beqilCaS
…ahaqcol gel fadarqa _
t¾isunli rŒro winda.
33. TofiT kvercxs (vinc) Camoagdebs,
misTvis aris saCuqari _ patarZlis
moqsovili winda.
34. beqilloJuna …ahaqcol riƒoc
winda.
34. CamogdebisTanave mas ergeba winda.
35. bil'oR‰ maSina baRoc
qidbala‡ kadaRa et¾ena oJdi
�ayolilca t¾isun.
35. manqanas miayeneben gogos saxlis
kibeebTan, biWi midis patarZlis
gamosayvanad.
36. muRaTT‰, maSinalt¾a yere
beCeC t¾isunna hoql'os Sebla‡
qo…ana.
36. ukan, manqanaSi sxdebian patarZali
da misi mejvareebi.
37. Soferilla Sebla‡a yere eCeC
oJe
37. mZRolis gverdiT jdeba vaJi.
38. giSa baqCa, kirkar moxeC
yarali�a‡, trasalt¾a, beTa met¾eC
oJdila‡.
38. gamodian gareT, gaiseirneben
yvarelSi, trasaze, Semdeg midian
biWTan.
39. oJdila‡ qezi�aƒca oJdiS i�o
kadaRa, t¾isulli xabalaT
biSelCa TefSi gel.
39. biWTan (saxlSi) moegebeba biWis
deda kibesTan, (sadac) patarZlisagan
gasatexi TefSia.
40. TefSi biSellÀo yawwara
bat¾elCa faT.
40. TefSis gatexis mere yvela taSs
ukravs.
41. oJdila i�o Wal'eC kampet
xalyli‡.
41. biWis deda kamfets urigebs
xalxs.
210
42. beTa t¾isun endoqCa bil'o‡o. 42. Semdeg patarZali Sedis saxlSi.
43. raƒca berTen �aRoc, t¾isunna
lÀiSot¾a‡a, nicca fadarqa.
43. kidev iqneba qorwili,
patarZalsac acekveben, aZleven
saCuqrebs.
44. …ahana‡ bŒc ixTilaT: beSCas,
xul'oc yawwaso, zurma-yali
raƒca, lÀiSo, qeWla raƒca, sa‡aT
awol yolt¾a qiCal.
44. isini erTobian (`garTobas
akeTeben~): Wamen, svamen yvelani,
zurna-dols ukraven, cekva, simRerebi
aris xolme, Tormet saaTamde
grZeldeba.
informatori: mahomedhaji ramazanis Ze
musaevi, dab. 1956 w., sof. tlada-
li, ganaTleba _ umaRlesi, qimi-
kos-biologi, muSaobs Cantlis-
yuris saSualo skolaSi direto-
ris moadgiled. 26.08.2010.
teqsti 24: balequ…adas �qiW�rbalequ…adas �qiW�rbalequ…adas �qiW�rbalequ…adas �qiW�r balequvadas zRaparibalequvadas zRaparibalequvadas zRaparibalequvadas zRapari
1. zuyona ge� habot¾a betelhanna
aƒona _ balequ…ada habot¾a.
1. wisqvilSi iyvnen qmari da coli _
balequvadas wisqvilSi.
2. xiSt¾abeƒƒa ha‡ona �Rona
nisd�qi�o mex.
2. dilidan fqavdnen qumels da dadga
saRamos Jami.
3. nisd‰qlÀo nisona ge�: _ he�,
do ‡al'‰d‰na� �et¾eS, yo…ana
fariyaT bŒs, iwwa �Ro… aRo�
xona zizana �ayos; xona �ayona
nist‰ besal.
3. Sebindebisas uTxra: _ hei, me
sofelSi waval, bavSvebsac
davaJamkreb, axal qumelTan xorcs
Sevwvav; xorcs movitan da saRamos
vWamoT.
4. aƒ‰ ha�man Jona farayaT �ohna
gi�al, �aƒna g�‡a.
4. colma saqoneli da ramerumeebi
daabinava, veRar wavida.
5. hoql'ola sifaTbat¾a Sa�tan 5. misive saxis eSmaki (`aris~) movida
211
ge� moyona hoqcodo�. mis Soriaxlo.
6. moyŒ-l'o habot¾aqŒ, t¾apun
�uWna xo zizas wot¾a.
6. wisqvilSi movidao, maSinve daWra
xorci da wvavs cecxlSi.
7. xo zizasla‡a h‘yo mic me�o
wo‡o.
7. xorcis Sewvisas (`wvavs ra~) didi
ena Seagdo cecxlSi.
8. wo‡ micna mŠhna beTago woƒna
ge� xabal‰ƒa.
8. cecxlSi enac Seagdo ra,mere ki
Sexeda fexebze.
9. xab‰ ge� muRaTd‰. 9. fexebi aqvs uknidan.
10. beTTa si�od �i…al? 10. mere ra vqna?
11. hocco hul'oƒ‰ honk baRol'
hiwwo eqilÀca hini.
11. sazarelia, xma rom gasces, SiSs
hgvris igi.
12. lÀaca�na boqCina nil'na lÀit¾a
mŠS hini.
12. saceri aiRo ra, misca da wyalze
gzavnis mas (eSmaks).
13. lÀit¾ana moyolÀ lÀi �okCi�o,
lÀi �eca‡a lÀaca�a‡a.
13. wyalze misvlis Semdeg, wyali
aiRo, wyali ar Cerdeba sacerSi.
14. �okCi�o-l'o �eCa‡as-l'o, lÀi
�eƒe‡e Saitallil.
14. rom aiRo, ar Cerdebao _ wyali
ver moipova eSmakma.
15. t¾‰ gu�o-l'o Sa�tan. 15. ukan dabrunda eSmaki.
16. t¾‰l hocco ‡acna ReSena, 16. ukan misvlamde karic Caketa.
17. t¾‰ hocco... qaqlis yulhu-
alhamna ƒohna, keto �aJe nisona
eCena ge�.
17. ukan modis... namazis locvebic
waikiTxa, kargi sityvac Tqva da
gaCerda.
18. …ahada �oyolco zuyŒ balÀa�,
maWa endu …ahadi�a alÀo…lat¾‰:
Je inxeS, Je inxeS! _ hinWena huli
‡adam niSe-xiSe�.
18. is xmal-xanjals urWobda SigniT
am (karis) Riobebidan: axla momxvdeba,
axla momxvdeba! _ eSinoda am adamians
mTeli Rame.
19. t¾odo gelÀe�o t¾ama baƒca
ma‡aruƒ-beJt¾a, Cardaql‰t¾a.
19. maRla baniani da sxveniani
saxuravi aris xolme mTaSi _
212
beJitaSi.
20. …ahli hol'o‡ hil'o‡ hil'ena
hinis Sa�talla, yawo bakna.
20. aman aqeT dauZaxa Tavis eSmakebs,
erTad moagrova.
21. niSe-xiSe� zurma-yali, diƒni
zurma-yali zuyo�o t¾odo.
21. mTeli Rame zurna-doli, zurna-
dolis xmauri iyo maRla.
22. l'i�o hugi ge�-l'o _ yulhu-
alhamna ƒohna eCena.
22. dabla is aris _ locvebi
waikiTxa da gaCerda.
23. …odo xiSelÀol qaCelÀna, boƒ
mexe�a mexla‡il sassi�aƒna honk
�on‡�ol'o.
23. gaTenebisas iriJraJa, mzis
mofenis dros xma minelda da miwyda.
24. gowoƒlÀol haboƒa: `xau‡!~
`xau‡!~ `xau‡!~ _ �oWWo habo
�ohd‰s-l'o.
24. Sexeda Tu ara wisqvils: `xau!~
`xau!~ `xau!~ _ calieri wisqvili
muSaobs.
25. hudi …ahla milaJe�o JoCo�
hinxlÀona.
hula, …ahdona xaba�!
25. es am gayinul ramesaviT
darCenila.
ai, esec ambavi!
mTqmeli: uneizaT jabaris as. xalilova
(ix. gv. ).
teqsti 25: bicank‰bicank‰bicank‰bicank‰ gamocanebigamocanebigamocanebigamocanebi
1. xiSat¾a boccas, niSe boWolÀCaS
(halalÀco),
1. diliT savse, saRamoTi calieri
(fexsacmeli)
2. anRa t¾orzirŒlÀ micgi giSaqCo
Jo (Ciraƒ),
2. yuris datrialebis Semdeg enis
gamomyofi ram (lamfa)
3. onyena is yawwo �ohd‰c
(uaWala),
3. oTxi da erTad muSaobs (saqsovi
Cxirebi)
4. bizol' hugida� _ hol'da�
beqelaro (haswiwla),
4. goris aqeT-iqiT gvelebi (wamwmebi)
213
5. mi et¾eRa, met¾eCaS Jo
(idocco)
5. Sen midixar, isic modis (`modis
raRaca~) (Crdili).
6. xolo‡o qid (aRalal'Co), 6. xorcSi goo (sayure).
7. …ana‡a xo (ankŒ yora), 7. xeSi (`tyeSi~) xorci (akvanSi
bavSvi).
mTqmeli: hahiSaT mahomedova, dab. 1953
w., tladali, saSualo ganaTlebiT,
diasaxlisi. 21.08.2010.
214
IIIIIIII.... hunziburi dialeqti hunziburi dialeqti hunziburi dialeqti hunziburi dialeqti
leqsleqsleqsleqs----simRerebisimRerebisimRerebisimRerebi
qeWlaqeWlaqeWlaqeWla JagindoJagindoJagindoJagindo
1.
teqsti 26: JagindoJagindoJagindoJagindo
marat¾ boƒno mexen lo,
h–ra …ex½an et¾en lo,
alis musan ayen lo _
�arCe, �arCe, Jagindo!
1.
mTas mzec moefina,
naxirSi mwyemsic wavida,
alis musac movida _
gaiRviZe, gaiRviZe, Jagindo!
2. qaCu duni�al mawan lo,*
boco met¾er �aƒun lo,
mo„l'u elCor �utun lo,
�arCe, �arCe, Jagindo!
2. naTeli qveyana ixila,
(erTi) Tve gavida,
sakmarisi Zili eZina _
gaiRviZe, gaiRviZe, Jagindo!
3. hare nuwur �aƒun lo,
aRu mi�a biyen lo,
i�an-lÀe‡an �iyen lo,
�arCe, �arCe, Jagindo.
3. Tvalebi gaaxila,
`aRu~-s Tqma iswavla,
tiril-Rimilic SeZlo (`gaigo~) _
gaiRviZe, gaiRviZe, Jagindo!
4. za�bulzabiras qid lo,
Razilalli �aƒur lo,
moɺRu saRlÀinno nul'ob,
bˆxˆl „urmulis �aƒob!
4. zaibulzabiras gogona aris
RazilalT dabades,
dae, tanjanmrTeli iyos,
grZeli sicocxle hqondes!
* pirveli strofis garda, leqsis avtoria m. rasulovi. pirvel strofs ramdenime
varianti moepoveba [ix. van den bergi 1995: 143]. ai, erTi maTgani:
�arCe, �arCe, Jagindu! adeqi, adeqi, Jagindo!
xoxt¾o boƒno mayen lo, xeze mzec amovida,
nˆ‡ikiman reqen li SratSi yvelic Cavarda,
enxet¾ a�…an nayen li. xevze saqonelic movida.
215
teqsti 27:
**** **** ****
sˆd qidbol di‡i keke nˆl'–r,
keke dˆ gud‹ Wal'er.
gudil di‡i ƒoƒla nˆl'–r,
ƒoƒla dˆ hemŒɺ nˆl'–r.
hemoɺl di‡i oJen nˆl'–r,
oJe dˆ hasa-musa i�er.
hasal di‡i …ˆda nˆl'–r,
…ˆda dˆ miCŒɺ ni�er.
miCol di‡i muye nˆl'–r,
muye dˆ h–but¾ reJŠr.
Tˆ‡an Tˆn h–but¾on hŒɺn.
iCil �ulon iCil abolon
nuƒun ax‰ni�en rolen li:
`xurup-xarap~, `xurup-xarap~.
**** **** ****
erTma gogom me biWoni momca,
biWoni me qaTams davubnie.
qaTamma me kvercxi momca,
kvercxi me boZs miveci.
boZma me vaJi momca,
vaJi me camyars gavugzavne.
cam me wvima momca,
wvima me miwas gavugzavne.
miwam me marcvali momca,
marcvali me wisqvilSi waviRe,
wisqvilma safqvavi dafqva.
moxucma dedam da mamam
Wames da gaaTaves:
`xrap-xrupi~, `xrap-xrupi~.
teqsti 28:
**** **** ****
�a, alla, nayob qiqiru …ˆd–!
…ˆd– nayel' nˆs–n, al'‰ mu…aCa.
�a, alla, zˆRido wˆ ru…a hudu,
wˆ go ɺC-l'e nˆs–n, bo ɺkl‰ be�aCa.
�a, alla, bo ɺƒob ƒussu bo ɺk!
ƒussu bok lol' nˆs–n, hel'u…a �o…aw‰.
**** **** ****
hoi, RmerTo, dae, movides JuJuna wvima!
wvima movides-Tqo _ vityviT, sofelSi
gaviparebodiT.
hoi, RmerTo, ar gvqondes cecxlis
asanTebad SeSa,
cecxli ar ariso_ vityviT da loginSi
davwvebiT.
hoi, RmerTo, iyos viwro logini!
viwro loginiao _ vityviT, movexveviT da
CavexutebiT.
216
teqsti 29:
ˆwlˆwlˆwlˆwlÀÀÀÀ––––n xiJer hunzaldosan xiJer hunzaldosan xiJer hunzaldosan xiJer hunzaldosa
hunzibelebi axleburad Seicvalhunzibelebi axleburad Seicvalhunzibelebi axleburad Seicvalhunzibelebi axleburad Seicvalnennennennen
1. belÀer, mˆzes t¾amu loder
ƒoƒo arto zuyur ildos.
Sifer, qilla t¾odo ni‡er,
ƒalar roɺƒur hunzallidos.
1. swori, Tixis saxuraviani
iyo Cveni saxlebi adre.
SifriTa da rkiniT daxurul
saxlebs aSeneben (axla) hunzibe-
lebi.
2. –nz t¾amet¾os �olla arto
nˆy– zuyur, hudos ru…oC.
boldozerlid Je nˆy–ldo
ma�danlÀeru hˆni ru…Œɺ
2. banidan Tovlis gadmosaxvetad adre
saxveta iyo, xisgan gakeTebuli.
axla buldozeris daniT
moedaniviT gzebs akeTeben.
3. `yolt¾a-yona riye‡es niRe~ _
bu…ŒɺC zuyur anrto ile.
t¾Œɺdos ƒodaban rut¾uru
Je ˆw maye lÀa� loderu.
3. `orjer oris ucodinari nahadelebi~ _
uwin ambobdnen Cvenze.
umaRles damTavrebuli (`swavlada-
mTavrebuli~),
mcodne axalgazrdebi modian axla.
4. zurma, calu, tampuralt¾o
berTin zuyur bu…oC anrto.
arRan, �amaxa mˆƒ–k–n,
lÀiSu ru…o, maRu SeSen.
4. zurniT, doliT da fanduriT
winaT qorwils ixdidnen.
(axla) arRans, iamaxas iSovnian,
cekvaven, tans aqneven.
5. Sugur _ ˆrmatar loderu
beCedab nˆsro zuyur.
yipla, Jiguli roxoru
„oloƒanla ildos baƒur.
5. cxen-virebis myoli
mdidrad iTvleboda.
(axla) jipebisa da Jigulebis myidveli
Cveni axalgazrdebic gaxdnen.
6. bi�erarno biya nuwŒɺr, 6. umcrosebsac gageba unda,
217
b•yalgono T‰ ɺwa nuwŒɺr.
alJam, JurJa So‡okitto,
„umru miJus mi�a nuwŒɺr.
ufrosebsac unda mousmino (`uyuro~).
samoTxe, jojoxeTi ar unda daiviwyoT,
Tqveni cxovreba ase unda galioT.
teqsti 30:
ma„arul xaly batar loma„arul xaly batar loma„arul xaly batar loma„arul xaly batar lo
xunZi xalxi sayvareliaxunZi xalxi sayvareliaxunZi xalxi sayvareliaxunZi xalxi sayvarelia
1. maru-ralÀad loderu,
naci Telli lideru,
qavqazliJu met¾eru,
daRisTan lo biyÀeru.
1. mTisa da zRvis (`mTa-zRvis~) mqone,
bevri erovnebis myoli,
kavkasiaSi Semavali
daRestani aris cnobili.
2. din islam li eReru,
„urusal li iyÀeru,
imam Samil oɺƒuru,
‡al' li gimri nˆs–ru.
2. islamis rwmenisTvis mebrZoli,
rusulis mcodne,
imam Samilis dambadebeli
aris sofeli, gimrad wodebuli.
3. raRlis coɺr Samilis lo,
rot¾ul Sa„ir mamud lo,
raJis usTar rasul lo _
ma„arul xaly batar lo.
3. Samili aris saxeliani omiT,
mahmudi aris _ sasiyvarulo
SairebiT,
rasuli aris sityvis ostati _
xunZi xalxi sayvarelia.
teqsti 31:
oooo ɺɺ ɺɺrRunno orRunno orRunno orRunno o ɺɺ ɺɺnuxnonuxnonuxnonuxno
arRuni da arRuni da arRuni da arRuni da anuxianuxianuxianuxi
1. hˆd– zuyur _ So‡on li,
ni�o raƒurun _ riyat;
oɺbud o ɺbu Tuƒun li _
JidŠno roɺkt¾o nayat.
1. rodis iyo, damviwyebia,
sad momxdara, ar vici;
mama-papas (`mamis mamas~) gaugonia _
isinic ver ixseneben.
2. h–ns zuyun lo, zuyun goɺC
maRurdi iCil gedu,
ketayos hare b–cdu
2. iyo da ara iyo ra,
(iyo) xvadi beberi kata,
marjvena TvaliT brma
218
t¾ˆsan r–y–Cos miR-roɺC. kuds miaTrevda, rogorc sabels.
3. iCil oɺbu mˆƒ–n lo
bi‡er gedu, boɺyun lo;
coɺru oɺnux gulun li,
canis hino Tixen li.
3. papas upovnia ra
patara kata, mouyvania;
saxelad anuxi daurqmeviaT,
Txis rZiT gaukvebiaT.
4. oɺrRun coɺr lider Jint¾o,
iCil oɺbu zuyun lo.
bel'elrig l'is o ɺƒdono,
bil'et¾ et¾eC zuyun lo.
4. mas saxelad arRuni rqmevia,
beberi mama yofila.
oTxmoci wlis rom yofila,
sanadirod dadioda.
5. qami goɺCen TuxolÀ xon,
canis …–t¾t¾o �uxxu hin.
oɺnux mawan bˆylen lo,
boSer, ka‡ab baƒun lo.
5. xandaxan aWmevdnen xorcs,
yoveldRe _ Txis Tbil rZes.
anuxi TvalSi gazrdila,
msuqani, zarmaci gamxdara.
6. ogu niSodno niSen
karl'en, guhlan lo beCen.
oɺybaRur muRal' met¾en
nˆ…Œɺƒeken goɺC rit¾en.
6. igi dRe da Rame
daZrwoda, qurdobda da arsebobda.
Tagvebs aRar dasdevda kudSi,
aRar iWerda da klavda.
7. nuxa-naxen reCerar,
bul'is ro ɺƒur ruhlelar;
oɺyba roɺƒdon karbal'en,
met¾eC zuy‹ mˆƒ–k–n.
7. aqeT-iqiT trialebda,
saxlis qonebas afuWebda;
romc daenaxa morbenali Tagvebi,
ar midioda dasaWerad.
8. boɺk-laWin b–llal t–t–r,
hattu-muyeno nuƒur.
mi�en: `Rur-Rur~, `Rur-Rurno~,
feCliRur butŒɺr Juno.
8. loginsa da tansacmels xevda,
fqvil-xorbals Wamda.
knaoda: `miau~, `miau~,
RumelTanve eZina.
9. oɺyba rit¾a met¾itto, 9. Tagvebis dasaWerad ar dadioda,
219
mi�a…dan Ju beCen lo.
guhl‰ met¾ŒɺC nawitto,
hare rahun mayen lo.
knaoda da nebivrobda.
saqurdlad wava, ver dainaxavs _
TvaldaTxrili movida.
10. oɺrRun altuƒan zuyur,
oɺnux t¾odobeS boɺƒur.
sˆdis-h–ns „amal belÀ‹s,
iCiballolÀ lÀelÀ beC‹s.
10. arRuni muSa iyo,
anuxi umaqnisi gaxda.
erTmaneTs veRar gauges,
sibereSi erTad ar gaCerdnen.
11. bul'i Jo ru…‹s y–ra
oɺnuxl'er bŒ ɺƒar –gra.
ru…oCos Jideg roɺƒur,
bŒɺƒ bˆyalolÀ oɺrRunlÀer.
11. Sin umaqnisi (`ramis vermqmneli~)
bavSvebi
(`isini~) anuxs daemsgavsebian.
vinc moqmedni iqnebian,
didebi arRuniviT moiqcevian.
avtor-mTqmeli: mahomed gazis Ze ra-
sulovi, dabad. 1949 w., sof.
belTi, riTlabis r-ni (CeCne-
Ti), 1957 wels dabrunda sa-
rusoSi, warmoSobiT RarbuT-
lelia. umaRlesi ganaTlebiT,
skolis direqtori da Tavisi
xalxis didi moamage.
14.08.2010.
teqsti 31:
…………––––dis bokd‰rldis bokd‰rldis bokd‰rldis bokd‰rlÀÀÀÀi i i i ((((harihariharihari))))
wvimis savedrebeliwvimis savedrebeliwvimis savedrebeliwvimis savedrebeli
hasat¾os ramaT nˆl'ob,
miCot¾os barqaT mayob,
dˆb–d wobli …ˆd nayob,
la‡ilaha, ilala!
cidan wyaloba mogvces,
miwidan baraqa movides,
Seni, wyalobiT wvima movides,
lailaha ilala!
220
la‡ilaha ilala,
la‡ilaha ilala,
la‡ilaha ilala,
muamad-ras�la!
lailaha ilala,
lailaha ilala,
lailaha ilala,
muhamed-rasulo!
teqsti 32:
**** **** ****
i�u buholÀ l'ile l'ibat¾o
met¾Œɺr,
m– �eCa�eru d– saRur �ent¾a?
**** **** ****
dedis sikvdilis Semdeg batkani
foTolze wava
Seni mitovebuli me visTan wavide?
teqsti: 33
**** **** ****
�ataral'en roxor dara�os
qunTa,
�at‹sdolo, lÀiWolÀ mˆƒara
�iSob!
atoɺro-l'en ru…or bawaras
wˆndar
at‹sdolo, gˆxolÀ hale
JuJbeqob!
ha, dila dalala�,
dilah dalala�.
�at‹sdolo lÀiWolÀ mˆƒara
�iSob!
**** **** ****
SeyvarebulisTvis nayidi daraias
kaba,
Tu ar uyvars, Cacmis Semdeg welSi
gadatydes!
SeyvarebulisTvis momzadebuli
bawris windebi,
Tu ar uyvars, Cacmis Semdeg dae,
fexi moZvres!
hai, dalale, dalale,
dala dalale.
visac ar uyvars, Cacmis mere welSi
gadatydes!
teqsti 34:
**** **** ****
**** **** ****
1. bi�er, gerdu apa,
SuralÀer hare,
1. patara, mrgvali fexi,
mZiviviT Tvalebi,
221
babal wundu gogor _
�atat lÀulÀupa.
Ria wiTeli loyebi _
ar uyvars manWva-grexa.
2. beCe, beCe, qidba,
bahal baƒ‰yo!
genin eSno nˆl'Œ ɺr,
oqro-mesed go ɺC.
2. moicaT, moicaT, gogoebo,
Wkvidan nu SeiSlebiT!
msxalsa da vaSls mogcemT,
uqro-vercxli ar maqvs.
teqsti 35:
**** **** ****
ildo ril'Œdalas
yaridab ‡al' li.
Wixxu met¾en sal'adi�a
qur‰�a maCe gaisu
TualeTl‹ met¾a
quro-maralÀ met¾a nuwu.
**** **** ****
Cveni _ nahadelebis
sofeli Raribi aris.
Sors unda waxvide tanSi gasasvlelad,
xevSi adgili ar aris.
tualetSi wasasvlelad
mTa-ruebSi unda waxvide.
mTxrobeli: anisaT isaeva, dabad.
1956 w., riTlabis r-ni sof.
belTi. 1957 wels gadmosax-
lda sarusoSi. gaTxovilia
RarbuTlelze. 8 klasis
ganaTlebiT. 12.08.2009.
‡adaTla‡adaTla‡adaTla‡adaTla, , , , xabarlaxabarlaxabarlaxabarla, , , , aqiWarlaaqiWarlaaqiWarlaaqiWarla
teqsti 36: a�gomis ‡alia�gomis ‡alia�gomis ‡alia�gomis ‡ali
weswesweswes----CveulebaniCveulebaniCveulebaniCveulebani, , , , ambavaebiambavaebiambavaebiambavaebi, , , , zRapzRapzRapzRaprebirebirebirebi
aiaiaiaigomis aligomis aligomis aligomis ali
1. hˆns sukun lol'e a�gomis
‡ali olÀus aƒen ƒunna beCerar
a�…an-bowin Jides qiqsi
ru…on l'immo.
1. erTi kaci _ saxelad aigomis ali
da misi coli xutorSi iyvnen, raTa
zamTarSi saqoneli SeenaxaT.
222
2. Ju ‡alin zuyur-l'e yu…aTa…,
zalima… suku.
2. Tavad alic Zlieri, uzarmazari
kaci yofila.
3. honsun ‡ali, bul'i �eCa�en
aƒƒen, et¾en lo-l'e bˆl–t¾.
3. erTxel alis, Sin dautovebia ra
coli, sanadirod wasula Turme.
4. olÀus zuyun li-l'e bekiWen
met¾er totno beqleCos
berdenka Tofin Weƒgar
bekiWyos s–r�on.
4. mas hqonda Turme mfrinavi
(`gafrinda ra wavida~) buzis
Camomgdebi berdana Tofi da
CitiviT mfrinavi cxeni.
5. –g et¾er _ iyenken, Sugulat¾
mayen lo-l'e iƒla (kaCaxal).
5. is wavidao _ gaugiaT ra, cxenebiT
mosulan TuSebi (yaCaRebi).
6. iƒlallo ‡alis aƒe Sugulat¾
gilen �eJa muxen lo.
6. TuSebma alis coli cxenze Sesves
da wayvana daupires.
7. �eJa�d ‡alid aƒal harzi
ru…on li: _ h–ns Jingo xox-
t¾o �et¾en roɺku giho ni�en
qeW il'kek, bedo �eJo-l'en.
7. wayvanamde alis coli Sevedrebia: _
erT xeze aval da guls daviwyna-
reb, simRera maTqmevineT, mere
wamiyvaneTo.
8. b–rdal bolÀus hari tubazi
bu…on xoxt¾o �i�en qeW
il'eken lo.
8. maT misi Txovna SeusrulebiaT, rom
xeze asuls simRera eTqva.
9. biSSun h––nru, bˆyyu xoxdo
kocin �et¾en raƒƒur rˆyyu
roɺJe ni�en il'en lo-l'e:
9. yvelaze maRali, didi xis kenweroze
asula da maRali xmiT tiril-
gareuli (`tiroda ra~) simRera
(`sityva~) uTqvams Turme:
10. …a�, a�gomis ‡ali, a�gomis ‡ali,
iƒlallo �ˆƒ–k–n �eJe �ati d–.
ni�olo m– eCen, qomagli ˆnƒit.
xexlit¾o m– anyid, d– b–rdal �eJe.
10. vai, aigomis ali, aigomis ali,
TuSebma damiWires ra, Cemi wayvana undaT!
Sen sad xar, rom ar mexmarebi.
Tu male ar moxval, isini me wamiyvanen.
11. qeWno il'en, l'ˆr– �ayolÀdi�a
‡alil Suguladon Jinlon
11. simReris TqmisTanave, Zirs
Camosvlamde alis cxensac da
223
t¾o…aƒ-l'en bi�at¾en tu…aten
lo iƒla.
Tavadac gadauTeliaT, dauxociaT
da gadauyriaT yaCaRebi.
teqsti 37:
bbbb––––llll''''us zabanus zabanus zabanus zaban*
xvnis droxvnis droxvnis droxvnis dro
1. mexno bˆxl–n emedoqolÀ, b–l'u
bu…a zaban mayer.
1. daTba Tu ara gazafxulze, xvnis
droc dadga.
2. b–l'u raha qiqzi ru…orar
nexalados onsu ro ɺƒ.
2. nahadelebi xvnisTvis inaxaven xarebs.
3. moɺTelallis Jonga onsig il',
mansurlallis samaT nˆs–n ons
qiqsi bu…o.
3. maTelaT xars jongas eZaxian,
mansuraT xars ki _ samaTs
(uwodeben) da inaxaven.
4. l'ini `oɺqCa~ Jonga onsil
boɺhu, samaT-onsil `mo ɺnl'a~
l'ini boɺhu.
4. zamTars jonga xutor `aqCaSi~
atarebs, samaT-xari ki `monTlaSi~
atarebs (zamTars).
5. emedoqolÀ ƒunnalas a�…an
al'‰n r–y–n, bedo marat¾ ni�a
adur ru…o.
5. gazafxulze xutoridan saqonels
morekaven, Semdeg mTaSi wasasxmelad
moamzadeben.
6. Jib-Jib uballo Jides onsu
riJadŒɺ„ulu korma gulun,
l'inni kot roho.
6. yoveli Tuxumi Tavis xars
gasamarjveblad sakvebs uyris,
zamTarSi kargad aWmevs.
7. Jidesno Jided onsusno coɺrar
boɺƒa batolÀ.
7. Tavisi da xaris saxelebi undaT,
rom gamarjvebuli iyos.
8. b–l'u bu…a�d honsun onsu
ƒunnalas Jib reRa ral'e
roɺhu.
8. yanis moxvnamde xutorSi namyof
TiToeul xars sabZolad wreSi
Seagdeben.
* gazafxulze xvnis dawyebasTan dakavSirebuli ritualia.
224
9. ubalis uballo rokolen
oqros, kamp–tka, kalati rox.
9. Tuxumebi akrefen oqros, kamfetebs,
namcxvrebs.
10. –grad onsun xaza�nlin nˆl'a
fadarqar adur bu…o.
10. maTi xarebis patronebs gadasacemad
saCuqrebs umzadeben.
11. SelalÀ nˆc–n wundar ReWi�an
i�irgad reRka ni�‡e.
11. rqebze moaxveven wiTel lentebs da
rigrigobiT sabZolvelad moiyvanen.
12. qiqirar onsu reRk–n rololÀ
b–do riyyar onsu roɺl'l'e
roɺhu.
12. jer patara xarebs abrZoleben, mere
did xarebs Semoiyvanen wreSi.
13. –ga rol'l'e Jongan, samaT nˆs–n
onsu.
13. aseve abrZoleben jongad da samaTad
wodebul xarebs.
14. Jonga boɺƒ moSemet¾er, xottu,
anwwu Selu lider.
14. jonga aris mokle, msxvili,
maxvilrqiani.
15. samaT ons bo ɺƒ mata haldu
bˆx–met¾er.
15. xari samaTi aris pirTeTri, grZeli.
16. SelalÀ nˆc–n roɺCan r–y–Cos
onsu r–s–lit roɺƒ reRadi�a.
16. rqebze Tokmobmul xarebs veRar
iWeren, romlebic sabrZolvelad
iweven.
17. lidder xaly bokamˆƒ– ma�dan-
li.
17. mTeli xalxi moedanze ikribeba.
18. gor bu…on s–r– beCe. 18. wres kraven da irgvliv Cerdebian.
19. sˆdgo-h–ns r–s–litto, yanun
onsa reRa rekariW.
19. TiTo-TiTos veRar akaveben, orive
xari brZolas iwyebs.
20. bˆyyu bu…or gor ‡elit roɺƒ
onsu deno-bedo y–l'–laban.
20. farTod gaSlili wrec ki aRar
yofnis xarebis aqeT-iqiT rqenas.
21. sa‡iTbaldo sˆdi-h–ns ye�
nˆl'it re�aRe –gra.
21. saaTobiT arc erT maTgans ar unda
wageba.
225
22. Selu anwwu �anƒolÀ, Si�o
nˆsdon, Jonga onsil samaT ons
xˆr–k.
22. rqamaxvili xari rom iyo jonga, rac
ginda Tqvi, samaT-xari gatexa.
23. al'en-bul'en samaT muCe xˆr–
_ los.
23. samaTi yviriliT garboda.
24. Jonga onsid SelalÀ nˆc–
biJeros ReWila karl'eken
fadarqar, ni�ar Jo, ons biJer
xaza�n‹ nˆl' oqron fadarqan.
24. jonga-xars rqebze moaxvies naWris
saCuqrebi, (Camokides) tkbileuli,
gamarjvebuli xaris patrons aZleven
fulsa da saCuqrebs.
25. ‡al'al ro ɺyur ni�ar Jo
roɺl'e Wal'en ridera�lo nuƒ.
25. soflis (xalxis) motanil
tkbileuls wreSi mimofantaven.
26. ‡al'‰ adab-ƒaTir loder suku
Jama‡aTlil uxen angaS, ‡al'as
kottun coɺsan roɺl'e rahun.
26. sofelSi pativsacemi kaci xalxs
esaubreba, Tu soflisTvis ra aris
kargi da ra cudi.
27. bedo beRen biJer onsilÀ
guTanin nexelen ‡al'al ‡adab
bu…oCos sukulon, ons biJer
xaza�nlon artodoɺs ro ɺx
roɺhu.
27. Semdeg gamarjvebul xars guTanSi
Seabamen, soflis Tavkaci da
gamarjvebuli xaris patroni pirvel
kvals gaavleben.
28. bedo yamis yanlo ba�bix½il
bu…o b–l'u bu…a.
28. Semdeg wyvil-wyvilad yvela
daiwyebs xvnas.
mTqmeli: mahomed rasulovi (ix. gv.).
teqsti 38:
qosas aqiWarqosas aqiWarqosas aqiWarqosas aqiWar
qosas zRapariqosas zRapariqosas zRapariqosas zRapari
1. h–ns zuyun lo, zuyun lo xan,
olÀus zuyun lo ‡ol'no aƒe.
1. iyo da ara iyo ra, iyo erTi mefe,
mas hyavda Svidi coli.
2. ‡ol'il aƒ‰ beterbaƒi bu…a 2. Svidive colisTvis qonebis
mosapoveblad (`gasakeTeblad~)
226
ent¾eC zuyur lo beterhan. midioda qmari.
3. aƒal nˆs-l'e: _ oqro goɺC-l'e
_ sˆdl-o nˆs-l'e, oqro go ɺC-
l'e _ bolÀul nˆs-l'e
3. colebma uTxres: _ fuli ar ariso
_ erTma uTxra, fuli ar ariso _
sxvamac Tqva.
4. _ Je Si�o ru…a? ni�o ent¾a?
xanlil nˆs-l'i.
4. _ axla ra gavakeTo? sad wavide? _
Tqva mefem Turme.
5. _ ni�o et¾‰? _ at¾ŒC et¾el'
_ nˆs-l'e.
5. _ sad wvides? sadac ginda wavides
_ Tqveso.
6. ent¾olÀ hˆnihˆd ˆnƒ‰ril'er
qosa.
6. wasvlis Semdeg gzad qosa
Semoeyara.
7. qosa hˆnihˆd suku anwolÀ unCe-
l'e.
7. qosa, gzaSi adamianis naxvis Semdeg,
gaqcevas apirebda.
8. _ ni�o uCŒɺr? deno nˆ, deno
nˆ! _ olÀul nˆs-l'e.
8. _ sad garbixar? aq modi, aq modi!
_ man uTxra Turme.
9. _ niC oƒƒo, qosa lo dˆ. 9. _ mrcxvenia, me qosa var.
10. olÀul nˆs-l'e: _ dˆ bu…a
dˆbi bilaJba.
10. _ mas uTqvams: _ Sen me wverebs
gagikeTeb.
11. canis mi�er-l'e moɺga
motolt¾o.
11. ciknis tyavi miakres Turme saxeze.
12. ol'no …ˆda anwa eC‰yo-l'e
‡adamli.
12. Svidi dRe adamianma ar naxoso.
13. –g‰ eCer-l'e ‡adamlil anwa
eCitto canid bilaJbat¾.
13. iq darCa, rom adamians ar enaxa
Tiknis wveriani.
14. bedo et¾en lo xanlid ƒoƒo. 14. Semdeg wavida mefis sasaxleSi.
15. miRad xololÀ ohonno
utkelenlo.
15. dumis xorci aWames da daaZines.
16. niSe ax ruhlen li. 16. RamiT muceli astkivda.
227
17. giSo et¾a …aba roɺƒolÀ hinWen
lo.
17. ZaRlebis gamo gareT gasvlisa
SeeSinda.
18. moCe go�lÀ, Caqmali endu
sal'en li.
18. adgili ar iyo ra, Sig CeqmaSi
gavida kuWSi.
19. xanlis xˆl'un l'ˆres, –gon
sal'en li.
19. mefis SarvliT daabes, iqac igive
qna.
20. xiSat¾ xan berTina ent¾a
boqCŠr-l'e, Caqma qosad b–w–r
lo-l'e.
20. diliT mefe qorwilSi unda wasu-
liyo Turme da aiRes qosasagan
gavsebuli Ceqma.
21. bokCer-l'e t¾oyol, ogun b–w–n
lo-l'e.
21. aiRes qudi, isic gauvsia Turme.
22. �okCer-l'e xˆl'u, –gno �–w–n
li-l'e.
22. aiRes Sarvali, isic savse yofila.
23. …–d– xiSal‰ Si�on roƒit
xanno inCoxen lo berTina et¾a
oƒit.
23. dilaadrian mefem veraferi gaawyo
da qorwilSi wausvleli darCa.
mTqmeli: sidraT hamzaTova, dabad.
1968 w., sof. saruso, Rar-
buTleli, rva klasis ganaT-
lebiT. 10.08.2009.
teqsti 39: berTenberTenberTenberTen qorwiliqorwiliqorwiliqorwili
1. arto zuyur-l'e oJdi aƒa
�atolÀ ni�eC zuyur nˆs–l
dˆba.
1. uwin iyo Turme, biWs coli rom
moundeboda, ugzavnidnen
mTxovnelebs.
2. i�o-oɺbul h–ns kazno nˆl'Co. 2. mSoblebi (`ded-mama~) erT mosaxvevs
aZlevda.
3. bedo met¾e-l'e, bedo bat¾elCo 3. Semdeg ukravdnen zurnas, dols,
228
zuyur zurma, celu, bala�qa,
tampur.
balalaikas da fandurs.
4. bedo beSadi�a ment¾eC zuyur. 4. Semdeg saWmelad midiodnen.
5. qen zuyur: wineli, Wotilos
baba, kima, hoɺros, bowilos xo.
5. saWmeli iyo: mwnili, lobios qada,
yveli, Zroxis xorci, cxvris xorci.
6. �eyolÀ wuTula halmaRlÀi
Seblala beCe, arto-muRal'do
xaly ment¾e.
6. patarZlis moyvanis dros gverdze
udganan megobrebi, win da ukan
xalxi midis.
7. oJe eCat Sebla. 7. nefe (`vaJi~) gverdiT ar udgas.
8. bul'i mayolÀ Tefsi riSke
wuTulal.
8. Sin mosvlisTanave patarZali TefSs
amtvrevs.
9. ancto �anyolÀ wuTul‰ Tux
ko…zildo nucu.
9. karTan mosvlisas patarZals kovziT
Tafls aWmeven.
10. bedo wˆnda nˆl'Œ ɺr. 10. Semdeg windebs Cuqnian.
11. bedo xiSo qidboRur b–ƒŒɺr
wahan halmaRlÀin beS-xul'Œ ɺr.
11. meore dRes gogos mejvare da
amxanagebi qeifoben.
12. lÀono …ˆd– netolÀ oyyen-
osdo …–di oJdid‰ boyŒɺr,
bedo ‡agarlÀillo bu…–yŒɺr.
12. sami dRis Semdeg, meoTxe dRes
vaJTan miyavT (patarZali), Semdeg ki
naTesaobasac waiyvanen.
13. bedo nˆl'Œ ɺr fadarqar: oJd‹
nˆl'Œr wˆndar, qidb‰ _ kaz.
13. Semdeg miarTmeven saCuqrebs: biWs
aZleven windebs, gogos ki _
TavSals.
14. arto zuyur zurma, celu, Je
�amaxalt¾o�a ru…at lÀiSo.
14. uwin iyo zurna da doli, axla
iamaxas garda ar cekvaven.
15. gorno bu…on cˆlun �oƒCen
qan�, `dˆb~ bat¾elen karl'en,
ent¾e s–r–-s–r–, qeW il'.
15. wres kraven, dols iRebs xelSi,
artyams `diplipito~, irgvliv
uvlis da mReris.
229
teqsti 40: guhlaƒlas guhlaƒlas guhlaƒlas guhlaƒlas xabarxabarxabarxabar qurdqurdqurdqurdeeeebis ambavibis ambavibis ambavibis ambavi
1. sˆd ‡al'‰ zuyun lo
guhlaƒla.
1. erT sofelSi yofilan qurdebi.
2. dande mayen lo oyyen
guhlaƒla.
2. erTad Sekrebila (`mosula~) oTxi
qurdi.
3. –gral uqmu bu…on lo
guhlaƒ‰n h–ns ƒoƒo rut¾ka.
3. maT moilaparakes, TavdasxmiT
geZarcvaT erTi saxli.
4. Ji…-Ji…lil nˆs–n li Jides
hunar.
4. TiToeulma Tqva, ra SeeZlo.
5. uqmu bu…on lo gedis roJe
ru…a.
5. SeTanxmdnen (isini), katis
knavilisTvis miebaZa.
6. h–nsl'–rol ru…on rŒɺƒun goɺC,
yanusdogno rŒ ɺƒun goɺC.
6. erTma mibaZa da ar gamouvida,
meoresac ar gamouvida.
7. lÀonosdol ru…on li
`mi�au!~ _ kot roƒur-l'e.
7. mesamem rom mibaZa `miau!~ _ kargad
gamouvida Turme.
8. ment¾er-l'e –gra olÀu ƒoƒŒ. 8. wasulan isini im saxlSi.
9. lÀox ru…or-l'e gedis honk. 9. samjer katasaviT daiknavles Turme.
10. beterhanlil aƒag nˆs-l'e: _
mi�o bolÀu gedu bul'‹.
10. qmars colisTvis uTqvams: _ es kata
Sin SemouSio.
11. ancu hin�alÀ oyyenon lÀelÀ
endu met¾en lo.
11. karis gaRebisTanave oTxiveni erTad
Sin Sevardnen.
12. beterhan aƒan mu…axen, set
qoneban beJen met¾en lo.
12. col-qmars yelebi gamoWres, mTeli
qoneba waiRes da wavidnen.
13. bedo nˆdan li uqumal'i. 13. Semdeg gaigo mTavrobam.
14. hoɺqlen li gedis honk riyer 14. Seamowmes katis xmis mcodne xalxi.
230
xaly.
15. bedo xalylid nˆs–n li: _
gedis honklit¾ suku in�‰yo!
15. Semdeg xalxs uTxres: _ katis xmaze
kaci (Sin) ar SeeSva.
16. �e‡gas Jo r–ƒun li.
haldu aqiWal,
w–dil xabar.
16. aseTi ram moxda.
TeTri zRapari
Savi ambavi.
teqsti 41:
**** **** ****
**** **** ****
1. sˆd ‡al'‰ yont¾o beCedab
beterhan aƒas ƒoƒo zuyur-l'e.
1. erTi soflis TavSi mdidar col-
qmars saxli hqondaT Turme.
2. y–ra zuy‹s-l'e –gras. 2. maT bavSvebi ar hyavdaT Turme.
3. oyyen guhlaƒla uqmu bu…or-
l'e, olÀu ƒoƒos Jo nuca.
3. oTxi qurdi SeTanxmebula, im
saxlidan raRaca moepara.
4. yanu sˆdd‰, yanu boɺlÀud‰
met¾en lo oyenon.
4. ori erTgan, ori sxvagan wavidnen
oTxiveni.
5. beCedab sukul yanon bul'in
mi�en lo, bˆrda boɺlÀu ƒoƒo
met¾en lo.
5. mdidarma kacma orive Sin SeuSva,
sxvebic sxva ojaxSi wavidnen.
6. bo…ahen lÀiyolÀ boɺlÀu
uTaxbo bu…atkelen lo.
6. vaxSmis damTavrebis mere sxva
oTaxSi daaZines.
7. h–ns zaban li: `l'ax~, `l'ax~,
`l'ax~ _ honk r–ƒur-l'i.
7. raRac (`erTi~) xania: `Tlax~,
`Tlax~, `Tlax~ _ xma gaisma Turme.
8. beterhanlil aƒag nˆsan li:
haran, �ent¾e, Si�o ratan li
–gra.
8. qmarma cols uTxra: _ aba, wadi,
maT ra undaT?
9. ancu hi�an, endu �ayolÀ ni�an
balÀa� bolo buWen lo.
9. kari gaaRo ra, SigniT
SesvlisTanave yeli gamoWres.
231
10. aƒe �ay‹lÀ, beterhanlil
rokCen fisTaleTno Wixut¾
‡il'en li: _ ancu hin�a!
10. coli rom ar movida, qmarma aiRo
pistoleti da Soridan dauZaxa: _
kari gaaRe!
11. ancu hin�arun, beterhanlil
tututun fisTaleTno yanon
bi�at¾en lo.
11. kari gaaRes Tu ara, qmarma esrola
pistoleti da orive mokla.
12. balÀu ƒoƒos guhlaƒlÀallo
beterhan-aƒa bi�at¾en, Jo reJe-
Cos mˆƒ–ken lo mˆlecialil.
haldu aqiWal,
w–dil xabar.
12. sxva saxlis qurdebma col-qmari
daxoces, qonebis (`ramis~) waRebisas
ki miliciam daiWira (isini).
TeTri zRapari,
Savi ambavi.
mTxrobeli: hajiaxmed axmedis Ze
yurbanovi, 70 wlisa, sof. sa-
ruso, RarbuTleli, oTxi
klasis ganaTlebiT, pensione-
ri. 20.08.2008.
teqsti 42: abi�aabi�aabi�aabi�a andazebiandazebiandazebiandazebi
1. riyit roJen nˆsŒɺyo,
biyit hoɺlen gulŒɺyo.
1. Tu ar ici, sityva ar Tqva,
Tu ar ici, nabiji ar gadadga.
2. Tuƒurot¾o boJŒɺyo,
nawarot¾i�a.
2. mosmenisas ar daijero,
danaxvisasRa (irwmune).
3. dibi rat‹s
suku ru…Œɺyo.
3. Seni undomeli
sxvas ar gaukeTo.
4. nˆsolÀ Tuƒ‹d,
nawolÀ riyŒɺr.
4. Tqmis mere Tu ar daijereb,
naxvis Semdeg gaigeb.
(Sdr. qarT. `naTqvams nanaxi jobiao~)
5. ru…ar riyerŒɺ, 5. saqmis gamkeTebels
232
nˆs–n riyŒɺr. sityvis Tqmac ecodineba.
6. azdu begelat¾ hinWer,
l'immo ro ɺCoɺt¾ hinWŒɺr.
6. (visac) zafxulSi gvelisa SeeSinda,
zamTarSi sablisac SeeSindeba.
7. oɺl'rox nas‰,
h–nsun ruWo.
7. SvidRer gazome,
erTxel gaWeri.
8. kottu Sugul‰
`haCCu~ elŒɺr.
8. kargi cxenisTvis
`aCCuc~ sakmarisia.
9. dugo TŒɺwit,
sukug rŒɺJe nˆsŒɺyo.
9. Tavis Tavs (Tu) ar Sexede,
sxvaze sityva ar Tqva.
10. ka„ab suku yere eCen TadaxŒɺr. 10. zarmaci kaci damjdaric (`dajdeba
ra~) daiRleba.
11. roɺC rˆx–l kottu li,
roɺJe noSSu kottu li.
11. sabeli grZelia kargi,
sityva moklea kargi.
12. nemsi mucurol,
Sugurno nucŒɺr.
12. nemsis qurdi
cxensac moiparavs.
13. xiSo bu…a nˆs–n,
hinCods– alti xˆcŒɺyo.
13. xval gasakeTeblad
dRevandel saqmes nu gadadeb.
14. ˆhdorŒ ɺ, riyŒɺr
babalis gemu.
14. (vinc) muSaobs, icis
puris gemo.
15. harenxu �ayŒɺt¾
hundu bahŒɺr.
15. wyaldidobisas (`mdinaris mosvlaze~)
SeSa ikrifeba.
16. ƒoƒo roxa�d arto
maduhanlÀi biyek.
16. saxlis yidvis win
mezobloba gaicani.
17. sukud ‡adamlal‰ mawak yu…aT,
ildodo ɺ _ ‡aylu.
17. sxva xalxs uCvene Zala,
Tavisianebs (`Cvenebs~) _ Wkua.
18. misqin suku alahlin ato�s 18. sawyali kaci RmerTsac ar unda.
233
19. beCelÀi ˆgil haJaTab Jo goɺC. 19. simdidre imdenad aucilebeli ram
ar aris.
20. Si�on h–nsno zˆRi�d,
sint¾on hinWa moCe goɺC.
20. visac araferi ar aqvs (`rame erTic
Tu ar ari~), mas arafrisa eSinia
(`maSin saSiSi adgili ar aris~).
21. anyer suk� honsund‰
Tofi tuta Juƒlo�s.
21. omidan dabrunebul kacs
Tofis srolas ar aswavlian.
22. bul'i Tali boɺƒo�s,
bul'is aƒe hin‰sdi �oɺƒdo.
22. ojaxi (`saxli~) bednieri ver iqneba,
Tu diasaxlisi uvargisia.
23. Sugul‰ _ wuwu…a,
aƒ‰ _ beterhan.
23. cxens _ maTraxi,
qals _ qmari.
24. dudo o ɺbul _ haldu Sugu
w–dil lo-l'e, w–dil boɺƒŒɺr.
24. mamaSenma (Tu Tqva) _ es cxeni
Savia-Tqo, Savi iqneba.
25. qid kottu lo sukod ahb‰. 25. gogo kargia sxvis baRSi.
26. beterhan ƒoƒos xaza�n,
aƒe _ ƒoƒos bolo.
26. qmari ojaxis Tavia,
coli _ ojaxis kiseri.
27. umumalis hobol
–gno beCelÀi li artodalas
nˆƒ–r.
27. mama-papiseuli stumari
egec winaparTagan miRebuli simdid-
rea.
28. uhur suko oha fiha�ab lo. 28. mkvdari kacis kveba iolia.
29. han�hin�ad b–w–n baƒo�s. 29. sisxli sisxliT ar iwmindeba.
30. naga b–x raƒa rat‹d,
b–x xumux‰s rahan nuwŒɺr.
30. Tu balaxis gazrda ar ginda,
balaxi fesvebianad unda amoZirkvo.
31. JuJ lamus oɺƒŒɺr,
boɺd lamus u…od.
31. Sercxvenili iqneba (is),
Tu sxvas Searcxvens.
mTqmeli: mehomed rasulovi (ix. gv.).
234
beJiturbeJiturbeJiturbeJitur----qarTuli leqsikoniqarTuli leqsikoniqarTuli leqsikoniqarTuli leqsikoni
aaaa
aboaboaboabo I (-Ø, -olololol) mamakaci
abola�abola�abola�abola� II (-Ø, -lalalala) dedinacvali
abocabocabocaboc III (-ö, -aaaa) mZivi
abocalaabocalaabocalaabocala I (-Ø, -aaaa) simamri
a…araga…araga…araga…arag I (-lililili, -lalalala) winaswarmetyveli
azakazakazakazak kombali
azoazoazoazo III (-lililili) zafxuli
alealealeale (tl.) III (-iiii, -dadadada) ix. aaaannnnlelelele
allahallahallahallah I (-lililili, -lalalala) alapi, RmerTi
alalalalÀÀÀÀoooo IV (alalalalÀÀÀÀo…o…o…o…-, -lililili, -lalalala) WuWrutana, Riobi
ammaammaammaamma (xunZ.) kavS. magram, Tumca
aradaradaradarad // araTaraTaraTaraT (hunz. artoartoartoarto) zmns. adre, uwin
axxoaxxoaxxoaxxo zmns. 1) kargad. 2) Zlierad
aƒoaƒoaƒoaƒo II (erg. aƒƒaƒƒaƒƒaƒƒö, mr. öƒƒaƒƒaƒƒaƒƒa) coli
aaaannnn
aaaannnnzazazaza IV (-lalalala) circeli
aaaannnnzaro zaro zaro zaro WuWyiani
aaaannnnzarozarozarozarollllÀÀÀÀiiii IV (-lalalala) usufTaoba, WuWyi
aaaannnnkokokoko III (-Ø, (-…a…a…a…a || -dadadada) akvani
aaaannnntatatata zmns. didxans
aaaannnnRoRoRoRo IV (aaaannnnRRRR-, -aaaa, -…a…a…a…a) yuri
aaaannnnyloyloyloylo III (-lalalala) Wkua, codna, sibrZne
aaaannnnyyyy-oooo III (-iiii, -bobobobo) Tagvi
235
aaaannnncccc IV (-iiii||-lililili, -aaaa||-lalalala) kari
aaaannnncocococo (III (-iiii, -…a…a…a…a) kalo
����
�daT�daT�daT�daT III (-lililili, -lalalala) 1) adaTi, wes-Cveuleba. 2) Cveva
�lh�m�lh�m�lh�m�lh�m III (-lililili) locva
�tirat�tirat�tirat�tirat¾¾¾¾ III (-lililili, -lalalala) bari, swori adgili
�qiW�r�qiW�r�qiW�r�qiW�r || aqiWalaqiWalaqiWalaqiWal III (-lililili, -lalalala) zRapari
�Ro…�Ro…�Ro…�Ro… qumeli
����nnnn
����nnnnlelelele III (����nnnnllll-, -iiii, -�a�a�a�a) toti, rto
����nnnnWWWW÷÷÷÷ IV (����nnnnWWWW-, -iiii, -…�…�…�…� || -d�d�d�d�) qusli
bbbb
b�b�b�b�b�b�b�b� III (-lililili, - _ _ _ _) 1. puri, namcxvari, 2. SeSupeba
badibadibadibadi I, IV (badbadbadbad- erg. bacobacobacobaco, -dŒldŒldŒldŒl) sxva
badobadobadobado II, III (badbadbadbad-, erg. balbalbalbal'oooo, -dŒldŒldŒldŒl) sxva
bakarzi�o…bakarzi�o…bakarzi�o…bakarzi�o…-alalalal II, IV (bakarzi�obakarzi�obakarzi�obakarzi�o-, -�o�o�o�o, -ssss, -aaaa) Tavmoyra, mogroveba
balabalabalabala III (-lililili, -aaaa) fsiti
barƒa…barƒa…barƒa…barƒa…////-���� I, II (-lililili) xunZi
b‰sra b‰sra b‰sra b‰sra Semarcxveneli
baqbaqbaqbaq IV (-lililili) spilenZi
bawadabbawadabbawadabbawadab sufTa
236
bawobawobawobawo III (bawbawbawbaw-, -iiii, -bobobobo) 1. mgeli. 2. anat. elenTa
beTabeTabeTabeTa zmns. Semdeg, mere
belbelbelbel'nananana ricxv. sax. rva
be�Tenbe�Tenbe�Tenbe�Ten (kap.), berTenberTenberTenberTen (xaS., tl.) IV (-lililili, -lalalala) qorwili
beJ beJ beJ beJ III (-iiii, -JaJaJaJa || -lalalala) farexi, ezo. beJtbeJtbeJtbeJt¾¾¾¾aaaa 1) farexSi. 2) beJita (aulis
saxeli)
besalcobesalcobesalcobesalco (-lililili) saWmeli
bersinabbersinabbersinabbersinab lamazi
beterbeterbeterbeterhhhhanananan I (-lililili, -lalalala) 1) qmari. 2) patroni. 3) mflobeli.
beqelabeqelabeqelabeqela III (-lililili, -rorororo) gveli
beCedabbeCedabbeCedabbeCedab mdidari
beƒƒabeƒƒabeƒƒabeƒƒa zmns. soflad
bibidarobibidarobibidarobibidaro III (-lililili, -…a…a…a…a) xanZari
bilbilbilbilÀÀÀÀoooo III (-lililili || -ssss, -…a…a…a…a) nadiri
bilbilbilbil'oooo IV (-Ø, -…a…a…a…a) saxli, oTaxi
bilbilbilbil'oooo-axaxaxax IV (-aaaa) saxli, qoneba.
bisabisabisabisa III (bisbisbisbis-, -iiii, - _ _ _ _) Tevzi
bissunbissunbissunbissun || biSunbiSunbiSunbiSun yvelaze (zedsarTav saxelTan da zmnisarTTan gamoiyeneba)
biSebiSebiSebiSe III (-lililili, -�a�a�a�a/-�ol�ol�ol�ol) xbo, boCola
bicobicobicobico IV (-iiii, -dadadada) xeli
bolobolobolobolo III (bilobilobilobilo, -…a…a…a…a) 1. yinuli. 2. (-li, -la) rigi
bolbolbolbol'-alalalal (bolbolbolbol'oooo-, -�o�o�o�o, -ssss, -aaaa) xvna
bolbolbolbol'oooo III ix. �al�al�al�al'oooo
bozabozabozaboza III (-iiii || -lililili, - _ _ _ _) weraqvi
boJboJboJboJ-alalalal (-�o�o�o�o, -CaCaCaCa, -Ø, -…a…a…a…a-) dajereba, rwmenis qona
boRziboRziboRziboRzi �o…al�o…al�o…al�o…al moTxovna, davaldebuleba ix. �o…al�o…al�o…al�o…al
bocdolbocdolbocdolbocdolÀÀÀÀ-alalalal (-�o�o�o�o, -cacacaca, -Ø, -babababa-) dabrmaveba
bocobocobocoboco III (erg. bicobicobicobico, mr. bobobobocccc-bobobobo) mTvare
237
bowi bowi bowi bowi III (-lalalala, `id.~) 1) cxvari, cxvris fara. 2) qoneba.
boxboxboxbox IV (-aaaa) balaxi
boƒboƒboƒboƒ III (biƒobiƒobiƒobiƒo) mze
bulbulbulbul'-oooo III (-iiii, -bobobobo) Rori, taxi
gggg
ge�ge�ge�ge�, gel gel gel gel, ga‡e ga‡e ga‡e ga‡e aris
gedogedogedogedo III (-iiii, -bobobobo) kata
gilgilgilgilÀÀÀÀ zmns. Rrmad
gilgilgilgilÀÀÀÀilloilloilloillo Rrma
gisaqgisaqgisaqgisaq-alalalal (gisaqigisaqigisaqigisaqi-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -Ø, -babababa-) gamosvla
gitgitgitgit-alalalal (-�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa, -�a�a�a�a-) `dasxma~, `daRvra~
giSagiSagiSagiSa zmns. gareT
giwlgiwlgiwlgiwl-alalalal, giWlgiWlgiWlgiWl-alalalal (giwigiwigiwigiwi-, -lolololo, -cccc, -aaaa, -�a�a�a�a-) 1) Cacema, CarWoba. 2) Cayofa. 3)
dasxma.
go…go…go…go…-alalalal (gŒgŒgŒgŒ- I, g‹g‹g‹g‹- II, g�g�g�g�- III, -�o�o�o�o, -ssss, brZ. gohgohgohgoh//gohogohogohogoho I, gihgihgihgih // gihigihigihigihi II, guhguhguhguh // guhuguhuguhuguhu
III, -aaaahahahaha-) mosvla, gamocxadeba, gamosvla.
gowoƒgowoƒgowoƒgowoƒ-alalalal (-�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa, -bobobobo-) 1) xedva. 2) mixedva, yuradRebis miqceva. 3)
lodini.
gulgulgulgul-alalalal III (golgolgolgol-alalalal I, gilgilgilgil-alalalal II, -lolololo, -cacacaca, -aaaa, -…a…a…a…a-) 1) dadeba, dadgma. 2)
daniSvna. 3) dadgena, 4) akideba. 5) niSnis dasma. 6) Cacma. 7) saxeldeba. 8)
dawva.
g‘d�g‘d�g‘d�g‘d� III (-iiii, -b÷b÷b÷b÷) qaTami
238
gggg
ganeganeganegane III (-lililili, -�a�a�a�a) 1) mozveri. 2) gadat. yoCaRi
geguƒangeguƒangeguƒangeguƒan I, II (-lililili, -lalalala) moWidave
gedagedagedageda IV (-lililili, - _ _ _ _) erTgvari Wreli windebi
gelexigelexigelexigelexi I, II (-����ö, -�a�a�a�a) Raribi, maTxovari
genigenigenigeni IV (-lalalala, -�a�a�a�a) msxali
gihlagigihlagigihlagigihlagi I, II, III (-����ö, -�a�a�a�a) qurdi
go�lgo�lgo�lgo�lÀÀÀÀiiii I, g‹�olg‹�olg‹�olg‹�olÀÀÀÀiiii II, g��olg��olg��olg��olÀÀÀÀiiii III masd. 1) mosvla, gamocxadeba. 2) siaruli.
gowolgowolgowolgowol-alalalal I, giWelgiWelgiWelgiWel-alalalal II, guwolguwolguwolguwol-alalalal III (-lolololo, -�o�o�o�o, -aaaa, -…a…a…a…a-) 1) Cveneba. 2)
gawodeba, micema.
gowoƒgowoƒgowoƒgowoƒ-alalalal (gowoƒigowoƒigowoƒigowoƒi-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa, -babababa-) 1) yureba. 2) yuradRebis miqceva. 3)
movla. 4) lodini.
g�m‘Sg�m‘Sg�m‘Sg�m‘S III (-b�b�b�b�, -bbbb����) kameCi
g�J÷g�J÷g�J÷g�J÷ IV (-lililili, -…a…a…a…a////-dadadada) eSvi
dddd
darsdarsdarsdars IV (-babababa//-lililili, -babababa) gakveTili
dibi�adibi�adibi�adibi�a (kap.) I, dibiradibiradibiradibira (xaS.-tl.) (-lililili, - _ _ _ _) dibira (sasuliero piri aulSi)
di�e di�e di�e di�e kuTvn. nacvalsax. Cemi: di�e raR `Wemi brZola~
diriynidiriynidiriynidiriyni (kap.), diƒnidiƒnidiƒnidiƒni (tl.) xmauri
di‡idi‡idi‡idi‡i IV (-lalalala, -�a�a�a�a) yvavili
dodododo p. nacvalsax. me
duniialduniialduniialduniial // dunnaldunnaldunnaldunnal III (-lililili, -lalalala) 1) dedamiwa, qveyana. 2) amindi. 3) samyaro.
dursadursadursadursa I (-lililili, - _ _ _ _) siZe
d�hd�hd�hd�h zmns. cota
d�h�bd�h�bd�h�bd�h�b zmns. cota
d‘dd‘dd‘dd‘dd‘dd‘dd‘dd‘d I (-lililili, -l�l�l�l�) jadoqari
239
eeee
edoedoedoedo zmns. Sig, SigniT
eheheheh-alalalal (-�o�o�o�o, -cccc, -aaaa) gagzavna
eeeennnn
eeeennnndodododo ix. edoedoedoedo
eeeennnnxexexexe IV (-Ø, -�a�a�a�a) mdinare
…………
…aTan…aTan…aTan…aTan III (-lililili) tanisamosi
…an…an…an…an IV (-aaaa, -nananana) tye
…ahanl…ahanl…ahanl…ahanlÀÀÀÀoba oba oba oba zmns. amrigad, amitom
…ahgi…ahgi…ahgi…ahgi I (-lililili, -�a�a�a�a) mociquli
…ahgo …ahgo …ahgo …ahgo nacv. sax. is, igi
…ahdo…ahdo…ahdo…ahdo II, III (erg. …ahl'o) nacvalsax. es
…acca…acca…acca…acca I (-Ø, - ____) megobari
…aWo…aWo…aWo…aWo IV (…aWa…aWa…aWa…aWa-, -lililili, -lalalala) saqsovi Cxiri
…eli…eli…eli…eli III (-lalalala) saqarTvelo
…eqa…eqa…eqa…eqa I, II (-lililili, - _ _ _ _) mwyemsi
…………££££dddd----oooo IV (-iiii, -bobobobo) 1. dRe. 2. wvima
240
zzzz
zamanzamanzamanzaman III (-lililili, -lalalala) dro, xana
zizzizzizziz-‰l‰l‰l‰l (zizazizazizaziza-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -babababa-) Sewva, Sebrawva.
zokozokozokozoko III (-lililili, -…a…a…a…a) soko
zotzotzotzot¾¾¾¾oooo III (zotzotzotzot¾¾¾¾-, -iiii, -bobobobo) TiTi: bal'os zot¾o `Sua TiTi~
zuklazuklazuklazukla III (-lililili, - _ _ _ _) xvimiri: habo�s zukla `wisqvilis xvimiri~
zurmazurmazurmazurma III (-lililili, - _ _ _ _) zurna
zurmazurmazurmazurma-yaliyaliyaliyali IV (-�a) dol-zuna
zuyzuyzuyzuy-alalalal (-o�oo�oo�oo�o, -osososos, -oooo, (-…a…a…a…a-) yofna, mdebareoba.
TTTT
TefsiTefsiTefsiTefsi (kap.), TefSiTefSiTefSiTefSi (tl.) III (-lalalala, -�a�a�a�a) TefSi.
Ti‡Ti‡Ti‡Ti‡-alalalal, mr. Ti�a‡alTi�a‡alTi�a‡alTi�a‡al (Ti‡iTi‡iTi‡iTi‡i-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa) 1. Sebrawva. 2. dafantva, daSla.
TofiTofiTofiTofi IV (-llllö, -����aaaa, -lalalala) Tofi
iiii
ilbailbailbailba III (-lililili, - _ _ _ _) mtredi
ilbisilbisilbisilbis III (-lililili, -lalalala) kudiani
ileileileile nacv. `Cven~
ililililÀÀÀÀnananana (ililililÀÀÀÀenenenen-, -iiii) eqvsi
i�oi�oi�oi�o II (-Ø, -olololol) 1) deda. 2) qali
isisisis I (-titititi, -nananana) Zma
isiisiisiisi II (-Ø, -�a�a�a�a) da
islislislislÀÀÀÀiiii IV (-llllö, -lalalala) Zmoba, naTesaoba
iSiSiSiS (xunZ.) III (-lililili) saqme, saqmianoba
241
iCilo iCilo iCilo iCilo (kap. ic‹loic‹loic‹loic‹lo) 1. moxuci. 2. ZvelisZveli
iwwabiwwabiwwabiwwab SiSveli
iwwadiwwadiwwadiwwad zmns. xelaxla
iwwoiwwoiwwoiwwo axali
ixalloixalloixalloixallo grZeli
ixTilaTixTilaTixTilaTixTilaT (kap.), ixdilaTixdilaTixdilaTixdilaT (tl.) III (-lililili, -lalalala) mxiaruleba
ixTi�arixTi�arixTi�arixTi�ar II (-lililili, -lalalala) 1) neba. 2) nebarTva, mowmoba
iiiinnnn
iiiinnnnzzzz III (-lililili, -lalalala) didi saceri
iiiinnnnzozozozo IV (-lililili) 1. Tesli. 2. grova.
iiiinnnnƒƒƒƒ I (-lililili, -lalalala) 1) TuSi. 2) moZalade
kkkk
kkkködodododo III (kadkadkadkad-, -aaaa, -…a…a…a…a) kibe
kaTukaTukaTukaTu III (-lalalala, -…a…a…a…a) kartofili
kampetkampetkampetkampet III (-lililili, -lalalala) kamfeti
karbalkarbalkarbalkarbal'alalalal zmns. gancxromiT, laRad
karokarokarokaro IV (-lililili) kalti, xaWo
kekekekekekekeke (-lililili) biWoni, Sebrawuli xorbali.
ketoketoketoketo kargi
kimakimakimakima IV (-lililili) yveli
kis‰kis‰kis‰kis‰-llll kap.), kiS‰kiS‰kiS‰kiS‰-llll (tl.) (-�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -bbbb-) TamaSi
kobalakobalakobalakobala III (-lililili, - _ _ _ _ ) joxi
kodokodokodokodo III (-aaaa) yurZeni
242
kokŒkokŒkokŒkokŒ 1. avadmyofi (kaci), 2. subst. I, II (kokokokokokokoko-, -…a…a…a…a, mr. ko…ako…ako…ako…ako…ako…ako…ako…a) avadmyofi.
kocokocokocokoco (tl.) III (-lililili, -rararara) saxe
k÷W÷k÷W÷k÷W÷k÷W÷ (tl.) IV (-lililili, -r�r�r�r�) ix. JuRJuRJuRJuR
‘STel‘STel‘STel‘STel (kap.), uCiTeluCiTeluCiTeluCiTel (tl.) (-llllö, -lalalala) maswavlebeli
k’Wkak’Wkak’Wkak’Wka III (-lalalala) sazidari, uremi
llll
lagalagalagalaga III (-lililili, - _ _ _ _) 1. organo, tani. 2. nagleji, naxevi
lamusablamusablamusablamusab namusiani
landalandalandalanda IV (-lililili, - _ _ _ _) SalaSini
lapllapllapllapl'-alalalal (lapllapllapllapl'oooo-, -�o�o�o�o, -ssss, -oooo, -babababa-) 1) barbaci, ryeva, bancali. 2) xetiali
lassolassolassolasso zmns. ramdeni
laxdlaxdlaxdlaxd-‰l‰l‰l‰l (laxdalaxdalaxdalaxda-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -babababa-) 1) ganZreva. 2) Relva. 3) ryeva
laƒdi�olaƒdi�olaƒdi�olaƒdi�o koWli
lalalalatotototo-rocarocarocaroca kedlebiT gakeTebuli kubo
ledledledled III (-ddddö, -dadadada) iremi
leqacileqacileqacileqaci (IV (-����ö, -�a�a�a�a) dolbandi, binti
loTeloTeloTeloTe I (-lililili, -�a�a�a�a) moqeife, loTi
loliloliloliloli IV (-lalalala) qurdoba
luRaTluRaTluRaTluRaT IV (-lililili) enamWevroba, enamaxviloba
l�ƒ l�ƒ l�ƒ l�ƒ IV (-lililili, -lalalala) Wriloba
243
llllÀÀÀÀ
llllÀÀÀÀana ana ana ana (llllÀÀÀÀanananan-, -iiii) sami
llllÀÀÀÀaca�aca�aca�aca� III (-�a�a�a�a, -babababa) saceri
llllÀÀÀÀa‡ela‡ela‡ela‡el, l l l lÀÀÀÀa�la�la�la�l IV (-lililili, -lalalala) weli
llllÀÀÀÀeeeennnn IV (-�a�a�a�a) mocvi
llllÀÀÀÀiiii IV (- _, mr. llllÀÀÀÀ‹bo‹bo‹bo‹bo) wyali
llllÀÀÀÀisoisoisoiso (kap.), llllÀÀÀÀiSoiSoiSoiSo (tl.) IV (-Ø // -lililili, -dadadada) cekva
llllÀÀÀÀiyiyiyiy-alalalal (llllÀÀÀÀiyoiyoiyoiyo-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -�a�a�a�a-) 1) gaTaveba, 2) mokvdoma, damTavreba.
llllÀÀÀÀiwiwiwiw-alalalal (llllÀÀÀÀiWeiWeiWeiWe-, -�o�o�o�o, -SSSS, -aaaa, -�a�a�a�a-)
llllÀÀÀÀ�ra‡�ra‡�ra‡�ra‡ 1) vake, bari. 2) yumixuri.
llll'
llll'ibo ibo ibo ibo IV (llll'ibibibib-, -aaaa, -…a…a…a…a) 1. foToli. 2. qaRaldis furceli
llll'ilm�ilm�ilm�ilm� zmns. zamTarSi
llll'i�oi�oi�oi�o zmns. dabla, qveviT
llll'i�oti�oti�oti�ot¾¾¾¾osososos dabali
llll'iro iro iro iro zmns. Zirs, qveS
llll'iiiinnnn����-alalalal (llll'iiiinnnn�o�o�o�o-, -�o�o�o�o, -ssss, -aaaa, -ahahahah-) Sebma
-llll'o o o o naw. -o, Tqo
llll'obatobatobatobat¾¾¾¾aaaa zmns. sadilobaze
llll'obaRaobaRaobaRaobaRa zmns. SuadRes
llll'o…ao…ao…ao…a sakace, cxedris wasasvenebeli erTmaneTze gadabmuli ori xe
llll'÷÷÷÷nnnn…�…�…�…� IV (erg. llll'÷÷÷÷nnnn���� || -lililili, - _ _ _ _) Zvali
llll'uruWuruWuruWuruW IV (-lililili, -babababa) maTraxi
244
mmmm
maduhanmaduhanmaduhanmaduhan I (-lililili, -lalalala) mezobeli
mala�qmala�qmala�qmala�q II (-lililili, -lalalala) angelozi
matamatamatamata IV (-lililili, - _ _ _ _) Subli
maharmaharmaharmahar III (-babababa, -babababa) daqorwineba, jvriswera
maharmaharmaharmahar gulalgulalgulalgulal qorwinebis gamarTva
m�Sm�Sm�Sm�S mravalgvari
m�Cem�Cem�Cem�Ce III (erg. micamicamicamica, -�a�a�a�a) 1) miwa 2) miwis nakveTi
m�h�m�h�m�h�m�h� IV (-lililili || -d�d�d�d�, - _ _ _ _) 1) zRurbli. 2) karis CarCo.
m’m’m’m’n n n n III (-Ø, -b÷b÷b÷b÷, -d�d�d�d�) 1: 1) mTa. ma‡aruƒma‡aruƒma‡aruƒma‡aruƒ `mTaSi~. 2) ialaRi. 2. cxviri.
mesedmesedmesedmesed IV (-lililili, -lalalala) oqro
mexmexmexmex III (-lililili) 1) dro, xani. 2) sezoni.
mizomizomizomizo III (mizmizmizmiz-, -aaaa // -aaaa-lililili) miwa, Tixa.
mikemikemikemike III (-dadadada, -�a�a�a�a//-dadadada) mori
milazmilazmilazmilaz-alalalal (milaJemilaJemilaJemilaJe-, -�o�o�o�o, -SSSS,-Ø, -babababa-) gayinva
milaJe�o milaJe�o milaJe�o milaJe�o civi, gayinuli
mimimimi nacval. sax. Sen
mmmmililililÀÀÀÀin in in in IV (-aaaa, -aaaa) kabis kalTa
miJemiJemiJemiJe nacval. sax. Tqven
misomisomisomiso III (mismismismis-, -aaaa // -lililili) lami
misqinabmisqinabmisqinabmisqinab Raribi
micmicmicmic III (-ö, -aaaa) 1. ena (samety.). 2. ena (anat.)
miRemiRemiRemiRe III (-lililili || -Ø, -�a�a�a�a) 1) muxa. 2) rko
miƒ‰miƒ‰miƒ‰miƒ‰ III (-�a�a�a�a, -����ö) zurgi
mo�mo�mo�mo� III (-babababa, -bbbbö) kevri
m‘Jm�rm‘Jm�rm‘Jm�rm‘Jm�r IV (-lililili, -lalalala) 1) paraskevi. 2) locva meCeTSi
muradmuradmuradmurad III (-lililili, -lalalala) 1: 1) imedi, 2. mizani, ganzraxva 2: sak. saxeli.
muyomuyomuyomuyo III (muymuymuymuy-, -aaaa, -…a…a…a…a////-dadadada) 1) margili, palo. 2) lursmani
245
muSmuSmuSmuS III (-����; -����) 1. cocxi. 2. xis totebiani sareva
muƒ muƒ muƒ muƒ (xunZ.) III (-lililili, -lalalala) striqoni, xazi
muhmuhmuhmuh III (-lililili, -lalalala) 1. xorbleuli, marcvali, 2. kona
muRaTo‰muRaTo‰muRaTo‰muRaTo‰ ix. m‘R�lm‘R�lm‘R�lm‘R�l'
m‘R�lm‘R�lm‘R�lm‘R�l' , nuRal nuRal nuRal nuRal' zmns. mere, Semdeg
nnnn
na�bna�bna�bna�b I (-lalalala, -lililili) naibi
narTa… narTa… narTa… narTa… I (-lililili, -lalalala) narTi
naslo naslo naslo naslo III (-lalalala, -…a…a…a…a) STamomavloba
naconaconaconaco III (nacnacnacnac-, -iiii, -bobobobo) tili
naxonaxonaxonaxo IV (-lililili) 1) Cala. 2) namja, bze
naƒonaƒonaƒonaƒo III (-Ø || -lililili, -…a…a…a…a) verxvi
n‰n‰n‰n‰ || n‰d zmns. sad
n�fCin�fCin�fCin�fCi III (-lalalala, -�a�a�a�a////-lalalala) nemsi.
niToniToniToniTo || niTodniTodniTodniTod zmns. rodis
nnnn¢¢¢¢llll'-alalalal (-i�oi�oi�oi�o, -cacacaca, -aaaa, -�a�a�a�a-) 1) micema 2) Cuqeba.
ni�odni�odni�odni�od nac. sax. rogori
nironanironanironanirona uary. nacv. araferi
nisnisnisnis-al al al al (nisonisonisoniso-, -�o�o�o�o, -ssss, -aaaa, -�a�a�a�a-) 1) Tqma, saburi. 2) gaTqma, gacema. 3) daniSvna
nisd� nisd� nisd� nisd� (kap.) niSd‰� nista (xaS. tl.). zmns. saRmos, bnelebas
nnnnisd�qisd�qisd�qisd�q-alalalal (nisd‰qinisd‰qinisd‰qinisd‰qi-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa) mosaRamoveba
nisolnisolnisolnisol-alalalal (-lolololo, -cacacaca, -aaaa, -�a�a�a�a-) 1) SekiTxva, Txovna. 2) daniSvna.
niRaniRaniRaniRa || niRad zmns. rogor, ranairad
niRananiRananiRananiRana nacvalsax. arafriT
niy‰niy‰niy‰niy‰ || niya�oniya�oniya�oniya�o mware
niSeniSeniSeniSe zmns. RamiT, saRamoTi
246
niSe xiSe�niSe xiSe�niSe xiSe�niSe xiSe� zmns. mTeli Rame
niCdi�niCdi�niCdi�niCdi�oooo 1) cisferi. 2) mwvane
nuworonuworonuworonuworo (tl.). ix. nuwis
nuwonuwonuwonuwossss || nuwocnuwocnuwocnuwoc unda, saWiroa
n�‡n�‡n�‡n�‡ I, II (-lililili, -lalalala) mowme
����
����££££nnnnsosososo IV (-Ø, -…a…a…a…a) kedeli
����¢¢¢¢tttt¾¾¾¾-alalalal II, IV (-�o�o�o�o, -SSSS, -aaaa, -�a�a�a�a-) 1. gadagdeba, dayra. 2. mokvla. 3) qrolva
�es�es�es�es-alalalal || �eS�eS�eS�eS-alalalal II (-�o�o�o�o, -cacacaca, -�a�a�a�a-, -Ø) 1. Wama. 2. moZoveba.
�o�o�o�onnnnyyyy-alalalal II, IV (�o�o�o�onnnnyoyoyoyo-, -�o�o�o�o, -ssss, -aaaa, -…a…a…a…a-) 1. mosvla. 2. moyvana, gatana. 3. colis
moyvana.
�eq�eq�eq�eq-alalalal II, IV (-�o�o�o�o, -cacacaca, -�a�a�a�a-) 1. Camoyra, dagdeba. 2. gaofvla.
iuRiuRiuRiuR-al al al al II, IV (�uRo�uRo�uRo�uRo-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -…a…a…a…a-)| 1) kiTvdili. 2) dangreva
�u�u�u�unnnncccc-alalalal II, IV (�u�u�u�unnnncocococo-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø) gadnoba, damsxvreva
ieieieiennnnxxxx-alalalal II, IV (�e�e�e�ennnnxexexexe-, -�o�o�o�o, -SSSS, -Ø, -�a�a�a�a-) 1) Sexeba. 2) dartyma. 3) Casvla. 4)
sayveduris micema.
ietietietiet¾¾¾¾-alalalal II, IV (-�o�o�o�o, -SSSS, -Ø, -�a�a�a�a-) 1. wasvla, gamgzavreba. 2. Tavdasxma. 3. moxdoma.
��C��C��C��C-�l�l�l�l II, IV (ieCeieCeieCeieCe-, -�o�o�o�o, -SSSS -����, mr. �’�’�’�’C�lC�lC�lC�l) alokva
�ux�ux�ux�ux-alalalal II, IV (�uxa�uxa�uxa�uxa-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø) dakvla
ieziezieziez-al al al al II, IV (-�o�o�o�o, -SSSS, -aaaa, -�a�a�a�a-) wayvana, waReba
�o…�o…�o…�o…-alalalal (-�o�o�o�o, -ssss, -aaaa, -ahahahah-) keTeba, qmna. 2) gaCena.
�aƒ�aƒ�aƒ�aƒ-alalalal II, IV (-�o�o�o�o, -cacacaca, -Ø, mr. �‰ƒal�‰ƒal�‰ƒal�‰ƒal) 1) yofna, moxdoma. 2) gaxdoma. 3)
moxvedra. 4) dabadeba. 5) gamojanmrTeleba. 6) aRdgoma. 7) arCeva.
�at�at�at�at-alalalal II, IV (-�o�o�o�o, (cacacaca, -Ø, mr. �‰tal�‰tal�‰tal�‰tal) ndoma, siyvaruli
�ed�ed�ed�ed-alalalal II, IV (-�o�o�o�o, -cacacaca, -Ø, -�a�a�a�a-) Caqroba, gamorTva
�e�e�e�egggg�al�al�al�al II, IV (�e�e�e�ennnn-e�oe�oe�oe�o, -eSeSeSeS, -�a�a�a�a, -ahahahah-) 1) gaSveba, gagzavna. 2) gamoyra.
247
3) dartyma. 4) marTva. 5) gaTxoveba. 6) ganTavisufleba.
��������nnnnƒƒƒƒ-�l�l�l�l II, IV (-i�oi�oi�oi�o, -C�C�C�C�, -����, -…�…�…�…�-) Wama, kveba.
��Wl��Wl��Wl��WlÀÀÀÀ-alalalal II, IV (-i�oi�oi�oi�o, -isisisis || -CaCaCaCa, -Ø, -b�b�b�b�-) 1) gaciveba. 2. aciveba.
�iy�iy�iy�iy-alalalal II, IV (-e�oe�oe�oe�o, -eSeSeSeS, -eeee, -�a�a�a�a-) 1) codna. 2). cnoba. 3) swavla.
�o‡�o‡�o‡�o‡-alalalal II, IV (-i�oi�oi�oi�o, -cacacaca, -Ø, -…………aaaa-) dakargva, gaqroba.
�i�i�i�innnnƒolƒolƒolƒol-alalalal II, IV (-lolololo, -cacacaca, -aaaa, -�aba�aba�aba�aba-) dasaflaveba, dakrZalva.
ieciecieciec-alalalal II, IV (�eC�eC�eC�eC-, -�o�o�o�o, -ssss, -††††, -�a�a�a�a-) 1) gaCereba. 2) dgoma. 3) jdoma.
4) cxovreba, arseboba. 5) binadroba
�eCel�eCel�eCel�eCel-alalalal II, IV (-lolololo, -cacacaca, -aaaa, -�a�a�a�a-) 1) gaCereba. 2) datoveba. 3) dargva. 4)
Cabareba. 5) daniSvna.
�aR�aR�aR�aR-alalalal II, IV (-o�oo�oo�oo�o, -osososos, -aaaa, - _ -) 1) gaxda, moxsna. 2) gamowurva, gamoSveba. 3)
gamoyvana, gamotana. 4) gatareba, gayvana.
����itititit-alalalal II, IV (-�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa, -�a�a�a�a-) 1) darigeba, ganawileba. 2) gayofa.
�o…�o…�o…�o…-alalalal II, IV (�o�o�o�o-, -�o�o�o�o, -ssssssss, -…a…a…a…a, -ahahahah-) 1) keTeba, qmna. 2) dabadeba, gaCena.
�÷�÷�÷�÷nnnntttt-�l�l�l�l, rot rot rot rot-alalalal II, IV (�ote�ote�ote�ote-, -�o�o�o�o, -CCCC////SSSS, -aaaa, -…a…a…a…a-) Txra.
�o�o�o�onnnnyolyolyolyol-alalalal II, IV (-lolololo, -cacacaca, -aaaa, -…a…a…a…a-) 1) mitana, miyvana. 2) gagzavna. 3) dafareba.
4) SerWoba.
�‘S�‘S�‘S�‘S-�l�l�l�l, ruS ruS ruS ruS-alalalal IV (-�o�o�o�o, -cacacaca, -Ø) 1) Cavardna. 2) Cayra, cvena.
�‘�‘�‘�‘nnnnxxxx-�l�l�l�l II, IV (�‘�‘�‘�‘nnnnx÷x÷x÷x÷-, -�÷�÷�÷�÷, -SSSS, -Ø) 1. ayeneba. 2. gamoyvana. 3. gadabruneba,
gadatrialeba
�uCax�uCax�uCax�uCax-alalalal (-�o�o�o�o, -cacacaca, -Ø) daZineba
����ilililil'aaaa zmns. Zalian, metad.
�o…�o…�o…�o…-alalalal II, IV (�o…o�o…o�o…o�o…o-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -ahahahah-) 1) keTeba, qmna. 2) gaCena.
�‘yo�‘yo�‘yo�‘yo II, IV (mr. b‘y‰b‘y‰b‘y‰b‘y‰) didi
�it�it�it�it¾¾¾¾-alalalal II, IV (�it�it�it�it¾¾¾¾eeee-, -�o�o�o�o, -SSSS, -aaaa, -�a�a�a�a-) 1. srola, tyorcna. 2. mokvla, daxvreta.
�ut�ut�ut�ut-al al al al II, IV (�u…ati�u…ati�u…ati�u…ati-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -Ø, -…a…a…a…a-) 1. dawola. 2. Serxeva, Segroveba.
�al�al�al�al'oooo II, IV zmns. SuaSi, Soris
�al�al�al�al IV (-lililili, -babababa) kalooba, lewva
248
��Je��Je��Je��Je IV (��J��J��J��J-, -IIII, -bobobobo////-�a�a�a�a) sityva
�egal�egal�egal�egal-alalalal II, IV (-lolololo, -cacacaca, -aaaa, -babababa-) miniSneba, Cveneba.
�ox�ox�ox�ox-alalalal II, IV (�oxi�oxi�oxi�oxi-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa,-…a…a…a…a-) 1) daWera. 2) dapatimreba. 3) dakaveba. 4)
Casma. 5) moWra. 6) yidva.
�aza �aza �aza �aza zmns. kidev
�e�e�e�ennnnhhhh-alalalal IV (�e�e�e�ennnnhehehehe-, -�o�o�o�o, -SSSS, -aaaa, -�a�a�a�a-) gaReba, gaxsna.
�oxol�oxol�oxol�oxol-alalalal II, IV (-lolololo, -cacacaca, -aaaa, -…a…a…a…a-) Camokideba.
�iSel�iSel�iSel�iSel-alalalal II, IV (-lolololo, -cacacaca, -aaaa, -�a�a�a�a-) gatexa, damsxvreva, cema.
��t��t��t��t¾¾¾¾elelelel-alalalal II, IV (-lolololo, -cacacaca, -aaaa, -babababa-) cema, Cexa, dakvra (taSisa)
�‘W�‘W�‘W�‘W-alalalal II, IV (-�o�o�o�o, -C�C�C�C�, -����, -…�…�…�…�-) 1) daWra. 2) daCexva.
����ooooqCqCqCqC-alalalal II, IV (����oqCioqCioqCioqCi-, -�o�o�o�o, -SSSS, -aaaa) 1) aReba. 2) miReba.
�ol�ol�ol�olÀÀÀÀ-alalalal II, IV (�ol�ol�ol�olÀÀÀÀoooo-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -…a…a…a…a-) 1) daSla. 2) gaTaveba, gamoleva. 3)
ganTavisufleba.
�oWWo�oWWo�oWWo�oWWo calieri
����owowowow-alalalal II, IV (�owi�owi�owi�owi-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -Ø, -…a…a…a…a-) 1: 1) gaZRoma. 2) gavseba. 2. gagdeba.
����akoakoakoako IV (�ak�ak�ak�ak-, -iiii, -…a…a…a…a) 1) guli. 2) Sua guli
�iJe�iJe�iJe�iJe III (-lililili, -bobobobo////-�a�a�a�a) dekeuli
�iRla�iRla�iRla�iRla IV (-lililili, - _ _ _ _) barZayi
�eg�eg�eg�eg-‰l‰l‰l‰l II, IV (�egaegaegaega-, -�o�o�o�o, -ssss, - _ _ _ _) 1) Cans. 2) xedva
�e�e�e�ennnnllllÀÀÀÀ IV (-lililili, -lalalala) karaqi
�i�i�i�innnnƒƒƒƒ-alalalal II, IV (�i�i�i�innnnƒoƒoƒoƒo-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -�a�a�a�a-) 1) povna. 2) arseboba. 3) miReba.
oooonnnn
oooonnnnxxxx IV (-aaaa, -aaaa) 1. muceli; 2. jiblibo
oooonnnnzzzz IV (-iiii) Tovli
oooonnnnzzzz-…odo…odo…odo…odo (-lililili, -…a…a…a…a) Tovl-Wyapi
oooonnnnssss III (-iiii, -oooo) xari
249
oooonnnnqqoqqoqqoqqo (kap.), oooonnnnqroqroqroqro (tl.) IV (-lalalala, -…a…a…a…a) 1) fuli. 2) vercxli
÷÷÷÷nnnny÷n�y÷n�y÷n�y÷n� ricx. sax. oTxi
÷÷÷÷
÷l÷ƒ�n÷l÷ƒ�n÷l÷ƒ�n÷l÷ƒ�n I (-lililili, -lalalala) vaJkaci
÷J÷÷J÷÷J÷÷J÷ I (-didididi, -d�d�d�d�) vaJi
÷÷÷÷nnnn
÷÷÷÷nnnny÷n�y÷n�y÷n�y÷n� ricxv. sax. oTxi
pppp
pavlepavlepavlepavle III (-����ö, -�a�a�a�a) mamali kata
p�p�l÷p�p�l÷p�p�l÷p�p�l÷ 1) meloti. 2) SiSveli
pereziperezipereziperezi IV (-�a�a�a�a) kanafi
pimpalapimpalapimpalapimpala-p�pip�pip�pip�pi III (-lalalala, -�aro�aro�aro�aro) Ramura
pipitipipitipipitipipiti III (-����ö, -�a�a�a�a) tkipa
JJJJ
JaJaJaJa III (-lililili, -bobobobo) 1) yurZnis wveni. 2) Rvino
JeJeJeJe zmns. axla, amJamad
JeqeTJeqeTJeqeTJeqeT III (-lililili) Jaketi
JoJoJoJo IV (-lililili, -bobobobo) 1) niviT, sagani. 2) raRac, rame.
250
J÷JJ÷JJ÷JJ÷J IV (-lililili) Cirqi
JuJuJuJu || Juzu I, II (erg. hini) nacvalsax. Tavad
JuRJuRJuRJuR IV (-uuuu || -lililili, -lalalala) fanjara
rrrr
ralralralral ix. �al�al�al�al
ralralralralÀÀÀÀadadadad III (-lililili, -babababa) 1. zRva. 2. zmns. bevri.
raJeraJeraJeraJe ix. ��J ��J ��J ��J
ratratratrat¾¾¾¾ (< xunZ.) III (-lililili, -llllaaaa) 1) miwa, fuZe 2) qveyana
rrrreeeecccc (kap.) III (tl.) beccibeccibeccibecci (-lililili) qeba: rec �o…alrec �o…alrec �o…alrec �o…al Seqeba
r�h��r�h��r�h��r�h�� IV (-bbbbö, -babababa) kliteklitekliteklite
rotrotrotrot¾¾¾¾iiii (< xunZ.) IV (-lalalala, -�a�a�a�a) siyvaruli
ruuruuruuruu Sorisd. Cuu, suu (bavSvis dasawynarebeli xmianoba)
ssss
saday saday saday saday IV (-lililili, - _ _ _ _) Sesawiravi, ZRveni
sassassassas III (-lililili) bgera, xma
sassi�aƒsassi�aƒsassi�aƒsassi�aƒ-alalalal CaCumeba, mineleba.
saRabsaRabsaRabsaRab ix. saRab
saxabsaxabsaxabsaxab janmrTeli
saxlsaxlsaxlsaxlÀÀÀÀiiii (< xunZ.) IV (-lalalala) janmrTeloba
sa‡aTsa‡aTsa‡aTsa‡aT || S�‡�TS�‡�TS�‡�TS�‡�T III (-b�b�b�b�, -babababa) 1) saaTi. 2) saaTi drois gagebiT.
sidisidisidisidi-hohohohonnnnsosososo (kap.), sidisidisidisidi-hoshoshoshos (tl.) nacvalsax. erTmaneTi
sikosikosikosiko IV (erg. sikasikasikasika, -dadadada) piri
simosimosimosimo III (simsimsimsim-, -aaaa, -…a…a…a…a, -dadadada) 1. naRvela, naRvlis buSti. 2. brazi.
251
sinosinosinosino III (-lililili, -…a…a…a…a || -dadadada) 1) fiwali. 2) Cangali
si�odsi�odsi�odsi�od || si�o nacvalsax. ra
so��so��so��so��-aaaa III (-Ø || -lililili, - _ _ _ _) 1. cxeni. 2. talRa
si�osi�osi�osi�o || si�odsi�odsi�odsi�od kiTx. nacvalsax. ra
sipisipisipisipi (kap.), SipiSipiSipiSipi (xaS.) IV (-lalalala, -�a�a�a�a////-rararara) sipi, qvis brtyeli fila
sifaTsifaTsifaTsifaT IV (-babababa) saxe, Sesaxedaoba.
sisisisinnnn (kap.), ssssi�i�i�i� (tl.) III (-lililili || -Ø, -bobobobo) 1. daTvi. 2. bude
sorasorasorasora III (-lililili, - _ _ _ _) mela
sukosukosukosuko I, II (-Ø, -bobobobo) 1: 1) adamiani. 2) sxva. 2. nacvalsax. vin
tttt
teqteqteqteq IV (-lililili, -lalalala) wigni
tigatigatigatiga III (-lililili, - _) 1. vaci. 2. Semwvari da daberili marcvali
tigantigantigantigan IV (-lililili, -lalalala) 1. Zalayini: tigan bicos, qid di�e! ZalayiniviT (zedmiw.
`Zalayini mklavis~) Cemo gogona! 2. erTgvari wvrili Toki.
tikamantikamantikamantikaman || qitamanqitamanqitamanqitaman III (-lililili, -lalalala) xis yuTi
tolitolitolitoli toli
tottottottot-alalalal (-�o�o�o�o, -ssss, -aaaa, -…a…a…a…a-) daCexva, danamceceba, daRrRna.
tottottottot-alalalal I, tittittittit-alalalal II, tuttuttuttut-alalalal III, IV (-…a…a…a…a-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa) 1. srola, tyorcna.
2. gadagdeba. 3. gamogdeba, gamoricxva.
t÷t÷t÷t÷‡‡‡‡���� IV (-lililili, - _) xelkveri, CaquCi
252
tttt¾¾¾¾
tttt¾¾¾¾aloaloaloalo IV (tttt¾¾¾¾‹al‹al‹al‹al-, -iiii, -…a…a…a…a) qva
tttt¾¾¾¾amoamoamoamo III (tttt¾¾¾¾amamamam-, -aaaa, -…a…a…a…a) baniani saxuravi
tttt¾¾¾¾a�yena a�yena a�yena a�yena (kap.), tttt¾¾¾¾aryenaaryenaaryenaaryena IV (-lililili, - _ _ _ _) 1. unagiri. 2. amxedrebuli, zeiTa.
tttt¾¾¾¾arararar ix. tttt¾¾¾¾odoodoodoodo
tttt¾¾¾¾‰‰‰‰ zmns. 1) ukan. 2) Semdeg
tttt¾¾¾¾i�pi�pi�pi�p III (-lililili, -aaaa) 1. girCi. 2. erTgvari Rvezeli
tttt¾¾¾¾odoodoodoodo zmns. zemoT, zed
tttt¾¾¾¾isunisunisunisun II (tl.) patarZali. ix. tttt¾¾¾¾uSenuSenuSenuSen.
tttt¾¾¾¾otototot¾¾¾¾tttt¾¾¾¾oooo IV (tttt¾¾¾¾otototot¾¾¾¾tttt¾¾¾¾-, -aaaa, -‰‰‰‰) ficari
tttt¾¾¾¾orzi�o…orzi�o…orzi�o…orzi�o…-alalalal II, IV (tttt¾¾¾¾urzi�ourzi�ourzi�ourzi�o-, -�o�o�o�o, -ssss, -aaaa, -ahahahah-) datrialeba, dabruneba
tttt¾¾¾¾uSenuSenuSenuSen I, II (-lililili || -aaaa, -lalalala) 1. nefe. 2. patarZali. tttt¾¾¾¾apunapunapunapun zmns. male, swrafad.
uuuu
unTiunTiunTiunTi III (-lalalala, -�a�a�a�a) avadmyofoba
uCiTeluCiTeluCiTeluCiTel I, II ix. k aso
‘‘‘‘
‘yo‘yo‘yo‘yo I (‘y‘y‘y‘y-, -aaaa) ufrosi, Tavkaci
ffff
faTfaTfaTfaT III (-lililili) taSi
fa�dafa�dafa�dafa�da III (-lililili) sargebloba, seiri
farayaTfarayaTfarayaTfarayaT: : : : farayaT �o…alfarayaT �o…alfarayaT �o…alfarayaT �o…al 1) mowyoba, dawvena. 2) damSvideba, daSoSmineba.
253
faCahfaCahfaCahfaCah I, II (-lililili, -lalalala) mefe
fiƒfiƒfiƒfiƒ IV (-lililili) xili
fuxifuxifuxifuxi IV (-lalalala) faRaraTi
qqqq
qa…qa…qa…qa… IV (-lililili, -lalalala) WiSkari, kari, bWe
qamilqamilqamilqamilaaaabbbb dasrulebuli, srulyofili
qaqqaqqaqqaq IV (-lililili, -lalalala) namazi
qaqaqaqannnn III (-nananana, mr. q‰q‰q‰q‰nnnnbobobobo) sanTeli
q�Celq�Celq�Celq�CelÀÀÀÀ-alalalal (q�Celq�Celq�Celq�CelÀÀÀÀiiii-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa, -babababa-) gaTeneba (Teneba)
qedqedqedqed III (-lililili, -lalalala) 1) akvani. 2) nalia
qeteqeteqeteqete III (qetqetqetqet-, -iiii, -bobobobo || -�a�a�a�a) xis kovzi
qezi�aƒqezi�aƒqezi�aƒqezi�aƒ-alalalal II, IV (qezi�aƒiqezi�aƒiqezi�aƒiqezi�aƒi-, -�o�o�o�o, -cacacaca, -Ø) migebeba, Sexvedra
qeW qeW qeW qeW III (-lililili, -lalalala) 1) simRera. 2. leqsi
qidqidqidqid II (qibqibqibqib-, -babababa, -babababa) gogo, asuli: qibbas qid `SviliSvili~ (xedmiw. `gogos
gogo~).
qilqilqilqil IV (-lililili || -oooo, -lalalala) rkina
qiriqiriqiriqiri III (-lalalala, -�a�a�a�a) mowyaleba, madliereba
qqqqiiiiCCCC-alalalal (-�o�o�o�o, -cacacaca, -aaaa) gagrZeleba, gangrZoba
qisaqisaqisaqisa III (-lililili, - _ _ _ _) jibe
qiqi�oqiqi�oqiqi�oqiqi�o wvrili, patara
qo…oqo…oqo…oqo…o (qo…qo…qo…qo…-, -aaaa) mejvare
qotqotqotqot III (-lililili, -lalalala) Sardis buSti
qotqotqotqot-aaaa IV (-iiii, - _ _ _ _) ukanali, dunduli
qollqollqollqoll'oooo || qolqolqolqol'oooo zed. sax. muqi, bindisferi
qŒqŒqŒqŒ (kap.), qoroqoroqoroqoro (tl.) (-Ø, -dadadada) xeli, xelis mtevani
254
RRRR
RazaRazaRazaRaza III (-lililili) swrafva, survili
R�SeR�SeR�SeR�Se III (-iiii, -bobobobo) cxvris tyavi
ResResResRes-alalalal (ReSeReSeReSeReSe-, -�o�o�o�o, -SSSS, -aaaa, -�a�a�a�a-) daketva, daxurva
RinoRinoRinoRino III (-lililili) Rvino
RodoRodoRodoRodo gora
yyyy
yabulyabulyabulyabul: : : : yyyyabul �o…alabul �o…alabul �o…alabul �o…al II, IV 1) darwmuneba. 2) dakmayofileba. 3) miReba
(viRacisa).
yalamyalamyalamyalam III (-lililili, -babababa) fanqari
yawwoyawwoyawwoyawwo || yawoyawoyawoyawo zmns. erTad
y‰wy‰wy‰wy‰w-alalalal II, IV (-�o�o�o�o, (cacacaca, -aaaa, -Ø-) xvrepa
y�my�my�my�m IV (-iiii, -aaaa) 1) Tavi: azak y�mSoazak y�mSoazak y�mSoazak y�mSo Tavkombala. 2) saTauri. 3) meTauri. 4) Tavi.
IV (-Ø) bavSvi
yere yere yere yere ����eCaleCaleCaleCal II, IV dajdoma zedmiw. `Zirs gaCereba~)
yeroyeroyeroyero IV (yeryeryeryer-, -aaaa, -dadadada) mxari
yeyyoyeyyoyeyyoyeyyo vrceli, farTo
yilmayilmayilmayilma IV (-lililili, - _ _ _ _) samxreTi
yimaTyimaTyimaTyimaT III (-lililili, -bbbbaaaa) 1) fasi. 2) pativi
yimaTab yimaTab yimaTab yimaTab Zvirfasi
yi� yi� yi� yi� IV (-Ø || -lililili, -bobobobo || -lalalala) saburveli, zewari
yolhuyolhuyolhuyolhu III (-lalalala) 1) qelexi.
yolhuyolhuyolhuyolhu-�lh�m�lh�m�lh�m�lh�m III (-lililili) 1) qelexis locva. 2) locva
yonayonayonayona (yonyonyonyon-, -iiii) ricxv. sax. ori
yonasyonasyonasyonas ricxv. sax. meore
yorolyorolyorolyorol // yoronyoronyoronyoron I, II (-lililili, -lalalala) qvrivi
255
yoyŒyoyŒyoyŒyoyŒ || yoyo�oyoyo�oyoyo�oyoyo�o mZaRe, myrali
yu…aTyu…aTyu…aTyu…aT III (-lililili, -lalalala) Zala, Zliereba
yulhuyulhuyulhuyulhu III (-lalalala) qelexi
yumisyumisyumisyumis III (-lililili, -lalalala) kumisi
yutiyutiyutiyuti III (-lalalala, -�a�a�a�a) xelSekruleba, SeTanxmeba
SSSS
Sa�tan Sa�tan Sa�tan Sa�tan III (-lililili, -lalalala) 1) eSmaki, qaji. 2) titveli adamiani.
SartSartSartSart III (-lililili) piroba
SaharSaharSaharSahar III (-babababa, -babababa || -lalalala) 1. qalaqi. 2. alvisxe
SahiSahiSahiSahi IV (-lalalala, -�a�a�a�a) xuTi kapiki
SebloSebloSebloSeblo III (-aaaa || -lililili, -…a…a…a…a) 1) nekni. 2) gverdi.
Sebla‡Sebla‡Sebla‡Sebla‡ zmns. gverdiT, maxloblad
SeloSeloSeloSelo IV (erg. SelSelSelSel-aaaa || SeloSeloSeloSelo-lililili, -…a…a…a…a/-dadadada) rqa
SiSiSiSi (tl.) III (-lililili, -rodarodarodaroda) 1) logini. 2) bude.
SiJoSiJoSiJoSiJo ix. ssssi�oi�oi�oi�o
SuldiSuldiSuldiSuldi IV (-lalalala, -�a�a�a�a) Sindi
S‘goS‘goS‘goS‘go III (-����, -olololol) 1. cxeni. 2. faSati
S‘naS‘naS‘naS‘na III (-lililili, - _ _ _ _) 1) saflavi. 2) sasaflao
S‘S�S‘S�S‘S�S‘S� (kap.), SuSaSuSaSuSaSuSa (tl.) IV (-lililili, - _ _ _ _) boTli
CCCC
CardaxCardaxCardaxCardax (kap.), Cardaq (tl.) III (-lililili, -lalalala) sxveni, Tavani
CafarCafarCafarCafar I, II (-lililili, -lalalala) Sikriki, mstovari.
CiraƒCiraƒCiraƒCiraƒ IV (-lililili, -lalalala) lampa
Co�Co�Co�Co� III (-bbbbö, -babababa) 1. simi, mili. 2. webo.
256
-Co�Co�Co�Co� Tand. -viT
CurRelCurRelCurRelCurRel (-lililili) mweri
cccc
cancancancan || canicanicanicani III (-nananana, -nananana) Txa
cacacacannnn III (c‰c‰c‰c‰nnnn-, -lililili, -bobobobo////-aaaa) varskvlavi.
cacacacannnn IV (cicicicinnnn�a�a�a�a) 1. marili, 2. xseni.
collocollocollocollo gaumaZRari. collo ocollo ocollo ocollo onnnnx x x x Rormucela.
wwww
wadiwadiwadiwadi IV (-lalalala, -�a�a�a�a) wadi (xis toti, romelzedac kideben kamfetebs, namcxvrebs
da a. S.).
waywaywayway ix. �il�il�il�il'aaaa
wemuw wemuw wemuw wemuw || WemuW WemuW WemuW WemuW III (-aaaa, -aaaa) kvercxi
witwitwitwit IV (-aaaa, -aaaa) dana
wiqawiqawiqawiqa III (-lililili, - _ _ _ _) 1) mina. 2) sarke
wiqewiqewiqewiqe III (-lililili, -�a�a�a�a) rwyili
wowowowo IV (-����, -bobobobo) 1) cecxli. 2) temperatura
wobwobwobwob III (-lililili) mowyaleba, gulkeTiloba
wulawulawulawula IV (-lililili, - _ _ _ _) wili
wuluwuluwuluwulu IV (-lililili, -…a…a…a…a) isari
wu�amah wu�amah wu�amah wu�amah I (-lililili, -lalalala) mSiSara, laCari
wuiwuiwuiwui����abababab dedali
257
WWWW
WadWadWadWad IV (-lililili, -lalalala) mamisaxli
WalWalWalWal'-alalalal (-�o�o�o�o, -SSSS, -aaaa, mr. W�lW�lW�lW�l'alalalal) 1) dabneva. 2) tyorcna. 3. dasxma.
WeWeWeWe IV (-lililili) qeri
WitWitWitWit ix. witwitwitwit
WotiWotiWotiWoti IV (-lalalala, -�a�a�a�a) 1) lobio. 2) lobios sufi
xxxx
xaba�xaba�xaba�xaba� (kap.), xabarxabarxabarxabar (xaS., tl.) III (-lililili, -lalalala) ambavi, Setyobineba, moTxroba
xaly xaly xaly xaly (xalyixalyixalyixalyi-, -lalalala) xalxi
xaraCinxaraCinxaraCinxaraCin III (-lililili, -lalalala) celi
xasgu xasgu xasgu xasgu zmns. gansakuTrebiT
xau‡xau‡xau‡xau‡ Sorisd. wisqvilis dolabis xmianoba
x�b�x�b�x�b�x�b� III (-l�l�l�l�, - _ _ _ _) 1) fexi. 2) nabiji
xexsaxexsaxexsaxexsa (kap.), xexSa xexSa xexSa xexSa (tl.) swrafad, male
xilaxilaxilaxila III (-lililili, - _ _ _ _) xrtili, myesi
xo�Roxo�Roxo�Roxo�Ro III (-lililili, -…a…a…a…a) xerxi
xiri�a…xiri�a…xiri�a…xiri�a… (< xunZ.) 1. didebuli, faseuli. 2. Zvirfasi
xissatxissatxissatxissat¾¾¾¾aaaa, xiSat xiSat xiSat xiSat¾¾¾¾aaaa (kap.), xiStxiStxiStxiSt¾¾¾¾aaaa (tl.) dilas, zmns. dilabindze, dilaadrian
-xoxoxoxo IV (-lolololo) xorci
xokaxokaxokaxoka III (-lililili, - _ _ _ _) xinkali
x÷x÷ x÷x÷ x÷x÷ x÷x÷ III (x÷xx÷xx÷xx÷x-, -iiii, -b÷b÷b÷b÷) 1) xe. 2) buCqi
xulxulxulxul'-alalalal (-�o�o�o�o, -ssss, -aaaa, -…a…a…a…a-) 1. sma. 2. moweva. 3. xvrepa.
258
ƒƒƒƒ
ƒazaƒazaƒazaƒaza I, II (-bbbbö, -babababa) qarTveli
ƒaT ƒaT ƒaT ƒaT III (-lililili, -lalalala) 1) xelisguli. 2) sila
ƒarTa�ƒarTa�ƒarTa�ƒarTa� II (-lililili, -lalalala) rokapi
ƒ�S�ƒ�S�ƒ�S�ƒ�S� IV (-lililili, - ____) piri
ƒibƒibƒibƒib-oooo III (-aaaa, -…a…a…a…a) xorbali
ƒoƒoƒoƒo IV (-����) 1. boli, kvamli. 2. komli
ƒonaƒonaƒonaƒona (ƒonƒonƒonƒon-, -iiii) oci
ƒo…ƒo…ƒo…ƒo…-alalalal (ƒoƒoƒoƒo-//ƒohƒohƒohƒoh-, -�o�o�o�o, -ssss, -aaaa, -ahahahah-) 1) kiTxva. 2) xseneba, rqmeva. 3) Tvla.
ƒohdagiƒohdagiƒohdagiƒohdagi I, II (-�a�a�a�a, mr. ƒohdabagi�aƒohdabagi�aƒohdabagi�aƒohdabagi�a) mowafe
ƒohdƒohdƒohdƒohd-‰l‰l‰l‰l (-�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -babababa-) 1) kiTxva, 2) swavla
ƒoƒoƒoƒoƒoƒoƒoƒo mSrali
ƒublƒublƒublƒublÀÀÀÀiiii IV (-lalalala) WuWyi, usufTaoba
hhhh
habohabohabohabo || habo�habo�habo�habo� IV (-Ø // -�a�a�a�a, -dadadada // -�a�a�a�a) wisqvili
hazna hazna hazna hazna gundi, grova
hakhakhakhak ix. di‡idi‡idi‡idi‡i
halalhalalhalalhalalÀÀÀÀcocococo III (-lalalala, -…a…a…a…a) fexsacmeli
haJaT �aƒhaJaT �aƒhaJaT �aƒhaJaT �aƒ-alalalal saWiroebis qona, esaWiroeba ix. iaxaliaxaliaxaliaxal
haJaTabhaJaTabhaJaTabhaJaTab saWiro, aucilebeli
hashashashas IV (-aaaa, -aaaa) 1) ca. 2) burusi.
haqillhaqillhaqillhaqill-alalalal (haqillihaqillihaqillihaqilli-, -�o�o�o�o, -ssss, -aaaa, mr. hhhh’’’’qiqiqiqi-llalllalllalllal) 1) Zebna, Zieba. 2) gasinjva,
daTvaliereba.
hathathathat¾¾¾¾aaaa zmns. fexiT, qveiTad
h�durabh�durabh�durabh�durab damTavrebuli, gamzadebuli
h�lti h�lti h�lti h�lti III (-lalalala, -�a�a�a�a) 1) samuSao. 2) saqme.
259
h��h��h��h�� (kap.), (-Ø, -d�d�d�d�) 1) Tvali. 2) saWvreteli.
h��m�nh��m�nh��m�nh��m�n (kap.), ha�malha�malha�malha�mal (tl.) III (-lililili, -lalalala) saqoneli
h�yh�yh�yh�y III (-lililili) 1. codva. 2. simarTle, samarTlianoba. 3. fasi, Rirebuleba.
hahahahannnnyyayyayyayya (kap.), hanyahanyahanyahanya (tl.) 1. ricx. sax. erTxel. 2.
h�swiwh�swiwh�swiwh�swiw IV (-lililili, -lalalala) wamwami
hidocihidocihidocihidoci (kap.), hidolhidolhidolhidol'iiii (xaS.), hidoccohidoccohidoccohidocco (tl.) IV (-lalalala, -�a�a�a�a) Crdili
hizhizhizhiz IV (-lililili) Wvavi, svili hinohinohinohino IV (-lililili, -dadadada || -…a…a…a…a) gza
holholholhol'o‡o‡o‡o‡ zmns. aqeT. holholholhol'o‡o‡o‡o‡-hilhilhilhil'o‡o‡o‡o‡ aqeT-iqiT
hilhilhilhilÀÀÀÀxxxx-alalalal (hilhilhilhilÀÀÀÀxoxoxoxo-, -�o�o�o�o, -ssss, -Ø, -babababa-) 1) darCena. 2) CamorCena.
hiqcohiqcohiqcohiqco zmns. gaocebiT, gakvirvebiT.
hihihihinnnn IV (-Ø, mr. h‹h‹h‹h‹nnnnbobobobo) rZe
hihihihinnnnwwww-alalalal (hihihihinnnnWeWeWeWe-, -�o�o�o�o, -SSSS, -Ø) SiSis qona
hihihihinnnnwwww-alalalal (hihihihinnnnWeWeWeWe-, -�o�o�o�o, -wowowowo, -Ø, -�aba�aba�aba�aba-) SeSineba (eSinia)
hiwohiwohiwohiwo IV (-Ø) SiSi
hobolhobolhobolhobol I, II (-lililili, -lalalala) stumari
hobollhobollhobollhobollÀÀÀÀiiii IV (-lalalala) stumarTmoyvareoba
holo holo holo holo II, III (holholholholÀÀÀÀllllÀÀÀÀoooo) Cveneb. nacvalsax. es
hogohogohogohogo II, III (hoghoghoghog-, -llll'oooo, -ŒlŒlŒlŒl) nacvalsax. is, igi
honohonohonohono II, III (honlhonlhonlhonlÀÀÀÀoooo mr. honrolhonrolhonrolhonrol) Cveneb. nacv. sax. es
hohohohonnnnssss, hos hos hos hos ricxv. sax. 1. erTi. 2. erTi, viRac.
hohohohonnnnkkkk IV (-lililili, -lalalala) xma, bgera
hoqcodoihoqcodoihoqcodoihoqcodoi zmns. Soriaxlo
hocc‰ hocc‰ hocc‰ hocc‰ myrali
hugihugihugihugi I, IV (hogcohogcohogcohogco) Cveneb. nacvalsax. is, igi
hugid‰hugid‰hugid‰hugid‰-hoTT‰ hoTT‰ hoTT‰ hoTT‰ zmns. yvelgan (zedmiw. `iq-aq~)
hudullhudullhudullhudullÀÀÀÀiiii IV (-lalalala) 1) megobroba. 2) megobrebi
hunihunihunihuni (tl.) I, IV (erg. honsohonsohonsohonso) Cveneb. nacvalsax. es
260
aaaaitaitaitaita (tl.) IV (-lililili, -rolrolrolrol) marla, dolbandi
�re�re�re�re (tl.) ix. h��h��h��h��
urulenurulenurulenurulen II (-lililili, -lalalala) feria
‡‡‡‡
‡adam‡adam‡adam‡adam, �d�m �d�m �d�m �d�m I, II (-lililili, -lalalala) adamiani, kaci
‡�l‡�l‡�l‡�l' || ‡al‡al‡al‡al' IV (-aaaa, -���� || -lalalala) sofeli.
‡a‡a‡a‡annnncccc IV (-iiii || -lililili, -aaaa || -lalalala) kari
‡a‡a‡a‡annnnRRRRÀÀÀÀal�lal�lal�lal�lÀÀÀÀC÷C÷C÷C÷ IV (-lililili, -…�…�…�…�) sayure
‡a‡a‡a‡annnn‡u‡u‡u‡unnnn III (-Ø, -…a…a…a…a) saxedari
‡ilalla‡ilalla‡ilalla‡ilalla III (-lililili) locva
‡irmato‡irmato‡irmato‡irmato (xaS., tl.) ix. ‡a‡a‡a‡annnn‡u‡u‡u‡unnnn
261
lilililiteteteterarararatutututurararara
abdulaevi 1993 _ З. Г. Абдуллаев, Даргинский язык, I . Фонетика. М., "Наука",
285 с.
abdulaevi 1981 _ З. Г. Абдуллаев, К анализу структуры слова даргинского языка.
Морфологическая структура дагестанских языков. Махачкала, с. 38-57.
abdulaevi 1981 _ А. К. Абдуллаев, Словообразование в цезском языке, Автореф.
канд. дис., Махачкала, 27 с.
aglarovi 1994 _ М.-Х. Агларов, Андийцы. _ Тарих, 1. Махачкала, С. 40-45.
aTaevi 1992 _ Б. М. Атаев, Опыт реконструкции прономинальной системы
аварского языка. – Проблемы сравнительно-исторического исследования морфологии
языков Дагестана. Махачкала, с. 29-35.
aTaevi 1996 _ Б. М. Атаев, Аварцы: история, язык, письменность. Махачкала,
"Экспресс", 91 с.
aTaevi 1996a _ Б. М. Атаев, Морфология аваро-андо-цезских языков: структурные и
материальные общности. Махачкала, "Экспресс", 157 с.
akievi 1977 _ А. Ш. Акиев, Историко-сравнительная фонетика даргинского и
лакского языков. Махачкала, 124 с.
akievi 1982 _ А. Ш. Акиев, Сравнительный анализ гласных лакского и даргинского
языков. Махачкала, Дагучпедгиз, 114 с.
aleqseevi 1986 _ М. Е. Алексеев, О методике сравнительно-исторических
исследований (на материале дагестанских языков). _ Актуфльные проблемы дагестанско-
нахского языкознания. Махачкала, с. 114-143.
aleqseevi 1988 _ М. Е. Алексеев, Сравнительно-историческая морфология аваро-
андийских языков. М., "Наука", 223 с.
262
aleqseevi 1995 _ М. Е. Алексеев, Андийские языки. Дагестан: село Хуштада. М., с.
82-103.
aleqseevi 1998 _ М. Е. Алексеев, Об одном общевосточнокавказском глагольном
форманте. _ Девятый международный коллоквиум Европейского общества кавказоведов
(тезисы докладов). Махачкала, с. 101.
aleqseevi, aTaevi 1997 _ М. Е. Алексеев, Б. М. Атаев, Аварский язык. М., Изд-во
"Академия", 141 с.
aliroevi 1975 _ И. Ю. Алироев, Сравнительно-исторический словарь отраслевой
лексики чеченского и ингушского языков и диалектов. Махачкала, 1975.
andRulaZe 1968 _ n. andRulaZe, klasovani da pirovani uRvlilebis isto-
riis zogi sakiTxi iberiul-kavkasiur enebSi. Tb., `mecniereba", 221 gv.
ardoteli 1996 _ n. ardoteli, xmovanTa Sesatyvisobis zogi sakiTxisaTvis
didour enebSi. _ b. jorbenaZis sazogadoebis III samecniero konferencia. moxse-
nebaTa Tezisebi. Tb., gv. 7-8.
ardoteli 1996a _ n. ardoteli, marcvlis struqturisa da sazRvrisaTvis
didour enaSi. _ saenaTmecniero Ziebani, V. Tb., gv. 292-298.
ardoteli 1997 _ n. ardoteli, labializebuli kompleqsis (c+E) interpre-
taciisaTvis didour enebSi. _ saenaTmecniero Ziebani, VI. Tb., gv. 43-51.
ardoteli 1998 _ Н. А. Ардотели, К вопросу фарингализации в дидойских
языках. _ Девятый Международный коллоквиум Европейского общества кавказоведов
(тезисы докладов). Махачкала, с. 104.
ardoteli 1999 _ n. ardoteli, rrrr sonoris Sesatyvisobani didour enebSi.
_ saenaTmecniero Ziebani, VIII. Tb., `qarTuli ena", gv. 82-87.
ardoteli 1999a _ n. ardoteli, bgeraTSesatyvisobaTa urTierTmimarTebisa-
Tvis enebsa da dialeqtebSi. _ qarTveluri memkvidreoba, III. quTaisi, qsu gam-ba,
gv. 14-20.
263
ardoteli 1999b _ n. ardoteli, sisina sibilantTa Sesatyvisobani xunZur-
andiur-didour enebSi. _ saenaTmecniero Ziebani, IX. Tb., `qarTuli ena", gv. 93-
96.
ardoteli 1999g _ n. ardoteli, xmovanTa palatalizacia didour enebSi _
besarion jorbenaZis sazogadoebis VI samecniero konferenciis masalebi. Tb.,
`qarTuli ena", gv. 12-14.
ardoteli 2000 _ n. ardoteli, saxelur Zir-fuZeTa fonologiuri struq-
turis rekonstruqciisaTvis xunZur-andiur-didour enebSi. _ `enaTmecnierebis
sakiTxebi", 4 (8). Tb., gv. 29-42.
ardoteli 2000a _ n. ardoteli, B-s transformaciisaTvis iberiul-kavkasi-
ur enebSi. _ qarTveluri memkvidreoba, IV. quTaisi, qsu gam-ba, gv. 39-46.
Ardoteli; 2001 _ N. Ardoteli, On One "Anomalous" Sound-Correspondence in the Avar-
Andi-Dido Languages. _ Bulletin of the Georgian Academy of Scienses, Volume 164, №3, Tbi-
lisi, S. 592-593.
ardoteli 2002 _ Н. А. Ардотели, К интерпретации т. н. лабиализованных
согласных в аварско-андийско-дидойских языках. _ Дагестанский лингвистический
сборник, Вып. 10. М., "Академия", 2002, с. 37-42.
ardoteli 2002a _ n. ardoteli, n : m monacvleobisaTvis xunZur enaSi. _
`enaTmecnierebis sakiTxebi", 2(14). Tb., gv. 170-175.
ardoteli 2002b _ Н. А. Ардотели, К вопросу фарингализованных фонем в
аварско-андийско-дидойских языках. _ Кавказоведение, №1. М., Изд-во "Академия", с.
95-101.
ardoteli 2007 _ n. ardoteli, didouri ena. Tb., gam-ba `universali", 174
gv.
axvlediani 1949 _ g. axvlediani, zogadi fonetikis safuZvlebi. Tb., stali-
nis sax. Tsu gam-ba, XIV+437 gv.
264
axvlediani 1966 _ g. axvlediani, zogadi fonetikis Sesavali. Tb., `ganaTle-
ba", 208 gv.
axvlediani 1999 _ g. axvlediani, zogadi fonetikis safuZvlebi. Tb., Tspu
gam-ba, 442 gv.
barnovi 1983 _ n. barnovi, TanxmovanTa SeTavsebadobis sakiTxebi xunZur
enaSi. Tb., `Tsu gam-ba", 172 gv.
barnovi 1998 _ n. barnovi, TanxmovanTa distribuciisa da fuZis agebulebis
struqturul-tipologiuri analizis principebi (daRestnuri enebis masalaze).
_ sadoqtoro disertaciis avtoreferati. Tb., 139 gv.
benvenisti 1955 _ Э. Бенвенист, Индоевропейское именное словообразование. М.,
Изд-во иностр. лит-ры, 261 с.
blumfildi 1968 _ Л. Блумфилд, Язык. М., "Прогресс", 607 с.
boederi 2005 _ v. boederi, ena da kilo qarTvelologiaSi. _ enaTmecniere-
bis sakiTxebi, #1-2. Tb., gv. 196-240.
bokarevi 1938 _ А. А. Бокарев, Материалы по диалектологии андо-цезских
языков, I. Наречие аула Tyqita. _ Памяти академика Н.Я. Марра (1864-1934). М.-Л., с.
25-53.
bokarevi 1940 _ А. А. Бокарев, О классных показателях в аваро-андо-цезских
языках. – Язык и мышление, т.Х. М.-Л., с. 48-63.
bokarevi 1949 _ А. А. Бокарев, Очерк грамматики чамалинского языка. М.-Л.,
"Изд-во АН СССР", 176 с.
bokarevi 1952 _ Е. А. Бокарев, Гинухский язык (предварительное сообщение). –
Труды института языкознания АН СССР, т. I. М., "Изд-во АН СССР", с. 193-204.
bokarevi 1954 _ Е. А. Бокарев, Задачи сравнительно-исторического изучения
кавказских языков. – "Вопросы языкознания", №3. М., с. 41-53.
bokarevi 1958 _ Е. А. Бокарев, Смычногортанные аффрикаты прадагестанского
265
языка (опыт реконструкции). – "Вопросы языкознания", т. VI, №4. М., с. 3-11.
bokarevi 1959 _ Е. А. Бокарев, Цезские (дидойские) языки Дагестана. М., "Изд-во
АН СССР", 291 с.
bokarevi 1961 _ Е. А. Бокарев, Введение в сравнительно-историческое изучение
дагестанских языков. Махачкала, "Изд-во Даг. ун-та", 98 с.
bokarevi 1981 _ Е. А. Бокарев, Сравнительно-историческая фонетика
восточнокавказских языков. М., "Наука", 140 с.
burWulaZe 1981a _ g. burWulaZe, kvercxis aRmniSvneli saerTo fuZeebi ibe-
riul-kavkasiur enebSi. _ smam, t. 104, #1. Tb., gv. 225-227.
burWulaZe 1981 _ g. burWulaZe, erTi CvenebiTi nacvalsaxelis Sesaxeb xun-
ZurSi. _ smam, t. 101, #3. Tb., gv. 733-736.
burWulaZe 1982 _ g. burWulaZe, ci (`ra") kiTxviTi nacvalsaxelis Sesaxeb
lakurSi _ smam, t. 106, #1. Tb., gv. 173-176.
burWulaZe 1983 _ Г. Т. Бурчуладзе, Структура основ имён существительных в
лакском языке. _ ЭИКЯ, Х. Тб., "Мецниереба", с. 298-318.
burWulaZe 1986 _ g. burWulaZe, brunvaTa Sedgenilobisa da arsebiT saxel-
Ta brunebis procesebis ZiriTadi sakiTxebi lakur enaSi. Tb., `mecniereba", 132
gv.
burWulaZe 1986a _ g. burWulaZe, `dadebis" aRmniSvneli zmnis Taobaze kapu-
Wur-hunzibur enaSi. _ smam, 123, #2. Tb., gv. 434-436.
burWulaZe 1988 _ g. burWulaZe, iberiul-kavkasiur enaTa leqsikidan: `kbi-
lisa" da `erTis" aRmniSvnel fuZeTa Taobaze daRestnur enebSi. _ ike, XXVII.
Tb., `mecniereba", gv. 240-254.
burWulaZe 1989 _ Г. Т. Бурчуладзе, Общие лексемы, обозначающие "палец" в
дагестанских и нахских языках. _ ЕИКЯ, XVIII-XIX. Тб., "Мецниереба", с. 198-204.
burWulaZe 1991 _ g. burWulaZe, geminirebul (intensiur) TanxmovanTa isto-
266
riisaTvis daRestnur enebSi. _ kavkasiologia I saerTaSoriso simpoziumis Tezi-
sebi. Tb., gv. 9-10.
burWulaZe 1991a _ g. burWulaZe, iberiul-kavkasiur enaTa leqsikidan 10.
hidronim lelelelexuxuxuxurararara-s warmomavlobisaTvis. _ etimologiuri Ziebani. Tb., `mecnie-
reba", gv. 21-26.
burWulaZe 1992 _ Г. Т. Бурчуладзе, Из лексики иберийско-кавказских языков: 9.
Общие лексемы, обозначающие "свинья" в дагестанских языках. _ ЕИКЯ, XVIII-XIX.
Тб., "Мецниереба", с. 308-317.
burWulaZe 1993 _ g. burWulaZe, сE-is statusisaTvis lakurSi. _ arn. Ciqobavas
saxelobis enaTmecnierebis institutis 52-e samecniero sesia. moxsenebaTa Tezise-
bi. Tb., gv. 8-9.
burWulaZe 1995 _ g. burWulaZe, iberiul-kavkasiur enaTa leqsikidan 12.
`tvinis" aRmniSvneli zogi leqsemis Taobaze qarTvelur, naxursa da daRestnur
enebSi. _ saenaTmecniero Ziebani, IV. Tb., gv. 152-155.
burWulaZe 1998 _ g. burWulaZe, morfologiuri kauzativi didour enebSi. _
kreb. `gza enisaken". Tb., `qarTuli ena", gv. 84-121.
burWulaZe 2000 _ g. burWulaZe, (recenzia) e. lomTaZe, didour enaTa vo-
kalizmis diaqroniuli analizi, Tb., 1994, 398 gv. _ ike, t. XXXIV. Tb., `mecnie-
reba", gv. 236-246.
gabunia 2004 _ k. gabunia, qarTveluri enebis klasifikaciis sakuTriv lin-
gvisturi da sociolingvisturi kriteriumebis gamijvnisaTvis. _ enaTmecnierebis
sakiTxebi. Tb., gv. 166-172.
gamyreliZe, maWavariani 1965 _ T. gamyreliZe, g. maWavariani, sonantTa siste-
ma da ablauti qarTvelur enebSi. Tb., `mecniereba", 511 gv.
gamyreliZe, ivanovi 1984 _ Т. В. Гамкрелидзе, Иванов Вяч. Вс.
Индоевропейский язык и индоевропейцы, II. Тб., Изд-во ТГУ, 428-1328 с.
267
gafrindaSvili 1954 _ S. gafrindaSvili, labializaciis bunebisaTvis dar-
guulsa da lakurSi. _ saq. ssr mecn. akad. enaTmecnierebis institutis V(XI) sa-
mecniero sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., gv. 16-19.
gafrindaSvili 1966 _ Ш. Г. Гаприндашвили, Фонетика даргинского языка. Тб.,
"Мецниереба", 317 с.
gvancelaZe 2006 _ T. gvancelaZe, enisa da dialeqtis sakiTxi qarTvelolo-
giaSi. Tb., gam-ba `universali", 162 gv.
gigineiSvili 1967 _ b. gigineiSvili, saerTodaRestnuri enis mJReri afrika-
tebi. _ macne, #1 . Tb., gv. 202-217.
gigineiSvili 1968 _ Б. К. Гигинейшвили, Общедагестанские *l и *r. _ Сообщ. АН
ГССР, т. XLIX, №1. Tb., gv. 243-246.
gigineiSvili 1970 _ Б. К. Гигинейшвили, Общедагестанская система взрывных
согласных. – Мацне, №4. Тб., с. 177-190.
gigineiSvili 1971 _ Б. К. Гигинейшвили, Придыхательные аффрикаты
общедагестанского языка (Опыт реконструкции). – Труды Тбилисского университета, В 1
(138), гуманитарные науки. Тб., "Изд-во ТГУ", с. 69-81.
gigineiSvili 1977 _ Б. К. Гигинейшвили, Сравнительная фонетика дагестанских
языков. Тб., "Изд-во ТГУ", 165 с.
ginekeni 1938 _ J. Ginneken van, Contribution á la grammaire comparée des Langues du
Caucase, Amsterdam, 138 p.
gogolaSvili 1980 _ g. gogolaSvili, xmovanTa asimilacia xunZur enaSi. _
ikew, VII. Tb., `mecniereba", gv. 218-227.
goniaSvili 1940 _ T. goniaSvili, leqsikuri Sexvedrebi CaCnurisa qarTve-
lur enebTan. _ enimkis moambe, t. V-VI. Tb., gv. 575-623.
goniaSvili 1968 _ naxur enaTa konsonantizmidan. _ ike, XVI. Tb., `mecnie-
reba", gv. 218-230.
268
goniaSvili 1969 _ T. goniaSvili, abruptivTa sakiTxisaTvis naxurSi. _
kreb. `Tbilisis universiteti giorgi axvledians". Tb., `Tsu gam-ba", gv. 215-224.
gudava da sxv. 1952 _ t. gudava, d. imnaiSvili, e. lomTaZe, z. mahomedbe-
kova da i. cercvaZe, xunZur-andiur-didour enaTa bgeraTSesatyvisobisaTvis. _
saq. ssr mecn. akad. enaTmecnierebis institutis samecniero sesia. moxsenebaTa Te-
zisebi. Tb., gv. 34-35.
gudava 1953 _ t. gudava, tindiuri enis fonetikuri mimoxilva. _ ike, t.
V. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 327-393.
gudava 1953a _ t. gudava, mesame gramatikuli klasis niSnis erTi varianti
xunZur-andiur-didour enebSi. _ ike, t. IV. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv.
135-143.
gudava 1954 _ t. gudava, qarTul-xunZuri leqsikuri Sexvedrebis Sesaxeb. _
smam, t. XV, #10. Tb., gv. 701-708.
gudava 1954a _ t. gudava, xunZur-andiur-didour enaTa t¾ lateralis gene-
zisisa da qarTvelur enebSi misi fonetikuri Sesatyvisis Sesaxeb. _ ike, t. VI.
Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 55-61.
gudava 1954b _ Гудава Т. Е. К строению показателя грамматического класса в
аварском языке. – Языки Дагестана, вып. II. Махачкала, с. 162-168.
gudava 1955 _ t. gudava, gramatikuli klasis niSnis fonetikuri cvlilebe-
bi xunZursa da andiur enebSi. _ ike, t. VIII. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba",
gv. 311-330.
gudava 1956 _ Т. Е. Гудава, К изменению лабиализованных согласных в аварском и
андийских языках. _ ИКЯ, т. VIII. Тб., "Изд-во АН ГССР", с. 215-242.
gudava 1958 _ t. gudava, faringalur TanxmovanTa sakiTxisaTvis xunZur-an-
diur enebSi. _ ike, t. IX-X. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 257-267.
gudava 1959 _ Т. Е. Гудава, Сравнительный анализ глагольных основ в аварском и
269
андийских языках. Махачкала, 235 с.
gudava 1959a _ t. gudava, afrikatebi andiur enebSi. _ ike, t. XI. Tb., `saq.
ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 261-290.
gudava 1959b _ t. gudava, erTi rigis TanxmovanTa cvlilebebisaTvis xunZur-
andiur enebSi. _ smam, t. XXII, #1. Tb., gv. 102-106.
gudava 1962 _ t. gudava, boTlixuri ena. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba",
264+X gv.
gudava 1964 _ Т. Е. Гудава, Консонантизм андийских языков. Тб., "Изд-во АН
ГССР", 221 с.
gudava 1964a _ t. gudava, mercxali (etimologiuri Zieba). _ ike, t. XIV.
Tb., `mecniereba", gv. 143-145.
gudava 1967 _ Т. Е. Гудава, Ударение в глаголе аварского языка. _ Сообщ. АНГ,
XLV, #2. Тб., с. 545-546.
gudava 1968 _ t. gudava, bagvaluri enis fonetikuri sakiTxebi. _ ike, t. XVI.
Tb., `mecniereba", gv. 144-179.
gudava 1970 _ t. gudava, TanxmovanTkompleqsebisaTvis xunZurSi. _ ike, t.
XVII. Tb., `mecniereba", gv. 183-188.
gudava 1971 _ t. gudava, bagvaluri ena. Tb., `mecniereba", 242 gv.
gudava 1974 _ Т. Е. Гудава, Из истории корреляции "сильный-слабый" в аварско-
андийско-дидойских языках. _ ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба", с. 139-146.
gudava 1974a _ t. gudava, zmnaTa erTi rigis (w´vize `wurva", qvine `Wama")
uRvlilebisaTvis xunZurSi. _ ike, t. XIX. Tb., `mecniereba", gv. 125-129.
gudava 1978 _ t. gudava, awmyos warmoeba andiur enebSi da zmnis sauRlebe-
li fuZis zogierTi sakiTxi. _ ike, XX. Tb., `mecniereba", 214-234.
gudava 1979 _ Т. Е. Гудава, Историко-сравнительный анализ консонантизма
дидойских языков. Тб., "Мецниереба", 223 с.
270
gudava 1980 _ Т. Е. Гудава, Количественные числительные в аварско-андийско-
дидойских языках. _ ЕИКЯ, VII. Тб., "Мецниереба", с. 153-217.
gudava 1986 _ i. gudava, maxvilis gadawevis ramdenime SemTxveva xunZurSi.
_ ikew, XIII. Tb., `mecniereba", gv. 172-174.
de 2000 _ Дагестанские языки, М.
dedl 1984, 1988 _ Отраслевая лексика дагестанских языков: 1) Материалы и
исследования (1984); 2) Названия животных и птиц (1988). Махачкала, 149 с.; 184 с.
dedlp 1985, 1986, 1989 _ Проблемы отраслевой лексики дагестанских языков: 1)
Термины родства и свойства (1985); 2) Соматические термины (1986); 3) Названия
деревьев, трав, кустарников (1989). Махачкала, 188 с.; 174 с.; 168 с.
deetersi, solTa, inglisiani 1961 _ G. Deeters, G. R. Solta, V. Inglisian Armenisch
und kaukasische Sprachen. Leiden/Köln, 89 S.
deSil 1971 _ Сравнительно-историческая лексика дагестанских языков. М.,
"Наука", 295 с.
diakonovi, starostini 1988 _ И. М. Дьяконов, С. А. Старостин, Хуррито-
урартские и восточнокавказские языки. – Древний Восток: этнокультурные связи. М.,
"Наука", с. 164-207.
diri 1906 _ А. М. Дирр, Краткий грамматический очерк андийского языка с
текстами, сборником андийских слов и русским к нему указателем. Тифл., XIV+200 c.
diri 1909 _ А. М. Дирр, Материалы для изучения языков и наречий андо-
дидойской группы. Тифл., VIII+114 с.
diri 1928 _ A. M. Dirr, Einfürung in das Studium der kaukasischen Sprachen. Leipzig,
"Verlag der Asia Major", XI+381 s.
diumezili 1933 _ G. Dumézil, Introduction á la grammaire comparée des Langues ca-
ucasiennes du Nord. Paris, XVI+149 p.
ebelingi 1966 _ C. L. Ebeling, The Crammar of literary Avar (A review article). – Stu-
271
dia Caucasica, 2. The Hague, Mouton, pp. 58-100.
erkerti 1895 _ R. Erckert, Die Spraсhen des kaukasischen Stammes. I Theil. Wörter-
verzeichniss. II Theil. Sprachproben und grammatische Skizzen. Wien, I Th., VI+204 s.; II Th.
XII+391 S.
eSs 1972 _ enaTmecnierebis Sesavlis sakiTxebi. Tb., `Tsu gam-ba", 359 gv.
van den bergi 1995 _ H. A. Van den Berg, Crammar of Hunzib (with texts and lexi-
con). Leiden, 366 p.
zviadauri 1990 _ n. zviadauri, kauzativi da kauzatiuri mimReobebi didour
enebSi. _ ike, t. XXIX. Tb., `mecniereba", gv. 219-227.
zviadauri 1995 _ n. zviadauri, maatributivebeli formantis (-*sasasasa) genezi-
sisaTvis didour enebSi. _ ikew, XX-XXI. Tb., `mecniereba", gv. 171-177.
zviadauri 1997 _ n. zviadauri, naxur-daRestnur enaTa leqsika qarTuli
enis mTis dialeqtebSi. _ etimologiuri Ziebani, VI. Tb., `mecniereba", gv. 96-103.
zinderi 1979 _ Л. Р. Зиндер, Общая фонетика. М., "Высшая школа", 312 с.
Talibovi 1980 _ Б. Б. Талибов, Сравнительная фонетика лезгинских языков. М.,
"Наука", 350 с.
TayaiSvili 1966 _ a. TayaiSvili, qvaqvaqvaqva _ sityvis agebulebisaTvis. _ ike, t.
XV. Tb., `mecniereba", gv. 243-251.
Tofuria 1928 _ v. Tofuria, kvlav umlautisaTvis svanurSi. _ tum, VIII.
tf., gv. 337-346.
Tofuria 1979 _ v. Tofuria, gramatikul movlenaTa erTgvarovani procesi
qarTvelur enebSi. _ Sromebi, III. Tb., `mecniereba", gv. 173-184.
Tofuria 1959 _ g. Tofuria, lezgiuri zmnis ZiriTadi morfologiuri ka-
tegoriebi. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", 137 gv.
Tofuria 1987 _ g. Tofuria, brunebis zogi sakiTxi xunZur-andiur-didour
enebSi. _ ike, t. XXVI. Tb., `mecniereba", gv. 192-200.
272
Tofuria 1995 _ Г. В. Топуриа, Морфология склонения в дагестанских языках.
Тб., "Мецниереба", 192 с.
ibrahimovi 1974 _ Г. Х. Ибрагимов, Фарингализованные звуки в цахурском и
рутульском языках. _ ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба", с. 191-203.
imnaiSvili 1955 _ d. imnaiSvili, TanxmovanTa zegavleniT gamowveuli xmovan-
Ta cvlis zogi kanonzomiereba didoursa, hinuxursa da xvarSiul enebSi. _
enaTmecnierebis institutis VI (XII) samecniero sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb.,
gv. 20-23.
imnaiSvili 1956 _ d. imnaiSvili, fonetikuri cvlilebani didourSi hinu-
xur da xvarSiul enebTan mimarTebaSi. _ ike, t. VIII. Tb., gv. 243-268.
imnaiSvili 1963 _ Д. С. Имнайшвили, Дидойский язык в сравнении с гинухским и
хваршийским языками. Тб., "Изд-во АН ГССР", 322 с.
imnaiSvili 1977 _ Д. С. Имнайшвили, Историко-сравнительный анализ фонетики
нахских языков. Тб., "Мецниереба", 1299 с.
isayovi 1981 _ И. А. Исаков, Кусурский диалект аварского языка. – АКД.
Махачкала, 16 с.
isayovi 1981a _ И. А. Исаков, Об ударении в аварском языке. – Фонетическая
структура дагестанских языков. Махачкала, с. 86-102.
isayovi 1986 _ И. А. Исаков, О долгих гласных в гунзибском языке – XI
региональная научная сесия по изучению иберийско-кавказских языков. Тез. докл.
Нальчик.
isayovi, xalilovi 1986 _ И. А. Исаков, М. Ш. Халилов, Соматические названия
в цезских языках. _ Проблемы отраслевой лексики дагестанских языков: Соматические
термины. Махачкала, с. 23-44.
isayovi, xaibulaevi 1992 _ И. А. Исаков, М. Р. Хайбулаев, Русско-аварский
словарь. Махачкала, "Дагучпедгиз", 579 с.
273
isayovi, xalilovi 2001 _ И. А. Исаков, М. Ш. Халилов, Гунзибско-русский
словарь. М., "Наука", 286 с.
iuSmanovi 1937 _ И. В. Юшманов, Фонетические параллели в африканских и
яфетических языках. – Сб. "Africana", Труды Института языка и Мышл. им. ак. Н. Я.
Марра, т. IX. М.-Л., с. 19-44.
kazievi 1969 _ Г. К. Казиев, Лексика аварского языка. Махачкала, "Дагучпедгиз",
108 с.
kaxaZe 1953 _ o. kaxaZe, a-ze daboloebuli zogierTi saxelis brunebisaTvis
qvemoimerulSi. _ ike, t. V. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 183-192.
kaxaZe 1959 _ o. kaxaZe, zogierTi SeniSvna lateraluri Tanxmovnebis Sesaxeb.
_ ike, t. XI. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 303-312.
kaxaZe 1979 _ o. kaxaZe, arCibuli ena da misi adgili daRestnis monaTesave
enaTa Soris. Tb., `mecniereba", 551 gv.
kaxaZe 1998 _ o. kaxaZe, konsonantTa Tavdapirveli sistemis Taobaze iberi-
ul-kavkasiur enebSi. _ arnold Ciqobavas dabadebis 100 wlisTavisadmi miZRvnili
saerTaSoriso simpoziumis masalebi. Tb., `qarTuli ena", gv. 49.
kibriki, koZasovi 1988 _ А. Е. Кибрик, С. В. Кодзасов, Сопоставительное изучение
дагестанских языков. Глагол. М., "Изд-во МГУ", 226 с.
kibriki, koZasovi 1990 _ А. Е. Кибрик, С. В. Кодзасов, Сопоставительное
изучение дагестанских языков. Имя. Фонетика. М., "Изд-во МГУ", 364 с.
kiknaZe 1969 _ z. kiknaZe, xunZuri enis vokalizmi (fonologiuri analizi da
miRebuli sistemis transformaciebi). _ kreb. `Tbilisis universiteti giorgi ax-
vledians". Tb., `Tu gam-ba", gv. 198-206.
klimovi 1964 _ Г. А. Климов, Этимологический словарь картвельских языков. М.,
"Изд-во АН СССР", 305 с.
klimovi, xalilovi 2003 _ Г. А. Климов, М. Ш. Халилов, Словарь кавказских
274
языков (сопоставление основной лексики). М., зд-во "Восточная лит-ра", 511 с.
koZasovi 1986 _ С. В. Кодзасов, Фаринго-ларингальное сужение в дагестанских
языках. – Актуальные проблемы дагестанско-нахского языкознания. Махачкала, с. 16-43.
lafoni 1952 _ R. Lafon, E'tudes basques et caucasiques. – Acta Salamanticensia; Filo-
sofia y letras, t. V, n. 2. Universidad de Salamanca, S. 1-92.
lafoni 1963 _ R. Lafon, Les problemes concernant Les consonnes laterales dans les
langues caucasiques. – Bedi kartlisa, XV-XVI. Paris, S. 12-24.
levi 1953 _ E. Lewy, Versuch einer Charakteristik des Awarischen mit Exkursen zur
Sprachteorie. Berlin, 27 S.
lel 1990 _ Лингвистический энциклопедичемктй словарь. М., "Советская
энциклопедия", 688 с.
lomTaTiZe 1968 _ q. lomTaTiZe, labializaciis sakiTxisaTvis qarTvelur
enebSi. _ ike, XVI. Tb., `mecniereba", gv. 69-73.
lomTaTiZe 1975 _ q. lomTaTiZe, afxazurisa da abazuris ZirTa da morfe-
maTa amosavali tipi. _ ikew, t. II. Tb., `mecniereba", gv. 293-297.
lomTaTiZe 1976 _ q. lomTaTiZe, afxazuri da abazuri enebis istoriul-Se-
darebiTi analizi, I. Tb., `mecniereba", 343 gv.
lomTaTiZe 2000 _ q. lomTaTiZe, xis aRmniSvnel fuZeTa urTierTobisaTvis
qarTvelursa da afxazur-adiRur enebSi. _ ike, t. XXXIV. Tb., `qarTuli ena",
gv. 126-128.
lomTaZe da sxv. 1952 _ t. gudava, d. imnaiSvili, e. lomTaZe, z. mahomedbe-
kova, il. cercvaZe _ xunZur-andiur-didour enaTa bgeraTSesatyvisobisaTvis. _
enaTmecnierebis instituti III (IX) samecniero sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb.,
gv. 32-35.
lomTaZe 1956 _ e. lomTaZe, xmovanTa Sesatyvisobani didouri jgufis enebs
Soris. _ smam, t. XVII, #1. Tb., gv. 81-88.
275
lomTaZe 1956a _ e. lomTaZe, CvenebiTi nacvalsaxelebis agebuleba da brune-
ba didouri jgufis enebSi. _ ike, t. VIII. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", 1956,
gv. 269-313.
lomTaZe 1960 _ e. lomTaZe, gramatikuli klasisa da ricxvis kategoriebi
xvarSiul enaSi. _ ike, t. XII. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 367-380.
lomTaZe 1962 _ e. lomTaZe, TanxmovanTa Sesatyvisobani didour enebsa da
xunZurs Soris. _ ike, t. XIII. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 285-311.
lomTaZe 1963 _ Э. А. Ломтадзе, Гинухский диалект дидойского языка. Тб., "Изд-
во AН ГССР", 219 с.
lomTaZe 1966 _ e. lomTaZe, isev didour enaTa ricxviTi saxelebis warmoe-
bis Taobaze. _ ike, t. XV. Tb., `mecniereba", gv. 317-333.
lomTaZe 1974 _ e. lomTaZe, xmovanTa Sesatyvisobani beJitur-hunziburi
enis dialeqtebs Soris. _ enaTmecnierebis institutis XXX samecniero sesia.
moxsenebaTa Tezisebi. Tb., `mecniereba", gv. 24-25.
lomTaZe 1978 _ e. lomTaZe, beJituri aaaa, oooo xmovnebis Sesatyvisebi hunzibur-
Si da ooooɺ, xmovanTa genezisi. _ ike, XX. Tb., `mecniereba", gv. 249-263.
lomTaZe 1978a _ e. lomTaZe, oooo:oooo xmovanTa Sesatyvisoba beJitur-hunziburi
enis dialeqtebs Soris. _ macne (enisa da lit. seria), #4. Tb., gv. 146-154.
lomTaZe 1979 _ e. lomTaZe, beJituri eeee, iiii xmovnebis Sesatyvisebi hunzibur-
Si da HHHH xmovnis genezisi. _ ike, XXI. Tb., `mecniereba", gv. 194-212.
lomTaZe 1980 _ e. lomTaZe, maxviliT gamowveuli cvlilebebi didour eneb-
Si. _ ike, t. XXII. Tb., `mecniereba", gv. 235-259.
lomTaZe 1982 _ e. lomTaZe, labialuri xmovnebis Sesatyvisoba xvarSiuli
enis dialeqtebs Soris. _ metyvelebis analizi, VI. Tb., `mecniereba", gv. 62-88.
lomTaZe 1984 _ e. lomTaZe, sityvaTmaxvili didour enebSi (SedarebiT-is-
toriuli analizi). Tb., `mecniereba", 252 gv.
276
lomTaZe 1985 _ e. lomTaZe, aaaa xmovnis statusi xvarSiuli enis dialeqtebSi.
_ ike, t. XXIII. Tb., `mecniereba", gv. 277-294.
lomTaZe 1986 _ e. lomTaZe, iiii xmovani xvarSiulSi da misi dialeqturi Sesa-
tyvisebi. _ ike, t. XXIV. Tb., `mecniereba", gv. 170-185.
lomTaZe 1987 _ e. lomTaZe, eeee xmovani xvarSiulSi. _ ike, t. XXVI. Tb.,
`mecniereba", gv. 201-211.
lomTaZe 1987a _ e. lomTaZe, eeee xmovnis Sesatyvisobani didouri enis dialeq-
tebs Soris. _ ike, t. XXVI. Tb., `mecniereba", gv. 212-231.
lomTaZe 1993 _ e. lomTaZe, EEEE naxevarxmovniani difTongebi da trifTongebi
beJitur-hunzibur enaSi. _ ike, t. XXXII. Tb., `mecniereba", gv. 188-197.
lomTaZe 1994 _ e. lomTaZe, didour enaTa vokalizmis diaqroniuli anali-
zi. Tb., 401 gv.
lomTaZe 1996 _ e. lomTaZe, saxelis morfologiuri kategoriebi beJitur
enaSi. Tb., `Tu gam.", 298 gv.
lomTaZe 1996 _ e. lomTaZe, didour enaTa susti spirantebis gamJRerebisa
da Sesatyvisobis Taobaze. _ arnold Ciqobavas sakiTxavebi. VII. moxsenebaTa Te-
zisebi. Tb., gv. 22-25.
lomTaZe 1998 _ e. lomTaZe, xvarSiuli ena, I. fonetika. Tb., `qarTuli ena",
378 gv.
lomTaZe 2000 _ e. lomTaZe, TanxmovanTa gaormageba (geminacia) xvarSiul ena-
Si. _ ike, t. XXXIV. Tb., `qarTuli ena", gv. 129-139.
lomTaZe 2000a _ e. lomTaZe, zmna da nazmnari saxelebi beJitur-hunzibur
enaSi (SedarebiT-istoriuli analizi). Tb., `qarTuli ena", 360 gv.
madieva 1965 _ Г. И. Мадиева, Грамматический очерк бежтинского языка.
Махачкала, 203 с.
madieva 1965a _ Г. И. Мадиева, Аварский язык. ч. I Фонетика, Лексика,
277
Морфология. Махачкала, 234 с.
madieva 1967 _ Г. И. Мадиева, Аварский язык. – Языки народов СССР. IV.
Иберийско-кавказские языки. М., "Наука", с. 255-271.
madieva 1980 _ Г. И. Мадиева, Вопросы фонетики и письменности аварского
литературного языка (Учебное пособие). Махачкала, 50 с.
mari 1915 _ Н. Я. Марр, О религиозных верованиях абхазов (К вопросу о яфетическом
культе и мифологии). ХВ., т. IV, вып. 1. Петроград, с. 113-140.
mari 1917 _ Н. Я. Марр, Непочатый источник истории кавказского мира (Из
третьей лингвистической поездки в Дагестан 24 дек.-12 янв.). – Известия АН, VI серия,
№5. Петроград, с. 307-338.
martine 1960 _ А. Мартине, Принцип экономии в фонетических изменениях.
Проблемы диахронологической фонологии. М., "Изд-во иностр. лит-ры", 261 с.
maWavariani 1965 _ g. maWavariani, saerTo qarTveluri konsonanturi sistema.
Tb., `Tsu gam-ba", 135 gv.
maWavariani 1967 _ g. maWavariani, a. SaniZis gramatikuli koncefciis zogierTi
sakiTxi struqturuli lingvistikis TvalsazrisiT. _ akaki SaniZes (saiubileo kre-
buli), Tb., `Tsu gam-ba", gv. 50-64.
maWavariani 1970 _ g. maWavariani, umlautis istoriidan svanurSi. _ ike,
XVII. Tb., `mecniereba", gv. 94-106.
mahomedbekova 1955 _ З. М. Магомедбекова, Вопросы фонетики ахвахского языка.
_ ИКЯ, т. VII. Тб., "Изд-во АН ГССР", с. 289-309.
mahomedbekova 1962 _ З. М. Магомедбекова, О фонетических особенностиях
южного диалекта ахвахского языка. – ИКЯ, т. XIII. Тб., "Изд-во АН ГССР", с. 281-284.
mahomedbekova 1967 _ З. М. Магомедбекова, Ахвахский язык. Тб., "Мецниереба",
254 с.
mahomedbekova 1971 _ З. М. Магомедбекова, Каратинский язык. Тб., "Мецниереба",
278
290 с.
mahomedbekova 1989 _ З. М. Магомедбекова, Локативная серия -ṭ‘a/-ṭa в аварско-
андийско-дидойских языках. – ИКЯ, т. XXVIII. Тб., "Мецниереба", с. 200-211.
mahomedova 1981 _ П. Т. Магомедова, Заметки по чамалинскому ударению. –
Фонетическая система дагестанских языков. Махачкала, с. 103-116.
mahomedova 1999 _ П. Т. Магомедова, Чамалинско-русский словарь. Махачкала, с.
mahomedova, xalidova 2001 _ П. Т. Магомедова, Р. Ш. Халидова, Каратинско-русский
словарь. СПб – Махачкала, с.
mahomedova 1999 _ П. Т. Магомедова, Чамалинско-русский словарь. Махачкала, 437 с.
mahomedovi 1992 _ М. А. Магомедов, Лабиализованные согласные арадерихских
говоров аварского языка. – Диалектологическое изучение дагестанских языков.
Махачкала, с. 54-57.
mahomedxanovi 1989 _ М. М. Магомедханов, Вопросы фразеологии и фразеографии
аварского языка. Махачкала, 86 с.
mahomedxanovi 1992 _ М. М. Магомедханов, Немецко-русско-аварский
фразеологический словарь. Махачкала, 443 с.
mahomedxanovi 1993 _ М. М. Магомедханов, Аварско-русский фразеологический
словарь. М., Изд-во, "Русский язык", 410 с.
mahometovi 1963 _ А. А. Магометов, Кубачинский язык (Исследование и тексты).
Тб., "Изд-во АН ГССР", VIII+341 с.
mahometovi 1965 _ А. А. Магометов, Табасаранский язык (Исследование и
тексты). Тб., "Мецниереба", XVI+398 с.
mahometovi 1974 _ А. А. Магометов, Лабиализованные звуки и фонемы в
табасаранском и агульском языках. – ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба", с. 169-179.
megreliZe 1936 _ И. В. Мегрелидзе, Звуковый состав цезского (дидойского) языка.
– "Язык и мышление", т. VI-VII. М.-Л., с. 231-250.
279
megreliZe 1955 _ И. В. Мегрелидзе, Из дидойской диалектологии. – Труды
Сталинирского госпединститута, II. Сталинир, gv. 223-242.
meie 1938 _ А. Мейе, Введение в сравнительное изучение индоевропейских языков.
М.-Л., "Соцэкгиз", 511 с.
meliqiSvili 1999 _ i. meliqiSvili, aRdgeba Tu ara CqamierTa aqcesiuri
kompleqsebi saerToqarTvelurSi? _ `enaTmecnierebis sakiTxebi", I. Tb., gv. 54-68.
meliqiSvili 2000 _ i. meliqiSvili, qarTvelur enaTa fonologiuri tipo-
logiisaTvis. _ `enaTmecnierebis sakiTxebi", II (VI). Tb., gv. 49-59.
miqailovi 1948 _ Ш. И. Микайлов, Основные фонетико-морфологические
особенности чохского говора аварского языка. – "Языки Дагестана", I. Махачкала, с. 41-
72.
miqailovi 1957 _ Ш. И. Микайлов, Согратлинский говор южного наречия
аварского языка. – Учен. зап. ИИЯЛ, т. Ш. Махачкала, с. 290-319.
miqailovi 1958 _ Ш. И. Микайлов, Сравнительно-историческая фонетика
аварских диалектов. Махачкала, 171 с.
miqailovi 1959 _ Ш. И. Микайлов, Очерки аварской диалектологии. М.-Л., "Изд-
во АН СССР", 505 с.
miqailovi 1964 _ К. Ш. Микайлов, К вопросу о составе основы имени
существительного в аварском языке. – Учен. зап. ИИЯЛ, т. ХII. Махачкала, с. 32-45.
miqailovi 1988 _ К. Ш. Микайлов, Этимологические заметки. – ЕИКЯ, ХV. Тб., с.
141-145.
miqailovi 1991 _ К. Ш. Микайлов, Русско-аварский терминологический словарь.
Махачкала, "Дагучпедгиз", 68 с.
miqailovi 1974 _ Э. Ш. Микайлов, К вопросу о размещении латеральных
согласных в диалектах аварского языка. – ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба", с. 147-157.
miqailova, miqailovi 1992 _ Р. Ш. Микайлова, К. Ш. Микайлов, Характеристика
280
ункратлинского диалекта аварского языка. – Диалектологическое изучение дагестанских
языков. Махачкала, с. 30-40.
meke 1999 _ Языки мира: Кавказские языки. М., с.
musaeva 1995 _ М. К. Мусаева, Хваршинцы (XIX _ начало XX в.), Махачкала, 234
с.
nebieriZe 1991 _ g. nebieriZe, enaTmecnierebis Sesavali. Tb., `ganaTleba", 321
gv.
nikolaevi 1978 _ С. Л. Николаев, Реконструкция фонетической системы
процезского языка. – Конф. "Проблемы реконструкции". Тезисы докладов. М.
nikolaevi, starostini 1994 _ S. L. Nikolayev, S. A. Starostin, A North Caucasian
etymological dictionary. Moscow, Asterisk publishers, 1406 p.
nikolskaia 1947 _ З. А. Никольская, Из истории аварского жилища. _ СЭ, №2.
М., с. 155.
oniani 2003 _ a. oniani, isev qarTveluri enebisa da dialeqtebis Sesaxeb. _
enaTmecnierebis sakiTxebi, #2. Tb., gv. 177-183.
Jirkovi 1924 _ Л. И. Жирков, Грамматика аварского языка. М., XIV+173 с.
Jirkovi 1936 _ Л. И. Жирков, Аварско-русский словарь. М., "Советская
энциклопедия", XIV+187 с.
Jirkovi 1949 _ Л. И. Жирков, Ахвахские сказки. – ЯСКД, вып. II. М.-Л., с. 109-
126.
Jirkovi 1955 _ Л. И. Жирков, Лакский язык (Фонетика и морфология). М., "Изд-
во АН СССР", 156 с.
JRenti 1949 _ s. JRenti, svanuri enis fonetikis ZiriTadi sakiTxebi (eqsperimen-
tuli gamokvleva). Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", 223 gv.
JRenti 1953 _ s. JRenti, qarTuli saliteraturo enis aqcentuaciis
ZiriTadi sakiTxebi. _ ike, t. V. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 125-163.
281
rajabovi 1997 _ Р. Раджабов, Фарингализация в цезском языке. – Вопросы
кавказского языкознания. Махачкала, ДГУ, 99-109 с.
rogava 1946 _ g. rogava, faringalur xSulTa rigisaTvis qarTvelursa da
adiReur enebSi. _ ike, t. I. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 1-17.
rogava 1955 _ g. rogava, mkveTri xSuli p Tanxmovnis istoriisaTvis adi-
Rur enebSi. _ ike, t. VII. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 279-282.
rogava 1956 _ Г. В. Рогава, К вопросу о структуре именных основ и котегорияx
грамматических классов в адыгских (черкесских) языках. Тб., "Изд-во АН ГССР", X+154
с.
rogava 1980 _ Г. В. Рогава, Следы наличия суффикса динамичности wə в
лабиализованных корневых морфемах глаголов убыхского языка. – ЕИКЯ, VII. Тб.,
"Мецниереба", gv. 107-114.
rxe 2000 _ Языки народов России. Языки Дагестана. Махачкала-Москва, 553 с.
saidova 1973 _ П. А. Саидова, Годоберинский язык. Махачкала, 240 с.
saidova 1981 _ П. А. Саидова, Общая характеристика звуковой системы
закатальского диалекта аварского языка. – Фонетическая система дагестанских языков.
Махачкала, с. 129-142.
saidova 1983 _ П. А. Саидова, Местоимения закатальского диалекта аварского языка.
– Местоимения в языках Дагестана. Махачкала, с. 22-29.
saidova 1985 _ П. А. Саидова, Терминология родства и свойства в аваро-
андийских языках. _ Проблемы отраслевой лексики дагестанских языков: термины
родства и свойства. Махачкала, с. 6-19.
saidova 1992 _ П. А. Саидова, К изменению основы существительных при
образовании множественного числа в аварско-андийских языках. – Проблемы
сравнительно-исторического исследования морфологии языков Дагестана. Махачкала, с.
106-107.
282
saidovi 1949 _ М. С. Саидов, Глухой латеральный л׀ и глухой задненёбный хъ в
аварском литературном языке. – ЯСКД, вып. II. М.-Л., с. 103-108.
saidovi 1967 _ М. С. Саидов, Аварско-русский словарь (около 18000 слов). М.,
Изд-во "Советская энциклопедия", 806 с.
saidovi, miqailovi 1951 _ М. С. Саидов, Ш. И. Микаилов, Русско-аварский
словарь (около 37000 слов). Махачкала, 1042 с.
sepiri 1961 _ E. Sapir, Die Sprahe. Eine Einfürung in das Wesen der Sprache.
München, "Max Hueber Verlag", 206 S.
svodeSi 1960 _ М. Сводеш, Лексико-статистическое датирование доисторических
этнических контактов. _ Новое в лингвистике, Вып. 1. М., С. 23-87.
sixaruliZe 1987 _ Т. Т. Сихарулидзе, Об абруптивных согласных удийского
языка. – ЕИКЯ, XIV. Тб., "Мецниереба", с. 288-294.
sksrxe 1967 _ Языки народов СССР, IV. Иберийско-кавказские языки. М., "Наука",
712 с.
sosiuri 1977 _ Ф. Соссюр, де. Труды по языкознанию. М., "Прогресс", 695 с.
starostini 1995 _ С. А. Старостин, Проблема генетического родства и
классификации кавказских языков с точки зрения базисной лексики. – Алародии
(этногенетические исследования). Махачкала, с. 42-64.
starCevski 1891 _ А. В. Старчевский, Кавказский толмач, заключающий в себе 27
языков. – СПБ. с. 462-465.
suleimanovi 1957 _ Я. Г. Сулейманов, Некоторые фонетические особенности
рикванского говора андийского языка. – Уч. зап. ИИЯЛ, т. Ш. Махачкала, с. 262-289.
suleimanovi 1960 _ Я. Г. Сулейманов, О явлении обратного сингармонизма в
аварском языке. – "Вопросы языкознания", №2. М., с. 93-96.
suleimanovi 1962 _ Я. Г. Сулейманов, Рецензия о работе Е. А. Бокарева "Введение
в сравнительно-историческое изучение дагестанских языков. Материал к курсу.
283
Махачкала 1961". – "Вопросы языкознания", №3. М.
suleimanovi 1964 _ Я. Г. Сулейманов, О судьбе латералов в кусурском говоре
аварского языка. _ ИКЯ, т. XIV. Тб., с. 271-275.
suleimanovi 1992 _ Н. Д. Сулейманов, Трансформация фарингализованных
согласных в диалектах агульского языка. – Диалектологическое изучение дагестанских
языков. Махачкала, 137-140.
testeleci 1993 _ Тестелец Я. Г. К сравнительно-исторической фонетике цезских
языков (реконструкция вокализма). – Проблемы фонетики, ч. I. М., с.
trubeckoi 1960 _ Н. С. Трубецкой, Основы фонологии. М., "Изд-во иностр. лит-
ры", 372 с.
trubeckoi 1987297 _ Н. С. Трубецкой, Избранные труды по филологии. М.,
"Прогресс", с. 233-343.
uTurgaiZe 1976 _ T. uTurgaiZe, qarTuli enis fonematuri struqtura.
Tb., `mecniereba", 217 gv.
uslari 1989 _ П. К. Услар, Этнография Кавказа. Языкознание. Ш. Аварский язык.
Тифл., VII+538+IV с.
fenrixi 1971 _ H. Fähnrich, Gab es Sonanten in gemeindaghestani-schen Crundsprac-
he? _ Tu Sromebi, B 2 (140), humanitaruli mecnierebani. Tb., `Tu gam-ba", gv.
149-160.
fenrixi 1975 _ H. Fähnrich, Meinhold G. Phonemstatistischer Vergleich zwischen
Achwachish und Andisch. – Wissenschaftliche Zeitschrift. Friedrich-Schller Universitat, H. 5/6.
Jena, S. 663-669.
fenrixi 1976 _ H. Fähnrich, Innerdaghestanische Sprachbeziehungen. – Bedi Kartlisa,
Revue de Kartvélologie. Paris, S. 248-254.
297 n. trubeckois calkeuli werilebi kavkasiur enaTa Sesaxeb Tavmoyrilia zemomoyvanil krebulSi,
amitom yvela maTgans cal-calke aRar vasaxelebT.
284
fenrixi 1978 _ h. fenrixi, enaTa geneturi naTesaobis dasabuTebis kriteri-
umebi da adrindeli saerTo-qarTveluri fuZeenis Zireul morfemaTa struqtu-
ris zogierTi sakiTxi. Tb., `Tsu ga-ba", 136 gv.
fenrixi 1979 _ H. Fähnrich, Die Herkunft der pharyngalisierten Vokale in den Daghes-
tansprachen. – Zeitschrift f. Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung, №4.
Berlin, S. 453-455.
fenrixi 1995 _ H. Fähnrich, Die Affrikaten /*/ und /*/ in den nachisch-daghestanis-
chen Sprachen. – Georgica, H. 18. Konstanz, S. 71-76.
fenrixi, sarjvelaZe 1990 _ h. fenrixi, z. sarjvelaZe, qarTvelur enaTa eti-
mologiuri leqsikoni. Tb., `Tsu gam-ba", 618 gv.
fogti 1961 _ h. fogti, qarTuli enis fonematuri struqtura. Tb., `Tsu
gam-ba", 96 gv.
foqos-fuqsi 1962 _ D. R. Fokos-Fuchs, Rolle der Syntax in der Frage nach Sprac-
hverwandtschaft. Wiesbaden.
futkaraZe 1998 _ t. futkaraZe, Tanamedrove qarTuli enis xmovanTa sistema. _
sadoqtoro disertaciis avtoreferati. Tb., 90 gv.
futkaraZe 2005 _ t. futkaraZe, qarTvelebi. Tb., gam-ba `qsu", 624 gv.
qaldani 1968 _ М. М. Калдани, Фонетика сванского языка, I. Система умлаута в
сванском. – АДД. Тб., 29 с.
qaldani 1969 _ m. qaldani, svanuri enis fonetika, I. umlautis sistema sva-
nurSi. Tb., `mecniereba", 225 gv.
qed _ qarTveluri enebi da dialeqtebi. Tb., gam-ba `meridiani", 238 gv.
qurdiani 1996 _ m. qurdiani, istoriul-SedarebiTi meTodi da toxurisa
da Wadaqolouris kvalifikaciis problema. _ Tsu kavkasiologiis institutisa
da arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis institutis samecniero konferencia
(eZRvneba giorgi rogavas 80 wlisTavs). 1996, gv. 26-27.
285
SaniZe 1925 _ a. SaniZe, umlauti svanurSi. _ arili. tf., gv. 171-227.
SaniZe 1980 _ a. SaniZe, Txzulebani Tormet tomad, t. III. Tb., `Tsu gam-ba",
652 gv.
Sarafutdinova, levina 1961 _ Р. Шарафутдинова и Р. Левина, Хваршинский
язык (Предварительное сообщение). – "Вопросы изучения иберийско-кавказских языков".
М., "Изд-во АН СССР", с. 89-122.
SaraSiZe 1981 _ G. Charachidze, Grammaire de la Langue Avar (Langue du Caucase
Nord-Est). – Editions Jean-Favard. Document de Linguistique Quantitative, №38. Paris, 209 p.
SaraZeniZe 1958 _ T. SaraZeniZe, enaTa klasifikaciis principebi. Tb., `saq.
ssr mecn. akad. gam-ba", 541 gv.
SaraZeniZe 1979 _ T. SaraZeniZe, aaaa → @@@@ → eeee procesisaTvis svanurSi. _ ikew,
VI. Tb., `mecniereba", gv. 45-74.
Sengelia 1983 _ v. Sengelia, adiRur enaTa vokalizmis istoriisaTvis. _
smam, 112, #3. Tb., gv. 657-659.
Sengelia 1999 _ v. Sengelia, qarTvelur da Cerqezul enobriv sistemaTa is-
toriisaTvis. _ sadoqtoro disertaciis avtoreferati. Tb., 84 gv.
Sengelia 2006 _ v. Sengelia, qarTvelur da Cerqezul enobriv sistemaTa
istoriis zogi sakiTxi. Tb., gam-ba `qarTuli ena", 240 gv.
Sifneri 1862 _ A. Schiefner, Versuch über das Awarische. – Mémoires de l'Academie
impériale des sciences de St.-Pétersbourg, VII-e srie, t. V, №8. St.-P., S. 1-54.
Sori 1935 _ Р. О. Шор, К вопросу о т.н. "геминатах" (усиленных смычных) в
яфетических языках Дагестана (Из экспериментально-фонетических записей). – ЯСКД, т.
I. М.-Л., с. 135-154.
Ciqobava 1937 _ arn. Ciqobava, gramatikuli klasebis istoriisaTvis xunZur-
Si. _ enimki-s moambe, t. I. Tb., gv. 89-96.
Ciqobava 1938 _ arn. Ciqobava, Wanur-megrul-qarTuli SedarebiTi leqsikoni.
286
tf., `ssrk mecn. akad. saqarTvelos fil. gam-ba", 508 gv.
Ciqobava 1942 _ arn. Ciqobava, mTis kavkasiur enaTa SeswavlisaTvis CvenSi. _
enimki-s moambe, t. 12. Tb., gv. 283-301.
Ciqobava 1942a _ arn. Ciqobava, saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTve-
lur enebSi. Tb., `mecn. akad. gam-ba", XXXVI+342 gv.
Ciqobava 1945 _ arn. Ciqobava, zogadi enaTmecniereba. | ZiriTadi proble-
mebi. Tb., Tu gam-ba, XII+392 gv.
Ciqobava 1952 _ arn. Ciqobava, enaTmecnierebis Sesavali. Tb., `Tsu gam-ba",
XVII+401 gv.
Ciqobava 1954 _ arn. Ciqobava, erTi Zveli saerTo iberiul-kavkasiuri fuZis
Sesaxeb mevenaxeobis terminSi. _ ike, t. VI. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv.
41-49.
Ciqobava 1965 _ arn. Ciqobava, iberiul-kavkasiur enaTa Seswavlis istoria.
Tb., `ganaTleba", XV+412 gv.
Ciqobava 1974 _ Арн. Чикобава, Узловые вопросы исторической фонетики
иберийско-кавказских языков. – ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба", с. 45-61.
Ciqobava 1979 _ arn. Ciqobava, iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis Sesavali.
Tb., `Tsu gam-ba", 322 gv.
Ciqobava 1983 _ arn. Ciqobava, zogadi enaTmecniereba, II. ZiriTadi proble-
mebi. Tb., `Tsu gam-ba", 488 gv.
Ciqobava 1987 _ arn. Ciqobava, a x o da v a J - i sityvebis etimologiisaTvis.
_ etimologiuri Ziebani. Tb., `mecniereba", gv. 7-11.
Cuxua 1988 _ Cuxua m. lx | Tx kompleqsebisaTvis naxur enebSi. _ ikew, XV.
Tb., `mecniereba", gv. 247-258.
Cuxua 1992 _ Cuxua m. labializebul TanxmovanTa istoriisaTvis inguSurSi.
_ ikew, XVIII-XIX. Tb., `mecniereba", gv. 107-118.
287
Ciqobava, cercvaZe 1962 _ arn. Ciqobava, il. cercvaZe, xunZuri ena. Tb.,
`Tsu ga-ba", 442 gv.
cercvaZe 1948 _ il. cercvaZe, xunZuri enis anwuxuri dialeqti. _ ike, II.
Tb., `saq. ssr mecn. akad. ga-ba", gv. 117-214.
cercvaZe 1952 _ il. cercvaZe, erTi lateraluri Tanxmovani da misi Sesa-
tyvisi refleqsebi daRestnis xunZur-andiur-didouri jgufis enebSi. _ smam, t.
XIII, #7. Tb., gv. 433-439.
cercvaZe 1953 _ il. cercvaZe, andiuri enis fonetikis sakiTxebisaTvis. _ ike,
t. V. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 265-316.
cercvaZe 1953a _ il. cercvaZe, kiTxviT nacvalsaxelTa fuZeebi xunZur ena-
Si. _ ike, t. IV. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 173-179.
cercvaZe 1954 _ il. cercvaZe, fuZis determinativi sufiqsebisaTvis xun-
Zursa da andiur enebSi (winaswari moxseneba). _ enaTmecn. inst. V (XI) samecn.
sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., gv. 21-22.
cercvaZe 1956 _ il. cercvaZe, `codnis" aRmniSvneli zogi fuZe iberiul-
kavkasiur enebSi (etimologiuri Zieba). ) Tu Sromebi, t. 63 Tb., `Tsu gam-ba", gv.
339-343.
cercvaZe 1958 _ il. cercvaZe, bgeraTcvlilebisaTvis xunZur-andiur enebSi.
_ ike, t. IX-X. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 251-256.
cercvaZe 1959 _ И. И. Церцвадзе, К редукции конечных гласных в андийских
языках. – Сообщ. АН ГССР, т. XXIII, №2. Тб., с. 219-222.
cercvaZe 1959a _ il. cercvaZe, SeniSvnebi xunZuri enis fonetikidan. _ ike,
t. XI. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", 249-255.
cercvaZe 1960 _ il. cercvaZe, xunZuri lateralebis lakur SesatyvisobaTa
Sesaxeb. _ ike, t. XII. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 339-344.
cercvaZe 1962 _ il. cercvaZe, ergatiuli brunvis erTi formantis Sesaxeb
288
xunZurSi. _ ike, t. XIII. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 277-280.
cercvaZe 1965 _ il. cercvaZe, andiuri ena. Tb., `mecniereba", 391 gv.
cercvaZe 1972 _ il. cercvaZe, labializebuli kompleqsis bunebisaTvis xun-
Zursa da andiurSi. _ Tu Sromebi, B 3 (142). Tb., `Tu gam-ba", gv. 215-218.
cercvaZe 1974 _ И. И. Церцвадзе, Основные тенденции изменения согласных в
аварском языке. – ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба", с. 228-238.
cercvaZe 1980 _ il. cercvaZe, eeee da oooo xmovanTa sakiTxisaTvis lakurSi. _
ikew, VII. Tb., `mecniereba", gv. 228-231.
Waraia 1912 _ П. Чарая, Об отношении абхазского языка к яфетическим. – МЯЯ, т.
IV. С.-П., VIII+82 с.
WrelaSvili 1975 _ k. WrelaSvili, naxuri enebis TanxmovanTa sistema. Tb.,
`Tsu gam-ba", 313 gv.
WumburiZe 1960 _ z. WumburiZe, umlauti svanuri enis lentexur kiloSi. _
Tu Sromebi, 93, filolog. mecn. seria. Tb., `Tsu gam-ba", gv. 151-164.
xaidayovi 1961 _ С. М. Хайдаков, Структурные типы лакских слов. – Вопросы
изучения иберийско-кавказских языков. М., Изд-во АН СССР, с. 183-192.
xaidayovi 1973 _ С. М. Хайдаков, Сравнительно-сопоставительный словарь
дагестанских языков. М., "Наука", 179 с.
xalilovi 1981 _ М. Ш. Халилов, Лексика бежтинского языка. – АКД. Махачкала,
19 с.
xalilovi 1993 _ М. Ш. Халилов, Грузинско-дагестанские языковые контакты (на
материале аварско-цезских и некоторых лезгинских языков). – АДД. Махачкала, 51 с.
xalilovi 1995 _ М. Ш. Халилов, Бежтинско-русский словарь. Махачкала, 417 с.
xalilovi 1999 _ М. Ш. Халилов, Цезско-русский словарь. М., 454 с.
xalilovi, ramazanovi 1992 _ М. Ш. Халилов, И. Р. Рамазанов, Фонетико-
морфологические и лексические особенности хашархотинского диалекта бежтинского
289
языка. – Диалектологическое изучение дагестанских языков. Махачкала, с. 69-81.
javaxiSvili 1937 _ i. javaxiSvili, qarTuli da kavkasiuri enebis Tavdapir-
veli buneba da naTesaoba. tf. XVI+754; meore gamocema: Txzulebani Tormet to-
mad, t. X. Tb., `mecniereba", 1992, 759 gv.
janaSia 1987 _ s. janaSia, Sromebi, V. Tb., `mecniereba", 552 gv.
jafariZe 1957 _ z. jafariZe, SeniSvnebi xunZuri dialeqtologiidan (daRes-
tnis assr-is buinakskis raionis aulebis manas-aulisa da arkasis metyvelebis mi-
xedviT). _ smam, t. XVIII, #6. Tb., gv. 751-757.
jafariZe 1957a _ З. Н. Джапаридзе, Некоторые фонетические особенности речи
селений Манас-аул и Аркас. – Учен. Зап. ИИЯЛ, т. Ш. Махачкала, с. 244-261.
jafariZe 1964 _ z. jafariZe, maxvilis gadawevis erTi SemTxvevis Sesaxeb xun-
Zur enaSi (xunZaxuri dialeqtis masalaze). _ smam, t. XXXIV, #1. Tb., gv. 221-
225.
jafariZe 1966 _ z. jafariZe, mesaqonleobis leqsika (sityvaTa semantikur
budeebad ganlagebis cda xunZuri enis masalaze). _ ike, t. XV. Tb., `mecniereba",
gv. 252-276.
jafariZe 1967 _ z. jafariZe, saliteraturo xunZuri enis xmovnebi (rentge-
nografiuli gamokvleva). _ metyvelebis analizis, sinTezisa da statistikis saki-
Txebi. Tb., `mecniereba", gv. 112-121.
jeiraniSvili 1959 _ evg. jeiraniSvili, faringalizebuli xmovnebi waxurul-
ruTulursa da udur enebSi. _ ike, t. XI. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv.
339-359.
jeiraniSvili 1966 _ evg. jeiraniSvili, labializebuli Tanxmovnebi da maTi
cvlis zogi saxeoba waxur-muxadursa (-ruTulursa) da Tvistom enebSi. _ ike, t.
XV. Tb., `mecniereba", gv. 349-360.
jeiraniSvili 1971 _ evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika. qrestomaTia.
290
leqsikoni). Tb., `Tsu gam-ba", 328 gv.
jeiraniSvili 1984 _ evg. jeiraniSvili, waxuri da muxaduri enebi, I. fone-
tika. Tb., `Tsu gam-ba", 408 gv.
jorbenaZe 1980 _ b. jorbenaZe, qarTuli zmnis formobrivi da funqciuri
analizis principebi. Tb., `Tsu gam-ba", 407 gv.
hamzaTovi 1972 _ Р. Э. Гамзатов, Некоторые особенности гунзибского вокализма.
– Историко-типологические и синхронно-типологические исследования. М., с. 154-160.
hamzaTovi 1973 _ Р. Э. Гамзатов, Структура слога и слогоделение, с. 107-127; О
некоторых особенностиях консонантизма гунзибского языка, с. 191-198. – Слово и
словосочетание в языках различных типов. М.
hamzaTovi 1975 _ М.-Р. Э. Гамзатов, Фонетика гунзибского языка. – АКД. М., 26 с.
hamzaTovi 1982 _ Р. Э. Гамзатов, К аблауту в глагольной системе аварского языка.
– ЕИКЯ, IX. Тб., "Мецниереба", с. 156-162.
honisgvaldi 1970 _ Г. Хонисгвальд, Существует ли универсалии языковых
изменений? – Новое в лингвистике, V. М., "Изд-во иностранной лит-ры", с. 77-105.